Το να κουνάς το δάχτυλο είναι ελκυστικότερο από το να είσαι αποτελεσματικός

«Η δημοκρατία μας δημιούργησε θεσμούς, όργανα, διοικητικά και εποπτικά σώματα, και προχώρησε σε έναν τεράστιο αριθμό ρυθμίσεων. Παρ′ όλα αυτά η αξία της αποτελεσματικότητας περνούσε πάντα σε δεύτερο πλάνο. Η Αριστερά υποτιμούσε σταθερά την αποτελεσματικότητα ως κάτι τεχνοκρατικό και “νεοφιλελεύθερο” ή ξένο προς τα αλληλέγγυα ήθη… η δημοκρατία που φτιάχτηκε μετά το 1974 δεν ενδιαφέρθηκε σοβαρά για τη λειτουργική διάσταση της σύγχρονης ζωής. Έφερε μέσα της ένα πνεύμα ρητορικού δασκαλισμού και περιφρόνησης για την παραγωγή, την τεχνική, τις λεπτομέρειες που οργανώνουν τον βίο των πολιτών μιας προηγμένης χώρας».1

Κατά την γνώμη μου αυτό αποτελεί χαρακτηριστικό των νεοελλήνων εν γένει, άσχετα με την πολιτική τοποθέτησή τους. Στην Αριστερά, όμως, κορυφώθηκε, λόγω του ασύλληπτου βολονταρισμού της. Αρκεί να θέλεις κάτι και θα γίνει. Η πραγματικότητα καλείται να συμμορφωθεί με την επιθυμία.

Πιθανόν, όμως, να μην πρόκειται για ρομαντισμό. Ο ρομαντικός δεν συνηθίζει να υπαγορεύει στους άλλους τι πρέπει να σκέφτονται. Η δασκαλίστικη νοοτροπία περιέχει άλλα ιδιώματα, λιγότερο ευγενή: ψυχαναγκαστική εμμονή, αίσθημα υπεροψίας, αδυναμία προσαρμογής στην πραγματικότητα. 

Ο Σεβαστάκης συνεχίζει: «Η λογική της μηχανιστικής προσαρμογής στην Ευρώπη ή της αντίστασης και της διεκδίκησης, ένας “δεξιός” και ένας “αριστερός” δασκαλισμός πέρασαν μέσα στο εκπαιδευτικό σύστημα, στη σκέψη των διανοουμένων, στις νοοτροπίες… Όταν σε μαθητές τεχνικών και επαγγελματικών σχολών δίνονται θέματα έκθεσης με θέμα την άκαρδη... τεχνολογία και το πόσο δευτερεύον πράγμα είναι η διαχείριση μπροστά στην πολιτική και στον άνθρωπο, καταλαβαίνουμε πόσο σοβαρό είναι το πρόβλημα. Σαν να λέει κανείς ότι η αντιμετώπιση σύνθετων καταστροφών δεν χρειάζεται επιστήμη, επάρκεια, ποιότητα συντονισμού και πρακτικής ευφυΐας παρά μόνο γενικές περιβαλλοντικές και κοινωνικές ιδέες».

Παρεμπιπτόντως, το ζήτημα των θεμάτων της Έκθεσης στο λύκειο και στις πανελλαδικές εξετάσεις πρέπει να μας απασχολήσει σοβαρά. Ο παλιός καθωσπρεπισμός των θεμάτων, ο οποίος πριν από δεκαετίες εξέφραζε την λογική της συντηρητικής Δεξιάς, τώρα φαίνεται να έχει αντικατασταθεί από τον καθωσπρεπισμό της αμφισβήτησης. Στα στερεότυπα που απομνημονεύονται από τους μαθητές κατακρίνεται αόριστα η τεχνολογία, ενώ επίσης διδάσκονται “θρήνοι” για τον Δυτικό πολιτισμό συλλήβδην την ώρα που όλοι αναπνέουν μέσα σ’ αυτόν και είναι αδύνατο να φαντασθούν τον εαυτό τους σε άλλο είδος πολιτισμού. Γενικά η ζωή των σύγχρονων μεγαλουπόλεων έχει μετατραπεί σε εύκολο στόχο διδακτικής ρητορείας, η οποία βρίσκεται σε ριζική αναντιστοιχία με την ζωή των εφήβων. Η θεματική των υποδειγμάτων έκθεσης των φροντιστηρίων έχει καταντήσει αντίγραφο της ατζέντας των ερωτήσεων οι οποίες υποβάλλονται στις κοπέλες κατά τα καλλιστεία: ρύπανση περιβάλλοντος, αλληλεγγύη, τρίτος κόσμος, αποξένωση και μοναξιά κ.ο.κ. Ο θρίαμβος της γεροντικής σκέψης των μεγάλων και ο καταποντισμός της κριτικής σκέψης των νέων σε πλήρη εναρμόνιση. Ελλείπει η σύνθετη σκέψη που θα ατένιζε έντιμα την πολυπλοκότητα των σύγχρονων προβλημάτων.

Επανέρχομαι. Το σοβαρότερο πρόβλημα με αυτόν τον άδικο διχασμό (πολιτική και ανθρωπισμός που αδιαφορούν για την επιστήμη και την τεχνολογία) είναι ότι τελικά ανοίγει τον δρόμο για να προχωρούν, αντίστροφα, η επιστήμη και η τεχνολογία χωρίς την πολιτική και την κοσμοθεωρία. Ο μονισμός δηλαδή εκδικείται από την ανάποδη. Πράγματι, είναι πολλοί οι επιστήμονες και οι τεχνοκράτες οι οποίοι απολυτοποιούν την γνώση και την προωθούν ως πολιτικά ουδέτερη, ως δήθεν αξιακά αντικειμενική. Όταν, λοιπόν, δεν διαφωτίζεται η πολιτική βούληση από την τεχνική γνώση, τότε αναπόφευκτα δεν εξανθρωπίζεται και η τεχνολογία από τις ανθρωπιστικές και πολιτικές αξίες. Η απλοϊκότητα διαιωνίζει το ρήγμα.

Αυτό δεν αποτελεί θεωρητική εικασία. Πολλά βιοηθικά προβλήματα μάς απασχολούν, ή αρχίζουν ακόμη και να λαμβάνουν επικίνδυνες διαστάσεις, ακριβώς επειδή η επιστήμη και η τεχνολογία εμφανίζονται με αξιώσεις “υπερκομματικές” ως προς τις αξίες. Με το άλλοθι ότι μια νέα τεχνολογική πρόοδος έλαβε χώρα για να ανταποκριθεί σε ανάγκες υγείας, διατροφής, οικονομίας κ.ά., αγνοούνται θεμελιώδη ερωτήματα γύρω από τις προτεραιότητες του συγκεκριμένου πολιτισμού μας, δηλαδή το ποιόν άνθρωπο πλάθει.

Που οφείλεται το φαινόμενο του ψευδοδιλήμματος; Κατ’ εμέ, στην ερωτοτροπία του Έλληνα με την ουτοπία και με την αυταρέσκεια, η οποία καταλήγει σε ναρκισσιστική αδυναμία συνεργασίας. Πολύ συχνά στον δημόσιο βίο, όταν διαφωνεί κάποιος και η πρότασή του δεν εισακούεται, από καμιά εκ των δύο πλευρών δεν επικρατεί συμβιβαστική διάθεση ώστε να βρεθεί ένας κοινός τόπος προκειμένου να λυθεί το πρόβλημα. Η συνήθης κατάληξη είναι να αποχωρεί “ηρωικά” ο διαφωνών, αυτοπαρουσιαζόμενος ως αθώο θύμα και καταγγέλλοντας όσους δεν βλέπουν το συμφέρον του τόπου, του δήμου, του συλλόγου κτλ. Προτιμά την υστεροφημία στις φαντασιώσεις του παρά την αποτελεσματικότητα. Η τακτική εμφανίζεται συχνότερα όταν ενυπάρχει εμπλοκή με την πολιτική, σαν η ανάγκη για αυταρέσκεια να συνιστά ουσιώδες συστατικό της πολιτικής ταυτότητας και διαφοροποίησης από τον “κακό” άλλον.

Γενικά ο Έλληνας εμφανίζεται να έχει κακές σχέσεις με την αποτελεσματικότητα, επειδή προηγούνται τα μικροσυμφέροντα και η δήθεν ιδεολογική καθαρότητα. Απολαμβάνει τις “εκθέσεις ιδεών” του (το είδος κυκλοφορεί σε αφθονία στον δημόσιο χώρο), αλλά απεχθάνεται το να βρεθεί σε συνθήκες στις οποίες θα χρειασθεί να τίς κάνει πράξη. Τέτοια “ευχολόγια” εκφωνούνται συχνά ακόμη και από υπουργούς, οι οποίοι έχουν ξεχάσει ότι έχουν την δυνατότητα να πράξουν, γι’ αυτό μιλούν σαν να βρίσκονται ακόμη στην αντιπολίτευση! Ο πλασμένος μόνο για διευθυντής Έλληνας δεν καταδέχεται να καταπιαστεί με ταπεινές δουλειές, ούτε να τεθεί υπό τις εντολές άλλου. Όπως έλεγε μια ξένη που ζη χρόνια στην Ελλάδα, «για κάποιο πρόβλημά μου όλοι εδώ μού έλεγαν τι να κάνω, αλλά κανείς δεν μέ βοηθούσε να τό κάνω».

Οι ιδεολογικές υποδείξεις και η ψευτοηρωική καταγγελία των άλλων χαρίζουν ψυχική ευεξία, έστω και πλαστή. Αντίθετα, οι ευθύνες της σύμπραξης μάς στριμώχνουν. Αλλά έτσι ο τόπος μένει στάσιμος.