Η δεκαετία του 2020 αποκτά μια εντελώς διαφορετική ταυτότητα σε σχέση με το παρελθόν. Οι αλλαγές είναι πολλές και αγγίζουν από τα μεγάλα (γεωπολιτικοί συσχετισμοί) μέχρι και τα πιο καθημερινά (τηλεργασία και πανδημικό στρες).
Μια μοναδική ευκαιρία προβάλει για τη χώρα μας να τοποθετηθεί στη νέα πραγματικότητα με μια επιτυχημένη στρατηγική και όντως φαίνεται να γίνονται σωστές τοποθετήσεις σε σχέση με την καινοτομία, την ενίσχυση των start up, την προσέλκυση ξένων επενδύσεων αλλά και την αναβάθμιση των εξαγωγών.
Ωστόσο η ελληνική κοινωνία είναι λαβωμένη. Γεννάται το ερώτημα αν θα μπορέσει να υποστηρίξει την προοδευτική προσπάθεια ή λόγω κόπωσης θα βουτήξει στην ενδοσκόπηση και στον αγώνα της αυτοσυντήρησης. Γιατί αν είναι να πάμε μπροστά θα πρέπει να πάμε όλοι μαζί.
Δεν πρόκειται να υπάρξει προοδευτικό αφήγημα αν δεν συμμετάσχουν σε αυτό δυναμικά τα ενεργά μέλη της κοινωνίας μας.
Δυστυχώς εμφανίζονται ανησυχητικά σημάδια στην ελληνική κοινωνική πραγματικότητα που η πανδημία τα μεγεθύνει δυσανάλογα.
Ας δούμε κάποια ενδιαφέροντα στατιστικά1 για τη χώρα μας και ας σκεφτούμε πως θα μπορούσε να δοθεί μια απάντηση σε αυτά από την πολιτεία.
Α) Η μέση μηνιαία δαπάνη των νοικοκυριών έχει καταποντιστεί από τα 2.120,40 € το 2008 στα 1478,22 € το 2019. Οι δαπάνες για θέματα υγείας, απόκτηση διαρκών αγαθών (όπως η αγορά αυτοκινήτου) και εκπαίδευση έχουν κατακρημνισθεί, ενώ σε νέο άθλο για τα νοικοκυριά έχουν αναδειχθεί τα έξοδα μετακίνησης, διατροφής, πληρωμής λογαριασμών και εξυπηρέτησης δανειακών υποχρεώσεων.
Β) Η Ελλάδα διαθέτει έναν από τους υψηλότερους δείκτες στην ΕΕ ως προς τον κίνδυνο φτώχιας και κοινωνικού αποκλεισμού, που αντιμετωπίζει ο πληθυσμός της.
Ήμαστε τρίτοι από την κορυφή (με σημαντική διαφορά από τον προηγούμενο) με μόνο τη Βουλγαρία και τη Ρουμανία να μας ξεπερνούν (οριακά). Το 30% του πληθυσμού (εν έτει 2019) δυσκολεύεται να καλύψει τις πάγιες ανάγκες του.
Γ) Τα καταναλωτικά και στεγαστικά δάνεια μπορεί να κορυφώθηκαν το 2009 (109 δισ. ευρώ) αλλά όλη τη δεκαετία μειώνονται και το 2019 ανήλθαν στο ύψος των 70 δισ. ευρώ. Εν έτει 2009 κατά μέσο όρο το 16 % αυτών των δανείων ήταν μη εξυπηρετούμενα και πλέον είναι το 46%.
Προφανώς από τη στατιστική αυτή συμπεραίνεται ότι οι Έλληνες όλη τη δεκαετία δεν κάνουν κάτι άλλο εκτός από το να προσπαθούν να ξεχρεώσουν τα δάνεια του παρελθόντος.
Παράλληλα η Ελλάδα διαθέτει ένα από τα υψηλότερα επιτόκια δανειοδότησης στην Ευρώπη. Είναι εντυπωσιακό ότι ενώ στην Κύπρο (χώρα που δεινοπάθησε μαζί μας μέσα στην κρίση) σήμερα ένα καταναλωτικό δάνειο διατίθεται με 4,5 % ετήσιο επιτόκιο, την ίδια στιγμή στην Ελλάδα αυτό το ποσοστό μάλλον συναντάται στα στεγαστικά δάνεια ενώ τα καταναλωτικά ανέρχονται σε άνω του 10%.
Δ) Την ίδια στιγμή η διαφορά ανάμεσα σε γεννήσεις και θανάτους στη χώρα επιδεινώνεται εντυπωσιακά από το 2015 έως το 2019. Το 2015 είχαμε 91.847 γεννήσεις και το 2019 83.763. Οι γεννήσεις μειώθηκαν κατά 10% μέσα σε μια τετραετία!
Ε) Ο ρυθμός αποταμίευσης έχει και αυτός κατακρημνιστεί.
Έχουμε το μικρότερο ρυθμό αποταμίευσης ανάμεσα σε όλες τις χώρες της ΕΕ. Ο μέσος όρος αποταμίευσης των χωρών της ΕΕ ανέρχεται σε περίπου 23% (ακαθάριστη αποταμίευση ως ποσοστό του ακαθάριστου διαθέσιμου εισοδήματος) ενώ στην Ελλάδα περιορίζεται περίπου στο 9%.
Είναι απορίας άξιο αν μπορεί ένα νοικοκυριό να αντιμετωπίσει μια έκτακτη κατάσταση αλλά και άγνωστο τι θα γίνει στο μέλλον όταν οι συνταξιούχοι θα λαμβάνουν χαμηλές συντάξεις και θα πρέπει να αντιμετωπίσουν τα καθημερινά έξοδα με εφόδιο τις εξανεμισμένες αποταμιεύσεις τους.
Όλα τα παραπάνω δεδομένα δεν έχουν λάβει υπόψη το έτος 2020. Από τα παραπάνω γίνεται κατανοητό ότι στην Ελλάδα αντιμετωπίζουμε πλέον μια ιδιάζουσα κατάσταση.
Η ελληνική κοινωνία επιβίωσε μιας πρωτοφανούς οικονομικής κρίσης (από αυτές που θα διδάσκονται για χρόνια στις οικονομικές σχολές) έχοντας υποστεί τεράστιες απώλειες.
Μετά από δέκα έτη προσπαθειών (με όποιες ανακολουθίες στην πορεία) όλοι αναμένουν την έλευση μιας καλύτερης ημέρας.
Πρόκειται για την αναμονή μιας κάθαρσης που δεν αποτελεί τίποτα λιγότερο από την ανταμοιβή των μελών της κοινωνίας για τις θυσίες της.
Δυστυχώς, η προοπτική της κάθαρσης αυτής απομακρύνεται ελέω της πανδημίας που προσγείωσε απότομα τη δυναμική της ανάπτυξης όχι μόνο της ελληνικής αλλά και της παγκόσμιας οικονομίας.
Ως εκ τούτου, πλέον, δημιουργούνται πρωτοφανείς συνθήκες οικονομικής ασφυξίας για μια μεγάλη μερίδα του ελληνικού πληθυσμού και μια σταδιακή ακύρωση προσδοκιών και προσπαθειών για το μέσο πολίτη.
Τι μπορούμε να κάνουμε για να ανατρέψουμε, λοιπόν, τη ζοφερή εικόνα που παρουσίασαν τα παραπάνω στατιστικά; Ας τολμήσουμε να προτείνουμε κάποιες ιδέες.
Μια πρώτη προσπάθεια θα πρέπει να γίνει στο σκέλος του δανεισμού
Στην πορεία της κρίσης, με τους μισθούς στην Ελλάδα να μειώνονται, τη φορολογία να υπερδιπλασιάζεται και το κόστος ζωής να συνεχίζει να αυξάνεται, πολλοί εκ των συμπολιτών μας βρέθηκαν να κατέχουν μεγάλο ύψος τόσο καταναλωτικών όσο και στεγαστικών δανείων, σε σχέση πάντα με το εισόδημα τους.
Οι αποπληρωμές των δανείων μπορεί να υλοποιούνται (καθυστερημένα ή μη) αλλά οι καταναλωτές αυτοί έχουν μετατραπεί σε αδρανείς οικονομικές μονάδες.
Ο χρυσός κανόνας του λόγου των δανειακών υποχρεώσεων προς εισοδήματα ενός νοικοκυριού στο ύψος του 20% πρέπει να αποτελέσει οδηγό για την πολιτεία ώστε να εκκινήσει προγράμματα αποπληρωμής των καταναλωτικών δανείων και των πιστωτικών καρτών με προνομιακά (αν όχι μηδενικά) επιτόκια των ενήμερων οφειλετών. Αντίστοιχες ενέργειες λαμβάνουν χώρα και στο εξωτερικό (ιδιαίτερα ως προς τα φοιτητικά δάνεια) προς τους ενήμερους οφειλέτες.
Η επόμενη λύση θα πρέπει να αφορά την αποταμίευση
Αν ένα νοικοκυριό επιτύχει να αποδεσμεύσει πόρους από την εξόφληση δανείων, που αφορούν καταναλώσεις του παρελθόντος, τότε δύναται να κατευθύνει ένα μέρος του εισοδήματος του προς την αποταμίευση, που αφορά το μέλλον.
Μπορεί τα αποταμιευτικά επιτόκια της παρούσας περιόδου να μην είναι υψηλά αλλά η συσσώρευση αποταμίευσης αποτελεί προϋπόθεση για τη λειτουργία του οικονομικού συστήματος αλλά και την αυτονομία της ελληνικής οικονομίας.
Ένας συνδυασμός κινήτρων και μια απαιτούμενη συνεργασία ανάμεσα στην πολιτεία, τα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα και τους εργοδότες μπορεί να οδηγήσει σε παροχή κινήτρων ώστε ένα μέρος πρόσθετων παροχών προς τους εργαζομένους να πριμοδοτηθεί για την αποταμίευση.
Ένας οργανισμός δηλαδή να μπορεί να καταθέτει χρήματα σε αποταμιευτικούς ή συνταξιοδοτικούς λογαριασμούς και αυτές οι παροχές να διαθέτουν ευνοϊκή φορολογική μεταχείριση.
Σπίτι - Αυτοκίνητο
Συνεχίζοντας, δύο μεγάλες δαπάνες που απασχολούν τα νοικοκυριά αφορούν την ανακαίνιση της οικίας τους και την απόκτηση ενός μεταφορικού μέσου.
Ως προς την οικία
Στην παρούσα φάση είναι ενεργά τα συγχρηματοδοτούμενα προγράμματα ενεργειακής αναβάθμισης που θέτουν συγκεκριμένα εισοδηματικά και ενεργειακά κριτήρια επιλεξιμότητας.
Αυτό έχει σαν συνέπεια οι συγκεκριμένες επιδοτήσεις να απευθύνονται σε πολίτες που κατέχουν κυρίως οικίες κατασκευής πριν του 1990 αφήνοντας εκτός επιλεξιμότητας ένα μεγάλο ποσοστό πολιτών που απέκτησαν οικία τις τελευταίες δύο ή και τρεις δεκαετίες.
Οι ενεργειακές επεμβάσεις σε κτίσματα αυτής της μεγάλης ηλικίας εγείρει κάποιες σκέψεις καθώς σε τέτοια κτίσματα προέχουν οι επισκευές και επεμβάσεις που περισσότερο αφορούν τη στατικότατα των κτηρίων και ακόλουθα την ενεργειακή τους αναβάθμιση.
Η πολιτεία θα πρέπει να κινηθεί ώστε να δώσει κίνητρα σε όλους τους ιδιοκτήτες των ακινήτων (ιδιαίτερα τους κατόχους κύριας οικίας που έχει επιβαρυνθεί δυσανάλογα) ώστε να συντηρήσουν και να αναβαθμίσουν τις οικίες τους. Αυτό μπορεί να γίνει μέσω της αναμόρφωσης της λογικής του ΕΝΦΙΑ (δες παλαιότερο άρθρο 2), μέσω της παροχής άλλων φορολογικών κινήτρων που να αφορούν τις εργασίες συντήρησης και αναβάθμισης της κύριας οικίας ή μέσω της ενεργοποίησης συγχρηματοδοτούμενων προγραμμάτων συντήρησης και αναβάθμισης της κύριας κατοικίας που να ακολουθούν μια ολιστική προσέγγιση και να μην αφορούν αποσπασματικά κάποιες δράσεις ενεργειακής αναβάθμισης.
Εφόσον εγκρίνεται και βαθμολογείται ο φάκελος της αναβάθμισης να μπορεί να τύχει συγχρηματοδότησης (όχι με βάση το σημερινό σύστημα που είναι πολύπλοκο και χαοτικό ως προς την επιλεξιμότητα των προς χρηματοδότηση πράξεων).
Ως προς το θέμα της κατοχής αυτοκινήτου
Η εικόνα των ελληνικών δρόμων αποτελεί ένα ταξίδι στο παρελθόν. Παρατηρώντας τις ηλικίες των αυτοκινήτων ορισμένες φορές νομίζεις ότι ζεις είκοσι χρόνια πίσω στα πρώτα έτη της δεκαετίας του 2000. Κυκλοφορούν πλέον μαζικά οχήματα που φλερτάρουν με το όριο ζωής των κυρίως και δευτερευόντων εξαρτημάτων τους.
Οχήματα που τηρούν οριακά τα σύγχρονα στάνταρ ασφαλείας αλλά και τις περιβαλλοντικές απαιτήσεις του σήμερα.
Η αλλαγή αυτοκινήτου αποτελεί μια μεγάλη πρόκληση για το μέσο οικογενειακό προϋπολογισμό. Ακόμα περισσότερο η πίεση αυξάνεται όσο το όχημα χρησιμοποιείται για τη μετακίνηση των εργαζομένων από και προ το χώρο εργασίας τους.
Η λύση που προτείνεται σε αυτό το πλαίσιο είναι να δοθεί το κίνητρο προς τους εργοδότες να πριμοδοτήσουν την απόκτηση αυτοκινήτων από τους εργαζομένους τους με τη μέθοδο leasing. Στην παρούσα φάση η μέθοδος αυτή έχει επιβαρυνθεί φορολογικά δυσανάλογα.
Ως προς το διαθέσιμο εισόδημα των εργαζομένων
Εχει γίνει σαφές ότι οι εργαζόμενοι διαθέτουν ένα μέρος τους εισοδήματος τους απλά και μόνο για να ανταποκριθούν στις εργασιακές τους υποχρεώσεις.
Υπολογίζεται ότι κατά μέσο όρο ένας εργαζόμενος πρέπει να διαθέσει από 150€ έως 300 € το μήνα απλά για να παρευρεθεί και να εργασθεί στο χώρο της εργασίας του.
Και αν αυτό το ποσό θεωρείται από πολλούς ότι αφαιρείται λόγω τηλεεργασίας, θα πρέπει να διερευνηθεί το ύψος των ποσών που έχουν δαπανηθεί από εργαζομένους για την απόκτηση ηλεκτρονικών υπολογιστών και συναφούς εξοπλισμού.
Πάλι είναι στο χέρι της πολιτείας να διαθέσει κίνητρα προς τους εργοδότες ώστε να πριμοδοτήσουν τις δαπάνες αυτές των εργαζομένων. Φυσικά μια τέτοια παρέμβαση θα ήταν άκαιρη το 2008 αλλά με τα σημερινά εισοδήματα κρίνεται λογική. Κουπόνια σίτισης, κουπόνια καυσίμων και άλλες παροχές μπορεί να καλύψουν μέρος του κόστους εργασίας που βαρύνει δυσανάλογα ένα νοικοκυριό.
Ως προς το θέμα των τέκνων
Η πολιτεία έδειξε στο παρελθόν μια περίεργη αντιμετώπιση. Κάποια στιγμή τα παιδιά εκλήφθηκαν ως τεκμήριο για το τεκμαρτό εισόδημα μιας οικογένειας. Δεν μπορούν να λεχθούν περισσότερα για το θέμα καθώς οι προαναφερόμενες στατιστικές παρουσιάζουν την κατάσταση με γλαφυρότατο τρόπο.
Είναι εθνικό στοίχημα να βοηθήσουμε τις νέες οικογένειες να μεγαλώσουν τα παιδιά τους. Οι παροχές για την ανατροφή των τέκνων πρέπει να είναι αφορολόγητες και με ιδιαίτερα θετικό πρόσημο για τους γονείς. Είναι θέμα εθνικής επιβίωσης.
Το πνεύμα των προαναφερθέντων παροχών (πλην αυτής των τέκνων) δεν είναι επιδοματικού χαρακτήρα αλλά χρηστικού.
Έχουν σκοπό να ενεργοποιήσουν ένα οικονομικό κύκλωμα και όχι να καλύψουν τις αμέλειες κάποιων «σπάταλων» νοικοκυριών. Προφανώς και ζούμε σε μια δύσκολη οικονομική συγκυρία. Απλά ως παρατηρητές των τεκταινόμενων οφείλουμε να σημειώνουμε τους κινδύνους που αφορούν τη συνοχή μιας κοινωνίας. Άλλα θα λέγαμε πριν από την πανδημία και άλλα οφείλουμε να πούμε μετά.
Το ζητούμενο εντέλει είναι όχι μόνο η αντιμετώπιση μιας κατάστασης αλλά η αλλαγή του καθημερινού αφηγήματος ώστε αυτό να περιλαμβάνει τη δράση και την εξέλιξη.
Να δοθούν τα εργαλεία στους πολίτες ώστε να επιλύσουν τα προβλήματα που αποκόμισαν από την υπερεδεκαετή οικονομική κρίση και που τους εμποδίζουν από το να προγραμματίσουν κάτι καλύτερο για το μέλλον τους.
Να κινηθεί το οικονομικό κύκλωμα που απαρτίζεται από χιλιάδες μικρομεσαίες επιχειρήσεις προσανατολισμένες να εξυπηρετούν την εσωτερική κατανάλωση (όπως αυτή διαμορφωνόταν με τη βοήθεια εκατομμύριων τουριστών κάθε έτος).
Είναι προφανές ότι η ελληνική οικονομία πρέπει να αποκτήσει εξωστρέφεια αλλά στην παρούσα φάση μετά από μια υπερδεκαετή κρίση είναι καιρός να ληφθούν μέτρα προκειμένου οι πολίτες να ανασάνουν και μαζί τους να ανασάνει όχι τόσο η οικονομία, όσο η κοινωνία, καθώς συγκεκριμένες παράμετροι του ελληνικού κοινωνικού συστήματος εξελίσσονται επικίνδυνα για τη μελλοντική συνοχή της χώρας.
Φυσικά η πιο απλή λύση θα ήταν να δοθούν αυξήσεις. Αλλά αυτό δεν είναι εφικτό στην παρούσα φάση.
Ωστόσο θα πρέπει να βρούμε τρόπους ώστε να αυξηθεί το διαθέσιμο προς κατανάλωση και αποταμίευση εισόδημα των νοικοκυριών.
1 Τα στατιστικά έχουν αντληθεί από την Εθνική Στατιστική Υπηρεσία (https://www.statistics.gr/documents/20181/1515741/GreeceInFigures_2020Q4_GR.pdf/b8c08d85-78d3-451b-3bae-fa8d9fa32f13) και την Τράπεζα της Ελλάδος (https://www.bankofgreece.gr/statistika/ekseliksh-daneiwn-kai-kathysterhsewn).
https://www.capital.gr/oikonomia/3252556/ellada-i-xora-me-tin-mikroteri-apotamieusi-stin-ee-eurobank
https://www.capital.gr/oikonomia/3252556/ellada-i-xora-me-tin-mikroteri-apotamieusi-stin-ee-eurobank