Βασική αρχή της λειτουργίας του καπιταλιστικού συστήματος είναι η αναγκαιότητα της συνεχούς εξέλιξης. Οι άνθρωποι παραχωρούν ελευθερίες και δικαιώματα, αποδέχονται την ύπαρξη συνεχών κρίσεων, επιλέγουν να ζήσουν σε συνθήκες ανασφάλειας και φόβου, γιατί η ιστορική αριθμητική του καπιταλισμού πιστοποιεί ότι κάθε γενιά και καλύτερα.
Κάτι σαν το ποδήλατο δηλαδή. Όσο αφήνουμε ελεύθερο το πετάλι, δεν πέφτουμε, παραμένουμε σε ισορροπία, συνεχίσουμε το ταξίδι μας. Μία ψύχραιμη ματιά της ιστορίας του 20ου αιώνα δείχνει πως οι “Πατατοφάγοι του Van Gogh”, έγιναν η κυρίαρχη μεσαία τάξη. Έστω εάν χρειάστηκαν δύο παγκόσμιοι πόλεμοι και συνεχείς οικονομικές κρίσεις για να δημιουργήσουμε σταθερές δημοκρατίες, στο έδαφος του κράτους πρόνοιας και με κινητήριο δύναμη την κοινωνική οικονομία της αγοράς.
Τι γίνεται όμως, όταν συνεχίζεις να κάνεις ποδήλατο αλλά για κάποιο λόγο χάνεις την ισορροπία σου και πέφτεις συνεχώς; Τι γίνεται όταν συνειδητοποιείς ότι έδωσες τα πάντα για να κληροδοτήσεις στα παιδιά σου λιγότερα από αυτά που κληρονόμησες; Να κληροδοτήσεις δηλαδή, λιγότερους πόρους, λιγότερη ασφάλεια, λιγότερη ποιότητα ζωής και λιγότερη ελπίδα στο τι μπορούμε να πετύχουμε ατομικά και συλλογικά.
Σε αυτό το νέο κόσμο, που δημιούργησαν η αφαίρεση των συνόρων στην κίνηση εμπορευμάτων και κεφαλαίων, η επικοινωνιακή επανάσταση και η βιομηχανική επανάσταση που συντελείται τώρα, το κόστος της αλλαγής το πληρώνει κυρίως η μεσαία τάξη του ανεπτυγμένου κόσμου. Είναι η μεσαία τάξη που την στοχεύουν με προσδοκίες και της επιστρέφουν χρέη. Είναι η μεσαία τάξη, που παράγει τις υπεραξίες μίας οικονομίας που κινείται με βάση την καινοτομία, είναι η μεσαία τάξη που καταναλώνει, που πληρώνει φόρους, που εγγυάται εν τέλει, την σταθερότητα της δημοκρατίας.
Πώς μπορούμε όμως να μιλήσουμε για συνεχή πρόοδο στο ποδήλατο της καπιταλιστικής ανάπτυξης, όταν τα δημόσια αγαθά που δημιουργήθηκαν για να υποστηρίξουν την κοινωνική κινητικότητα και να μειώσουν τις ανισότητες, έχουν εξελιχθεί σε πανάκριβα προϊόντα; Πρόσφατα, ο Πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών ακύρωσε φοιτητικό χρέος αξίας 7,5 δις δολαρίων, σε μία πρωτοφανή αλλά αποσπασματική κίνηση που φανερώνει το κόστος της εκπαίδευσης σήμερα. Η μεσαία τάξη, πληρώνει ολοένα και πιο ακριβά για τα πάντα. Πληρώνει περισσότερα και χρεώνεται καθημερινά για τη στέγαση, την πρόσβαση στην υγεία, τη γνώση, την επικοινωνία, την ασφάλεια, την ενέργεια.
Πώς μπορούμε, να μιλήσουμε για συνεχή πρόοδο και κινητικότητα όταν η μεσαία «κυρίαρχη τάξη» έχει ανταλλάξει τα όποια κεκτημένα της, τις όποιες ιδιοκτησίες της, τις όποιες αποταμιεύσεις της, με μία ανεξάντλητη δίψα για την απόκτηση συνεχώς νέων αγαθών; Τον 20ο αιώνα η μεσαία τάξη είχε κεκτημένα. Τον 21ο αιώνα, έχει δόσεις και χρέη για την απόκτηση αγαθών που σχεδιάζονται σε τμήματα marketing ή R&D μεγάλων πολυεθνικών εταιρειών. Αγαθά, που ακριβαίνουν ολοένα και περισσότερο γιατί ακριβαίνει το κόστος της καινοτομίας, όπως ακριβαίνει και το κόστος της εκπαίδευσης, αγαθά που πολλές φορές όχι μόνο δεν χρειαζόμαστε, αλλά που σκοπίμως καλλιεργείται η εξάρτησή μας μας σε αυτά.
Ως «απόδοση» στις «επενδύσεις» που κάνει η μεσαία τάξη για να εξασφαλίσει το μέλλον της, παίρνει πίσω κυρίως ένα έθνος-κράτος, το οποίο υποτίθεται ότι δημιουργήθηκε για να έχουμε όλοι, αν μη τι άλλο το δικαίωμα στην ελπίδα. Σήμερα όμως, το εθνικό κράτος τρέχει λαχανιασμένα πίσω από τις παγκόσμιες εξελίξεις, αδυνατώντας όχι μόνο να παράγει αλλαγή αλλά και να την παρακολουθήσει. Κάποτε αρκούσε ένας Roosvelt με το New Deal ή ένας Attlee με το NHS, για να εξασφαλίσουν ότι το ποδήλατο πηγαίνει κάπου.
Χαρακτηριστικό, είναι το παράδειγμα της τεχνητής νοημοσύνης. Σε λίγες δεκαετίες από τώρα δεν θα μιλάμε για το δικαίωμα στην εργασία αλλά για την ύπαρξη της ίδιας της εργασίας. Ποιος σχεδιάζει αυτό το μέλλον και τις κοινωνικές του επιπτώσεις; Οι κυβερνήσεις ή πολυεθνικοί τεχνολογικοί κολοσσοί; Ποιος και με ποια κοινωνικά και πολιτικά κριτήρια, προωθεί το νέο παγκόσμιο καταμερισμό εργασίας και την αντίστοιχη κοινωνική διαστρωμάτωση;
Το εθνικό κράτος λοιπόν, αδυνατεί να ελέγξει τον πληθωρισμό, δεν μπορεί να αντιμετωπίσει την κλιματική αλλαγή, δεν μπορεί να διαχειριστεί την μεταναστευτική κρίση, δεν μπορεί να εγγυηθεί το δικαίωμα στην εργασία, δεν μπορεί να αντιμετωπίσει τις νέες και καθοριστικές προκλήσεις για τη δημόσια υγεία, δεν μπορεί για άλλη μία φορά ακόμα να εξασφαλίσει ένα γεωπολιτικό περιβάλλον χωρίς τριγμούς.
Αλλά ας μην πάμε μακριά. Κάποτε η μεσαία τάξη δεν είχε Instagram, δεν ήταν τόσο εύκολο το ταξίδι στο Πουκέ της Ταϊλάνδης και σίγουρα δεν μπορούσε να παραγγείλει Αιθιοπική κουζίνα από το κινητό. Τότε όμως, η μεσαία τάξη έκανε παιδιά και κληροδοτούσε κάτι στα παιδιά της. Σήμερα αμήχανα όλοι, μιλούν για τη δημογραφική κατάρρευση. Είναι σαφές, ότι έχουμε χάσει τον έλεγχο του ποδηλάτου.
Η επιστήμη της ιστορίας είναι ξεκάθαρη. Όταν η μεσαία τάξη φοβάται, η δημοκρατία κινδυνεύει. Από την εποχή του Αριστοτέλη, κρατάμε την αρχή αυτή ως δεδομένο. Η άκρα δεξιά το γνωρίζει και το εκμεταλλεύεται. Δεν μπορώ να κατανοήσω πως η Αριστερά δεν αναγνωρίζει το νέο προλεταριάτο που την κοιτάει κατάματα, ενώ αυτή εξακολουθεί και ερωτοτροπεί με τους «Πατατοφάγους» του Van Gogh.