«Η βία είναι η μόνη λύση» Π.Ρ. 15 ετών
«Ο πλανήτης είναι ετοιμοθάνατος. Δεν “βλέπω” το μέλλον - υπάρχει μόνο το σήμερα» Ρ.Γ. 16 ετών
«Το διαδίκτυο μου προσφέρει θαλπωρή», Σ.Β. 14 ετών
Τόσο στον φυσικό, όσο και στον διαδικτυακό κόσμο, τα ποσοστά εκφοβισμού έχουν διπλασιαστεί έως σε 50% του εφηβικού πληθυσμού. Για τα στοιχεία αυξημένων ποσοστών βίαιης συμπεριφοράς, την καλλιέργεια της «κουλτούρας» βίαιης αντίδρασης και της αιτιολόγησής της, την έκφραση της επιθετικότητας και το τι αυτή αντιπροσωπεύει αλλά και το πώς κι αν υπάρχει ελπίδα αντιμετώπισης, μιλά στην HuffPost η Αρτεμις Τσίτσικα, αναπλ. Καθηγήτρια Παιδιατρικής-Εφηβικής Ιατρικής / Ιατρική Σχολή Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών με την ευκαιρία της Δευτέρας 6 Μαρτίου που έχει καθιερωθεί από το υπουργείο Παιδείας ως Πανελλήνια Ημέρα κατά της σχολικής βίας και του εκφοβισμού.
- Υπάρχει αυξητική τάση στην έκφραση βίας των νέων κι αν ναι, με τι σχετίζεται;
Οι νέοι μπορεί να εκφραστούν βίαια στο φυσικό ή ψηφιακό κόσμο και ναι, υπάρχει αυξητική τάση στη χώρα μας, γεγονός που πιθανώς να σχετίζεται με την κοινωνική/οικονομική κρίση των τελευταίων ετών και τις αρνητικές επιπτώσεις της στην οικογενειακή λειτουργικότητα, καθώς και με την υπερέκθεση σε ερεθίσματα ρητορικής μίσους στο διαδίκτυο και το έλλειμμα εκπαίδευσης στην ψυχική ανθεκτικότητα στο σχολείο.
Τα στοιχεία αυξημένων ποσοστών βίαιης συμπεριφοράς προκύπτουν από την έρευνα «Τι συμβαίνει στην εφηβεία» του ΠΜΣ «Στρατηγικές Αναπτυξιακής και Εφηβικής Υγείας» της Ιατρικής Σχολής του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών (Ε.Κ.Π.Α.), και ορισμένα από αυτά παρουσιάστηκαν στο 22ο Συνέδριο της Διεθνούς Οργάνωσης για την Υγεία των Εφήβων/15ο STATE OF THE ART Συνέδριο Εφηβικής Υγείας, 5-7 Οκτωβρίου 2022 στην Αθήνα (διπλασιασμός των ποσοστών εκφοβισμού στον φυσικό και διαδικτυακό κόσμο, έως σε 50% του εφηβικού πληθυσμού).
- Πώς καλλιεργείται μια “κουλτούρα” βίαιων αντιδράσεων σ′ αυτές τις ηλικίες;
Είναι γεγονός ότι τα παιδιά και οι έφηβοι δέχονται ποικιλία ερεθισμάτων μέσω της ειδησεογραφίας και των κοινωνικών δικτύων, τα οποία συχνά δεν είναι κατάλληλα για την ηλικία τους και λόγω επαναληψιμότητας απενοχοποιούνται. Βίαιες συμπεριφορές, λεκτικές επιθέσεις, σεξουαλικές παρεκτροπές και σοκαριστικά γεγονότα αρχικά προκαλούν μεγάλη έκπληξη και τραύμα. Ωστόσο, σταδιακά μπορεί να προκύψει εξοικείωση με τη βία και οι εικόνες αυτές δεν προκαλούν πια εντύπωση. Ως αποτέλεσμα είναι η έκφραση των παιδιών που εκτίθενται σε βία με ανάλογο τρόπο - καλλιεργείται μια “κουλτούρα” βίαιων αντιδράσεων χωρίς επιπτώσεις και αρνητικό πρόσημο, ιδιαίτερα εάν υπάρχει σημαντικό γονεϊκό/κηδεμονικό έλλειμμα.
- Πώς αιτιολογείται από την φυσιολογία του εφήβου αυτή η συμπεριφορά;
Το αναπτυξιακό υπόβαθρο της εφηβικής ηλικίας χαρακτηρίζει την συμπεριφορά της ηλικιακής αυτής περιόδου. Συγκεκριμένα η περιοχή του εγκεφάλου που σχετίζεται με την κριτική σκέψη, τη λογική και την λήψη αποφάσεων δεν έχει ακόμη πλήρως αναπτυχθεί, ενώ το κέντρο της παρόρμησης, του συναισθήματος και της αυθόρμητης συμπεριφοράς είναι σε πλήρη ανάπτυξη. Συνεπώς, λόγω της ανωτέρω ιδιαίτερης συνθήκης, αλλά και της διαφορετικής ανταπόκρισης των συστημάτων ανταμοιβής που κατά την φάση αυτή απαιτούν έντονες και βραχυπρόθεσμες αμοιβές για να προκύψει ευφορία, οι νέοι μπορεί να εκφράζονται ακραία, να ρισκάρουν ή να δρουν χωρίς να σκέφτονται. Επίσης, λόγω της ανάγκης τους να αυτονομηθούν και να είναι αποδεκτοί από την ομάδα των συνομηλίκων, θέλουν να εντυπωσιάσουν ή/και να μιμηθούν συμπεριφορές χωρίς να σκέφτονται τις συνέπειες. Αν και νοητικά είναι απόλυτα επαρκείς (η νοημοσύνη τους είναι ανάλογη ή και υψηλότερη ορισμένων ενηλίκων), οι πράξεις τους μπορεί να ενέχουν βία και να εκθέτουν τους ίδιους ή άλλους σε κίνδυνο.
- Πως εκφράζεται αυτή η επιθετικότητα στον φυσικό και πως στον ψηφιακό κόσμο;
Η επιθετικότητα στο φυσικό κόσμο εκφράζεται με φυσική βία, λεκτική επίθεση, διάδοση ψεμάτων ή φημών, ρητορική μίσους ή απομόνωση/περιθωριοποίηση. Στην ψηφιακή ζωή η βία αφορά τον εκφοβισμό, τη χρήση προσωπικών δεδομένων και φωτογραφιών χωρίς άδεια και την αποπλάνηση με στόχο την εκμετάλλευση με διάφορους τρόπους. Τα αγόρια συνήθως εμπλέκονται σε πιο άμεσες μορφές βίας, όπως η σωματική και λεκτική βία, ενώ τα κορίτσια χρησιμοποιούν τον αποκλεισμό από την παρέα, τον στιγματισμό και τη συκοφαντία.
Η συμπεριφορά είναι η «κορυφή ενός παγόβουνου», ένα πολυπαραγοντικό αποτέλεσμα. Εξαρτάται από την κληρονομική προδιάθεση, τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας και το περιβάλλον (οικογενειακό, ευρύτερο κοινωνικό και πολιτισμικό), καθώς και δεδομένα σχετικά με οικονομικές ή άλλες κρίσεις που προκαλούν περιβαλλοντική αστάθεια. Το πόσο και πώς κάθε παράγοντας από τους προαναφερόμενους συμβάλλει στην έκφραση βίας εξατομικεύεται για κάθε έναν από εμάς, δημιουργώντας μοναδικότητα μίγματος.
- Τι αντιπροσωπεύουν αυτές οι συμπεριφορές των εφήβων;
Οι νέοι είναι «άγραφο χαρτί» και οι συμπεριφορές τους εκφράζουν την κοινωνία ως μέλη της οποίας ζουν και αναπτύσσονται. Λόγω των αναπτυξιακών χαρακτηριστικών και περιβαλλοντικών παραγόντων της σύγχρονης πραγματικότητας, οι εκφράσεις βίας έχουν ιδιαίτερη ένταση και επηρεάζουν την παιδεία και την κουλτούρα τους. Στην άλλη όψη του ίδιου νομίσματος, οι νέοι έχουν την δύναμη να αντιστέκονται στην αδικία, να επαναστατούν, να υπερασπίζονται με θυσία και έμπρακτα τα βασικά ανθρώπινα δικαιώματα και να μάχονται για το κοινό καλό ενάντια στη διαφθορά και τα στερεότυπα. Χρειάζονται έμπνευση και μοντέλα ζωής για να ενισχυθούν θετικά και να αποκτήσουν ψυχική ανθεκτικότητα και ενσυναίσθηση. Χρειάζονται την οικογένεια, το σχολείο, την πολιτεία να ενδυναμώσουν θετικές συμπεριφορές και να συμβάλλουν στην ανάδυση αξιών, δημιουργώντας ενεργούς πολίτες που γνωρίζουν τα δικαιώματά τους, αλλά και των συνανθρώπων τους και τα υπερασπίζονται.
- Μιλήστε μας λίγο για την περίφημη ρητορική μίσους. Υπάρχει τρόπος να αντιμετωπιστεί;
Η ρητορική του μίσους (hate speech) αφορά σταθερά, καθοριστικά και μόνιμα χαρακτηριστικά ατόμων ή ομάδας (εθνικότητα, φύλο, φυλή, θρησκεία, σεξουαλική έκφραση). Όταν γίνεται μέσω διαδικτύου μπορεί να λάβει μεγάλη έκταση και να είναι ιδιαίτερα σκληρή και απεχθής, δεδομένης της ανωνυμίας που επιτρέπει ευκολότερα την έκφραση της σκοτεινής πλευράς της ανθρώπινης φύσης. Συχνά οι νέοι που εμπλέκονται σε ακραίες μορφές αντιπαράθεσης καλύπτουν κενά της ψυχοκοινωνικής τους εξέλιξης, όπως ελλείμματα επικοινωνίας με σημαντικούς ενήλικες, δυσλειτουργικές οικογενειακές σχέσεις, απουσία εκπαιδευτικού οράματος ή/και τραύματα που προσπαθούν να επουλώσουν έμμεσα. Άτομα που έχουν δεχθεί προκατάληψη εκφράζονται ανάλογα, και συντηρούν έναν φαύλο κύκλο. Οι λύσεις βρίσκονται στα θετικά πρότυπα και την εμπλοκή των νέων σε θετικές δράσεις.
«Μόνο επανεκπαιδεύοντας τον εαυτό μας μπορούμε να διαπαιδαγωγήσουμε» λέει η ψυχαναλύτρια Μάρθα Χάρις (1919-1987), τονίζοντας την ανάγκη να επαναξιολογούμε στάσεις και να μην επαναπαυόμαστε, ώστε να γινόμαστε καλύτεροι για τους νέους. Το μοντέλο που τους δίνουμε και κυρίως ο σεβασμός στην ανθρώπινη αξία και η προσφορά σε όσους έχουν ανάγκη αποτελούν φωτεινό πόλο. Κυρίως χρειάζεται να είμαστε παρόντες, να είμαστε καλοί ακροατές και ενεργοί στη ζωή τους, να αλληλεπιδρούμε, να επικοινωνούμε και να αποτελέσουμε το εφαλτήριό τους για έναν καλύτερο κόσμο.