Το τελευταίο διάστημα τα θέματα εθνικής ασφαλείας, είτε πρόκειται για τις τουρκικές απειλές ή για τις μεταναστευτικές ροές, βρίσκονται στην επικαιρότητα λόγω της σοβαρότητάς τους. Στη δημόσια συζήτηση εκφράζονται διάφορες απόψεις που έχουν σχέση κυρίως με το τι να κάνουμε για να αντιμετωπίσουμε τα άμεσα προβλήματα που ανακύπτουν καθημερινά. Ωστόσο, το πλείστον αυτών των συζητήσεων αφορά ζητήματα τακτικού επιπέδου, που έχουν όμως το χαρακτήρα του επείγοντος. Το κυριότερο όμως ερώτημα, που σπάνια τίθεται, αν αναλογιστεί κάποιος τη σοβαρότητά του, είναι το εξής: ποιος εκπονεί στρατηγική στη χώρα και με ποια διαδικασία; Η σύντομη απάντηση είναι ότι στερούμαστε οργάνου αλλά και διαδικασίας εκπόνησης στρατηγικής.
Για την εκπόνηση στρατηγικής οι περισσότερες χώρες παγκοσμίως, από το τέλος του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου μέχρι το τέλος του εικοστού αιώνα, έχουν συστήσει ένα όργανο που συνήθως ονομάζουν Συμβούλιο Εθνικής Ασφαλείας (ΣΕΑ). Εάν δεχθούμε την αγγλοσαξονική άποψη ότι οι συντελεστές ισχύος κάθε χώρας είναι ο στρατιωτικός, οικονομικός, διπλωματικός και πληροφοριακός, τότε με απλά λόγια, το Εθνικό Συμβούλιο Ασφαλείας αναλαμβάνει να ενορχηστρώσει αυτούς τους συντελεστές, ώστε η χώρα να παραγάγει εθνική στρατηγική και να επιτύχει τούς πολιτικούς της σκοπούς. Τα σφάλματα στο ανώτατο επίπεδο είναι μοιραία και δεν μπορούν να διορθωθούν στο τακτικό ή το επιχειρησιακό επίπεδο.
Στην Ελλάδα ήδη από το 1929 προβλέφθηκε η λειτουργία του Ανωτάτου Συμβουλίου Εθνικής Αμύνης (ΑΣΕΑ), κατά το γαλλικό πρότυπο, το οποίο το 1982 μετονομάσθηκε σε Κυβερνητικό Συμβούλιο Εθνικής Άμυνας (ΚΥΣΕΑ). Το όργανο αυτό όμως, είτε με τη μορφή του ΑΣΕΑ ή του ΚΥΣΕΑ δεν λειτούργησε ποτέ ως όργανο χάραξης στρατηγικής. Ενώ οι άλλες χώρες μεταπολεμικά προχώρησαν στη δημιουργία πιο αποτελεσματικών οργάνων για την ενορχήστρωση των συντελεστών ισχύος, όπως το ΣΕΑ, η Ελλάδα παραμένει με το ΚΥΣΕΑ. Ποιο είναι όμως το πρόβλημα με το ΚΥΣΕΑ; Όπως έχει επισημανθεί, το ΚΥΣΕΑ σήμερα εκτός του ότι είναι δύσκαμπτο, επί πλέον στερείται υποστηρικτικών μηχανισμών, μέσων και διαδικασιών ώστε να μπορεί να χαράσσει στρατηγική και να χειρίζεται κρίσεις. Συνέρχεται δε σχεδόν αποκλειστικά για να επιλέγει τους αρχηγούς των επιτελείων και να λαμβάνει αποφάσεις για εξοπλιστικά προγράμματα
Το σπουδαιότερο ίσως δίδαγμα από την κρίση των Ιμίων το 1996, υπήρξε η έλλειψη συντονισμού και η απουσία διαδικασιών χειρισμού κρίσεων στο ανώτατο επίπεδο. Η εικόνα του διοικητή της ΕΥΠ να περιμένει επί ώρες στον προθάλαμο του πρωθυπουργικού γραφείου με μια σημαντική πληροφορία ή υπουργού που σε κρίσιμη στιγμή βρίσκεται σε τηλεοπτικό σταθμό, δεν οδήγησαν μέχρι σήμερα στη λήψη διορθωτικών μέτρων, για να αποφευχθούν παρόμοια φαινόμενα. Και τούτο παρότι στη συνέχεια έχει προταθεί από πολιτικούς, ακαδημαϊκούς, διπλωμάτες και στρατιωτικούς η σύσταση και στη χώρα μας υπό τον πρωθυπουργό ΣΕΑ, το οποίο θα διαθέτει ένα πλέγμα υφισταμένων επιτροπών και ομάδων εργασίας και θα συντονίζει την χάραξη και εφαρμογή της εθνικής στρατηγικής, αλλά και θα χειρίζεται τις κρίσεις. Είναι παράδοξο πως ενώ στην ουσία δεν έχει εκδηλωθεί κάποια διαφωνία, δεν έχουμε ακόμη ένα τόσο σοβαρό όργανο.
“Το ΣΕΑ διεθνώς είναι εκτελεστικό όργανο της κυβέρνησης και όχι βήμα συζητήσεων και ανταλλαγής απόψεων, προς το οποίο επιδεικνύουμε προτίμηση.”
Πράγματι, πέρα από τις μεμονωμένες απόψεις και τα κόμματα έχουν δείξει πως επιθυμούν να κινηθούν προς την κατεύθυνση δημιουργίας ΣΕΑ. Τον Δεκέμβριο του 2016 το Ποτάμι κατέθεσε πρόταση νόμου για τη δημιουργία ΣΕΑ, που έτυχε θετικής αποδοχής από τις περισσότερες πολιτικές δυνάμεις. Η προηγούμενη κυβέρνηση έφερε προς ψήφιση στη Βουλή λίγο πριν τις τελευταίες εκλογές σχέδιο νόμου, που προέβλεπε την ίδρυση ΣΕΑ. Μεσολάβησαν όμως οι εκλογές και ο νόμος δεν ψηφίστηκε. Για τη σημερινή κυβέρνηση, η ίδρυση ΣΕΑ αποτελούσε κεντρικό στοιχείο του προεκλογικού της προγράμματος. Μάλιστα ανέφερε πως η δημιουργία του θα πραγματοποιούνταν στα πρότυπα άλλων κρατών, όπως η Βρετανία, η Γαλλία και το Ισραήλ. Πάντως μέχρι τώρα δεν έχει υλοποιηθεί αυτή η προεκλογική εξαγγελία.
Βεβαίως είναι θεμιτό και θετικό να υπάρχουν διαφορετικές απόψεις για τη συγκρότηση και τη λειτουργία του ΣΕΑ. Από τα όσα έχουν κατατεθεί όμως μέχρι τώρα στη δημόσια συζήτηση δημιουργείται προβληματισμός για το τι τελικά θα είναι, αν δημιουργηθεί και το τι θα κάνει. Καταρχάς να μνημονεύσουμε ότι έχει προβλεφθεί ακόμη και στο Σύνταγμα (άρθρο 82, §4) η συγκρότηση Εθνικού Συμβουλίου Εξωτερικής Πολιτικής (ΕΣΕΠ), το οποίο στη συνέχεια υλοποιήθηκε με νόμο του 2003. Το ΕΣΕΠ είναι ένα συμβουλευτικό όργανο, το οποίο όπως διαβάζουμε στην ιστοσελίδα του υπουργείου Εξωτερικών στις 5 Μαΐου 2015 για παράδειγμα συζήτησε τρία θέματα: ελληνοτουρκικές σχέσεις, λειτουργία της Ελληνικής Επιτροπής Ερυθρού Σταυρού, συμμετοχή της Ελλάδας στον Οργανισμό Βιομηχανικής Ανάπτυξης του Ο.Η.Ε. Δηλαδή για ένα όργανο στο οποίο θα γίνεται συζήτηση για θέματα όπως τα παραπάνω έχουμε ειδική πρόβλεψη στο Σύνταγμα, ενώ αδυνατούμε να δημιουργήσουμε ένα όργανο για το τι θα κάνουμε.
Η πρόταση του Ποταμιού περιελάμβανε στη σύνθεση του ΣΕΑ πρώην πρωθυπουργούς, αρχηγούς κομμάτων κλπ. Πρόκειται για παρανόηση του τι εννοούμε ΣΕΑ στην Ελλάδα και τι στον υπόλοιπο κόσμο. Το ΣΕΑ διεθνώς είναι εκτελεστικό όργανο της κυβέρνησης και όχι βήμα συζητήσεων και ανταλλαγής απόψεων, προς το οποίο επιδεικνύουμε προτίμηση. Το ΣΕΑ που έφερε η κυβέρνηση του ΣΥΡΙΖΑ στη Βουλή τον περασμένο Απρίλιο, περιλαμβανόταν στο σχέδιο νόμου περί εκσυγχρονισμού της εξωτερικής πολιτικής, σαν το ΣΕΑ να ήταν εξάρτημα του υπουργείου Εξωτερικών και η περιγραφή του περιοριζόταν σε τέσσερα σύντομα άρθρα, από τα 172 συνολικά του νομοσχεδίου. Το ΣΕΑ προβλεπόταν ως συμβουλευτικό όργανο του πρωθυπουργού και όχι εκτελεστικό/συντονιστικό, παράλληλα με το ΚΥΣΕΑ, του οποίου καμία παθογένεια δεν θεράπευε. Μάλιστα ανέφερε πως ο Σύμβουλος Εθνικής Ασφαλείας έπρεπε να παρακολουθεί, να ενημερώνεται και να συνεργάζεται με τα υπουργεία, χωρίς να ορίζει ποιος κάνει τι και πότε.
Η τωρινή κυβέρνηση ψήφισε από τις πρώτες μέρες που ανέλαβε τον νόμο για το επιτελικό κράτος, μια πολύ θετική εξέλιξη καθώς ο πρωθυπουργός αποκτά για πρώτη φορά όργανα για να σχεδιάζει και να ελέγχει το κυβερνητικό έργο. Στον νόμο περί επιτελικού κράτους, το ΚΥΣΕΑ διατηρήθηκε με τον ίδιο σχεδόν ρόλο όπως το γνωρίζαμε και αντί της προεκλογικής εξαγγελίας περί ΣΕΑ, δημιουργήθηκε απλώς θέση Συμβούλου Εθνικής Ασφαλείας. Ο Σύμβουλος βρίσκεται κάπου στο βάθος στην Προεδρία της Κυβέρνησης, υπό την Γενική Γραμματεία του Πρωθυπουργού, υπό τον τομέα Επιστημονικής Υποστήριξης. Πρόκειται δηλαδή για θέση στρατιωτικού συμβούλου του πρωθυπουργού και όχι για Σύμβουλο Εθνικής Ασφαλείας, τουλάχιστον όχι με την έννοια που αποδίδεται στον όρο διεθνώς.
Από την παρούσα ανάλυση συνάγουμε τρία συμπεράσματα. Εν πρώτοις, μολονότι η πολιτική, διπλωματική και στρατιωτική ελίτ της χώρας έχει σπουδάσει στο εξωτερικό και διαθέτει διεθνή εμπειρία, εν τούτοις εδώ και πολλά χρόνια αδυνατούμε να συστήσουμε ένα όργανο όπως το ΣΕΑ με τη μορφή που έχει στις άλλες χώρες. Το δεύτερο είναι ότι αν δημιουργήσουμε τελικά έναν τέτοιο θεσμό, χρειάζεται χρόνος για να λειτουργήσει αποτελεσματικά, ακόμη και αν δημιουργηθεί με τις καλύτερες προϋποθέσεις. Τέλος, η μη σύστασή του αποτελεί και το μέτρο με το οποίο μπορούμε να μετρήσουμε κατά πόσον σοβαρά λαμβάνουμε υπόψη μας τα ζητήματα εθνικής ασφαλείας.