Είδα όλους τους ανθρώπους πίσω και μέσα από τις μάσκες τους και εκείνο που βρήκα ήταν οδύνη.
Βίνσεντ βαν Γκογκ
Οι ασθένειες μας υπενθυμίζουν την θνητότητά μας. Όταν ερχόμαστε αντιμέτωποι/-ες μ’ αυτές καταρρέει η ψευδαίσθηση της παντοδυναμίας και την θέση της παίρνει ο φόβος του θανάτου. Το θέμα που αρχίζει να αναδύεται σ’ αυτήν την φάση της πανδημίας είναι το γιατί συνέβη και τι μπορούμε να μάθουμε από αυτή∙ και γενικότερα έρχεται στο προσκήνιο το ερώτημα αν μπορούμε να μάθουμε κάτι από την αρρώστια και τον θάνατο.
Η Βιρτζίνια Γουλφ στο βιβλίο της «Πώς είναι να είσαι άρρωστος» κάνει μια ανίχνευση της ψυχικής και πνευματικής κατάστασης του ασθενούς: «Υπάρχει, ας το ομολογήσουμε (κι η ασθένεια είναι ένα μεγάλο εξομολογητήριο), ένα παιδιάστικο θάρρος στις κουβέντες του αρρώστου· λέγονται πράγματα και ξεστομίζονται αλήθειες, που η όλο προφυλάξεις αξιοπρέπεια της υγείας κρατά κρυφά.»
Αν η ατομική ασθένεια απογυμνώνει τον άνθρωπο και τον φέρνει αντιμέτωπο με την αλήθεια του, μια παγκόσμια πανδημία μπορεί να φέρει στην επιφάνεια παθογένειες χρόνων και να απογυμνώσει κυβερνήσεις, συστήματα υγειονομικά, πολιτικά, κοινωνικά και οικονομικά.
Ένα καταστροφικό συμβάν που αφορά όλη την κοινωνία, όπως ένας πόλεμος, μια φυσική καταστροφή, μια τρομοκρατική επίθεση, μια οικονομική κρίση, μια πανδημία επακολούθως θα επιφέρει και συλλογικό τραύμα.
Στο βιβλίο του ψυχαναλυτή Θανάση Χατζόπουλου (2021), διαβάζουμε ότι ο Φρόιντ έχασε την κόρη του Σοφία εξαιτίας της «ισπανικής γρίπης» το 1920 και ο ίδιος δεν μπόρεσε να παρευρεθεί στην κηδεία της στο Αμβούργο. Ο ίδιος νόσησε από την γρίπη και νοσηλεύτηκε σε σανατόριο όπως και τρία από τα παιδιά του, η σύζυγός του Μάρθα και η αδερφή της. Παρ’ όλα αυτά, ο Φρόυντ ελάχιστα μνημονεύει την γρίπη στα κείμενά του σε σχέση με τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο. Όπως διαβάζουμε στο βιβλίο, αυτό συνέβη γενικότερα με όλες τις καταγραφές της γρίπης εκείνη την εποχή και μια εξήγηση είναι ότι η γρίπη στο πλαίσιο του πολέμου και των δεινών του απέκτησε μια απροσδιοριστία και έγινε γεγονός δευτερεύουσας σημασίας. Με άλλα λόγια, βλέπουμε ότι το ιστορικό και κοινωνικό πλαίσιο μέσα στο οποίο αναδύεται ένα κακό προσδιορίζει και τη σημασία που αυτό παίρνει.
Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας πρόσφατα αναφέρει ότι η πανδημία θα αφήσει ψυχικές επιπτώσεις μεγαλύτερες και από εκείνες του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Το ψυχολογικό αποτύπωμα της πανδημίας πιστεύεται ότι θα είναι βαθύ και μακροχρόνιο.
Η απειλή που ένιωσε και συνεχίζει να νιώθει ο άνθρωπος την περίοδο της πανδημίας είναι σε σωματικό, ψυχολογικό και πνευματικό επίπεδο, ενώ σε συλλογικό επίπεδο γίνεται λόγος για υγειονομική, κοινωνική και οικονομική κρίση. Αν σε όλα αυτά προσθέσουμε και την κλιματική αλλαγή η οποία από επερχόμενη τις τελευταίες δεκαετίες έχει πλέον γίνει άμεση και ορατή απειλή, το άγχος της επιβίωσης αυξάνεται κατακόρυφα.
Η πανδημία απομάκρυνε την άρνηση του θανάτου που με τόσο κόπο ο άνθρωπος είχε κατακτήσει. Ένα μεγάλο μέρος της ζωής αποτελείται από δημιουργίες, πράξεις, κουβέντες, συμβάντα τα οποία έχουν ως ψυχική αφετηρία την άρνηση της θνητότητας, την απομάκρυνση του φόβου του θανάτου.
Ο φόβος έχει γίνει παρών στην ζωή μας περισσότερο από ποτέ. Φόβος για το σήμερα, για το αύριο, φόβος για την υγεία την δική μας, των αγαπημένων προσώπων μας, φόβος για τον συνάνθρωπο, για τις εξόδους, τα ταξίδια, τις διασκεδάσεις, την χαλάρωση.
Φόβος κρύβεται και πίσω από τον θυμό που υπάρχει διάχυτος γύρω μας στην πραγματική ή στην διαδικτυακή ζωή και που έχει υπαρκτούς ή μη αποδέκτες. Ο φόβος εντείνει και την αίσθηση της μοναξιάς και το υπαρξιακό άγχος που έχει κατακλύσει τον κόσμο τους τελευταίους μήνες.
Η Σούζαν Σόνταγκ στο βιβλίο της «Η νόσος ως μεταφορά» επεκτείνει την αρεντική κοινοτοπία του κακού στο θέμα της νόσου: «Συναισθήματα σχετικά με το κακό προβάλλονται στην έννοια της νόσου. Και η νόσος (εμπλουτισμένη έτσι με νοήματα) προβάλλεται πάνω στον κόσμο.» Είναι τα νοήματα που η νόσος εμπεριέχει που την κάνουν απειλητική και αυτή η απειλή κάνει τους ανθρώπους επιθετικούς, είτε προς τον εαυτό τους (βλέπε αυτοκτονίες) είτε προς τους άλλους (βλέπε κοινωνικές αναταραχές ή φόνους).
Τι μπορούμε, όμως, να κάνουμε εν μέσω όλων αυτών των εξελίξεων; Υπάρχει μια προδιαγεγραμμένη πορεία προς την καταστροφή την οποία ο άνθρωπος θα μείνει να παρακολουθεί; Η απάντηση είναι ασφαλώς όχι. Το να μένει κανείς/καμία απλός θεατής σε όσα συμβαίνουν είναι μια στάση παθητική και ηττοπαθής. Αν ο άνθρωπος αλλάξει την στάση του και δράσει ενεργητικά η πορεία μπορεί ν’ αλλάξει.
Η λέξη- κλειδί σ’ αυτήν την περίπτωση είναι η δράση. Εκείνο που παρατηρούμε πολλές φορές ότι συμβαίνει αυτήν την περίοδο είναι η απλή αντίδραση -αυτόματη δηλαδή- η οποία προέρχεται από το ένστικτο της επιβίωσης. Εκείνο που χρειάζεσαι να μεσολαβήσει είναι η συνειδητή σκέψη και η επεξεργασία του συναισθήματος.
Η Γουλφ τονίζει την αλλαγή οπτικής που μπορεί να συντελέσει στην πνευματική αφύπνιση του ασθενούς: «Αγναντεύοντας τώρα ίσια πάνω, ανακαλύπτουμε, από την κλίνη μας, έναν ουρανό τόσο διαφορετικό που λιγάκι μας σκανδαλίζει. Έτσι ήταν όλο τον καιρό χωρίς εμείς να το ξέρουμε!»
Πόσο σημαντικό σ’ αυτή τη φάση είναι το ν’ αναγνωρίσουμε τα συναισθήματά μας. Όχι μόνο αυτά που βλέπουμε γρήγορα και άμεσα, ολόκληρη την παλέτα τους. Η πλειοψηφία των ανθρώπων μένει στα τέσσερα βασικά συναισθήματα και έχει την εντύπωση ότι δεν υπάρχουν άλλα. Χαρά, λύπη, φόβος, θυμός. Πρόσφατη μελέτη έδειξε ότι στην πραγματικότητα τα συναισθήματα αριθμούνται σε 27 (Cowen & Keltner, 2017). Άραγε, εσείς πόσα μπορείτε να ονοματίσετε;
Ακόμα ένα κλειδί που μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε αν θέλουμε να βγούμε από το στάδιο του θυμού και της αλληλοεξόντωσης, είναι η συμπόνια. Μόνο αν κατανοήσουμε τον άλλον και την θέση στην οποία βρίσκεται θα μπορέσουμε να μετριάσουμε τον θυμό και τα τοξικά συναισθήματα. Πρόσφατα, σ’ ένα ντοκιμαντέρ η ψυχολόγος Tara Brach διηγήθηκε την παρακάτω ιστορία: Μια παρέα έκανε βόλτα στο δάσος κι έπεσε πάνω σ’ έναν σκύλο. Κάποια άτομα τον πλησίασαν για να τον βοηθήσουν όμως εκείνος τους γαύγιζε και γρύλιζε απειλητικά. Εκείνοι θύμωσαν και ένιωσαν ματαίωση, όμως όταν κάποιος από αυτούς πλησίασε λίγο περισσότερο είδε ότι το πίσω πόδι του σκύλου ήταν πιασμένο σε μια παγίδα. Ο σκύλος φοβόταν και γι’ αυτό είχε αυτήν την αντίδραση. Εκεί που κατέληξε η ψυχολόγος ήταν ότι η σωστή ερώτηση που μπορούμε να κάνουμε όταν θέλουμε να πλησιάσουμε τον άλλον είναι «Πού πονάς;». Επειδή, όμως, αυτό ίσως να είναι δύσκολο να γίνει στην πράξη, ας ρωτήσουμε τον εαυτό μας: «Πώς μπορώ να μπω στην θέση του άλλου;»
Η συμπόνια για τον συν-άνθρωπο μπορεί να μας μετακινήσει από τον διχασμό στην ένωση, από την απελπισία στην δημιουργία, από τον φόβο στην εμπιστοσύνη, από το κλείσιμο στο άνοιγμα. Ας μην αφήσουμε αυτήν την ευκαιρία να την πάρει ο αέρας που αναπνέουμε όταν βγάζουμε τις μάσκες, ας μην επιτρέψουμε σ’ αυτό το τραύμα της πανδημίας να αφήσει πίσω μόνο πληγές και να μείνει στην ιστορία για τις απώλειες. Όπως κάθε τραύμα, έτσι και αυτό μπορεί να γίνει καταλύτης για αλλαγή, να μην γίνει το τέλος αλλά η αρχή.
Πρώτη δημοσίευση στα ΨυχοΓραφήματα
Βιβλιογραφία
Cowen, A.S., Keltner, D. (2017). Self–report captures 27 distinct categories of emotion bridged by continuous gradients. Proceedings of the National Academy of Sciences, 114 (38), pp.7900-7909. https://doi.org/10.1073/pnas.1702247114
Γουλφ Β., (2008). Πώς είναι να είσαι άρρωστος, μτφρ. Άννυ Σπυράκη, Συνάψεις, Αθήνα.
Σόντανγκ. Σ., (1995). Η νόσος ως μεταφορά. μτφρ. Λυκιαρδόπουλος Γ., Ροζάννης Στ., Ύψιλον/βιβλία, Αθήνα.
Χατζόπουλος Θ., (2021). Πανδημία και περιοριστικά μέτρα. Ο ψυχισμός απέναντι στον θάνατο και στους περιορισμούς του. Ψυχαναλυτική Δοκιμή. Αρμός, Αθήνα.