Ο Bessel A. Van Der Kolk είναι καθηγητής Ψυχιατρικής στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Χάρβαρντ και έχει ιδρύσει το Κέντρο Ψυχικού Τραύματος στη Μασαχουσέτη. Στο βιβλίο του, «Το σώμα δεν ξεχνά» (Εκδόσεις Κλειδάριθμος) αφηγείται οδυνηρές εμπειρίες ανθρώπων που βίωσαν ψυχικό τραύμα κι εξηγεί το πώς λειτουργεί το ψυχικό τραύμα στον εγκέφαλο ενός ανθρώπου, ειδικά αν το βιώσει ως παιδί. Τέλος προτείνει λύσεις για την αντιμετώπισή του έχοντας δουλέψει επί δεκαετίες σε αυτό το αντικείμενο.
Πολλές εμπειρίες που περιγράφει ο Van Der Kolk αφορούν σε βετεράνους στις ΗΠΑ, οι οποίοι επιστρέφοντας από τον πόλεμο και έχοντας βιώσει αδιανόητη βία αδυνατούσαν να ζήσουν μια ισορροπημένη ζωή και να ανταποκριθούν σε απαιτήσεις της καθημερινότητας. Κατέφευγαν σε ουσίες, είχαν έντονα ξεσπάσματα επιθετικότητας, δεν μπορούσαν να συνδεθούν με τις οικογένειές τους και μπορεί να έμπαιναν σε κατάσταση ανείπωτου τρόμου ακούγοντας το κλάμα του ίδιου τους του μωρού. Αντίστοιχα, όμως, φαίνεται να λειτουργούν και άτομα που έχουν βιώσει σωματική και σεξουαλική κακοποίηση ως παιδιά, οι οποίοι πολλές φορές αλλάζουν ψυχοθεραπευτές χωρίς καμία βελτίωση, αυτοτραυματίζονται, κάνουν χρήση ουσιών, βιώνουν αποσύνδεση ή αίσθημα κενού, είναι χρόνια θυμωμένοι ή και επιθετικοί, αδυνατούν να συνάψουν σχέσεις στοργής και βασανίζονται από ενοχή και αίσθηση απόρριψης και προδοσίας από τους άλλους. Μετατραυματικό στρες, όμως μπορεί να έχουν και άτομα που βίωσαν τραύμα ως ενήλικες, σχετικό με βία ή με κάποιο ατύχημα.
Η πρόοδος της νευροεπιστήμης έχει επιτρέψει να κατανοήσουμε καλύτερα τους μηχανισμούς με τους οποίους το ψυχικό τραύμα επηρεάζει τον άνθρωπο. Με πολύ απλά λόγια οι τραυματισμένοι άνθρωποι βιώνουν σχεδόν διαρκώς μια αίσθηση επικείμενης καταστροφής. Ανταπαντούν σε ουδέτερα ερεθίσματα, που υπάρχουν γύρω τους και τους θυμίζουν κάτι από την αρχική επώδυνη κατάσταση, με πάλη ή φυγή ή πάγωμα. Αυτές είναι οι πρωτόγονες αντιδράσεις που έχει κάποιος όταν νιώθει ότι κινδυνεύει η ζωή του. Η βιοχημεία του εγκεφάλου τους επίσης επηρεάζεται. Το να ζει κανείς διαρκώς εκκρίνοντας ορμόνες, όπως αδρεναλίνη ή κορτιζόλη, είναι εξουθενωτικό. Ουσιαστικά στα άτομα αυτά συχνά υπολειτουργεί το μέρος του εγκεφάλου, χάρη στο οποίο μπορούμε να κάνουμε λογικές σκέψεις και να επεξεργαζόμαστε με ψυχραιμία και αποτελεσματικότητα τα ερεθίσματα γύρω μας.
Το βιβλίο αυτό και οι ιδέες του είναι πολύτιμα σήμερα για πολλούς λόγους. Σε μια εποχή, όπου έχει ανοίξει η συζήτηση για τη σεξουαλική κακοποίηση, η κοινωνία οφείλει να παρέχει υποστήριξη και λύσεις στα άτομα και ειδικά στα παιδιά που την υφίστανται και όχι απλώς να σοκάρεται για λίγο ή ακόμη χειρότερα, να συνηθίζει αυτήν την ιδέα.
Σε μια κοινωνία με τόση βία ανηλίκων, όπως αυτή που βλέπουμε σήμερα, χρειάζεται να αναθεωρήσουμε το πώς αντιμετωπίζουμε την επιθετικότητα τους, αλλιώς η μόνη προοπτική είναι να γεμίσουν οι φυλακές με παιδιά. Ανάμεσα σε πολλούς άλλους τρόπους, με τους οποίους ο συγγραφέας έχει δουλέψει με άτομα με ψυχικό τραύμα προτείνει το θέατρο.
Από αρχαιοτάτων χρόνων το θέατρο, μας λέει ο συγγραφέας, ήταν μια θεραπεία για την κοινότητα. Για παράδειγμα, το έργο του Σοφοκλή, «Αίας», είναι μια περίπτωση μετατραυματικής διαταραχής και ο Σοφοκλής πολέμησε στους Περσικούς Πολέμους. Το αρχαίο δράμα, που πολλές φορές έχει ως θέμα τον πόλεμο, είχε ίσως χρησιμοποιηθεί στην αρχαία Αθήνα ως επανένταξη των στρατιωτών στην κοινωνία. Στο κεφάλαιο αυτό του βιβλίου μπορεί να διαβάσει κανείς για παρεμβάσεις μέσω του θεάτρου σε ανήλικους παραβάτες με ψυχικό τραύμα ή σε βετεράνους, που βρίσκονταν αποκλεισμένοι σε μοναξιά και κοινωνική αποτυχία. Εμείς, βέβαια, στα δικά μας σχολεία φροντίζουμε να δυσκολεύει όλο και περισσότερο η ύλη των Μαθηματικών και υποβαθμίζουμε εντελώς την τέχνη και τα οφέλη της για τους μαθητές, παραβάτες και μη. Κι αυτό το λάθος το πληρώνει η κοινωνία πολλαπλά.
Όπως πληρώνει πολλαπλά την πλήρη έλλειψη υποστήριξης των ευάλωτων οικογενειών. Κι όμως, όπως διαβάζουμε στο βιβλίο, κάποιος κύριος, εν ονόματι Τζέιμς Χέκμαν «τιμήθηκε με το βραβείο Νόμπελ για τη μαθηματική απόδειξη του οικονομικού οφέλους που αποφέρει η πρώιμη παρέμβαση στη ζωή παιδιών προερχόμενων από μη προνομιούχες και προβληματικές οικογένειες. Αυξημένο ποσοστό αποφοίτησης από το λύκειο, χαμηλότερη εγκληματικότητα, λιγότερη ανεργία και λιγότερη ενδοοικογενειακή και διαπροσωπική βία».
«Όταν με καλούν να μιλήσω για το ψυχικό τραύμα και τη θεραπεία του», γράφει ο Van der Kolk, «κάποιες φορές οι παρευρισκόμενοι μου ζητούν να αφήσω κατά μέρος την πολιτική και να περιοριστώ αποκλειστικά στα νευροεπιστημονικά δεδομένα. Μακάρι να μπορούσα να διαχωρίσω το ψυχικό τραύμα από την πολιτική, αλλά όσο συνεχίζουμε να ζούμε στην άρνηση και να θεραπεύουμε μόνο το τραύμα, αγνοώντας τις αιτίες τους, είμαστε καταδικασμένοι να αποτύχουμε».
Και αξίζει να ασχοληθούμε αυτό το θέμα, γιατί το ψυχικό τραύμα μπορεί να μετουσιωθεί σε πλούτο. «Οι περισσότεροι εμπνευστές κινημάτων κοινωνικής αλλαγής έχουν άμεση προσωπική εμπειρία από τους μηχανισμούς και τις επιπτώσεις του ψυχικού τραύματος», γράφει ο συγγραφέας αυτού του πολύτιμου βιβλίου, στο οποίο μιλά λίγο και για το δικό του ψυχικό τραύμα.
«Αν διαβάσει κανείς τη βιογραφία οποιουδήποτε ρηξικέλευθου κοινωνικά ευαισθητοποιημένου προσώπου, θα διαπιστώσει ότι το όραμα και το πάθος του για αλλαγή προήλθαν από την ανάγκη αντιμετώπισης συντριπτικών, απελπιστικών καταστάσεων».