Του Νεκτάριου Μπουγδάνη, διδάκτωρα Παντείου Πανεπιστημίου, πολιτικός επιστήμονας - αναλυτής Μέσης Ανατολής – Ανάλυση στο Ινστιτούτο ΕΝΑ
Στις 30 Νοεμβρίου, χωρίς να το περιμένει κανείς –παρά μόνοι όσοι για μήνες το οργάνωναν στο παρασκήνιο–, οι αντάρτες της Χαγιάτ Ταχρίρ αλ-Σαμ (HTS - Συριακή Ομάδα Απελευθέρωσης) κατέλαβαν μέσα σε μια μέρα τη δεύτερη μεγαλύτερη πόλη της Συρίας, το Χαλέπι. Καθώς προχωρούσαν με μια επιχείρηση-αστραπή, ξέσπασαν αυθόρμητες εξεγέρσεις ενάντια στο καθεστώς στη Σουέιντα και την Νταράα στα νότια αλλά και το Ντέιρ αλ-Ζορ στα ανατολικά της χώρας. Στις 5 Δεκεμβρίου κατέλαβαν τη Χάμα, την τέταρτη μεγαλύτερη πόλη της Συρίας. Δύο μέρες αργότερα κατέλαβαν τη Χομς, την τρίτη μεγαλύτερη πόλη, η οποία βρίσκεται στο δρόμο που συνδέει τη Δαμασκό με την καρδιά της αλαουΐτικης περιφέρειας, στα βουνά που δεσπόζουν πάνω από τις ακτές της Μεσογείου. Η βάση υποστήριξης του καθεστώτος είχε εξασθενίσει τόσο πολύ, που κυριολεκτικά δεν υπήρχε καμία σοβαρή διαθεσιμότητα για αντίσταση και υποστήριξη του υπάρχοντος status quo.
Το τέλος μιας εποχής. Για περισσότερο από μισό αιώνα η δυναστεία Άσαντ είχε την κυριαρχία στη Συρία και μέσω αυτής είχε εδραιωθεί η ηγεμονία των Αλαουϊτών, της φυλής από την οποία προέρχεται ο Άσαντ και αποτελεί περίπου το 12% του πληθυσμού. Στηριζόμενη σε έναν άρτια οργανωμένο μηχανισμό ασφαλείας και στη συχνή και βάναυση χρήση βίας, το καθεστώς επιβίωσε ακόμα και στις πιο δύσκολες στιγμές του συριακού εμφυλίου χάρη στη Ρωσία αλλά και σε περιφερειακούς δρώντες, όπως το Ιράν και η Χεζμπολάχ. Ακόμα περισσότερο, κατά τη διάρκεια των τελευταίων ετών ο Σύρος πρόεδρος, στην κυβέρνηση του οποίου είχαν επιβληθεί κυρώσεις και ο οποίος εξοστρακίστηκε από την περιφερειακή και διεθνή διπλωματία το 2011, ανέκτησε ακόμη και μέρος της θέσης του, καθώς ο Αραβικός Σύνδεσμος επανέφερε τη Συρία στους κόλπους του και η κυβέρνηση Μπάιντεν έκανε λόγο ακόμα και για ελάφρυνση των κυρώσεων. Τελικά, μέσα σε δέκα μέρες όλα είχαν κριθεί. Ο Άσαντ με την οικογένειά του αναζήτησαν και βρήκαν πολιτικό άσυλο στη Μόσχα, και στη Δαμασκό εγκαταστάθηκε μια μεταβατική κυβέρνηση.
Γιατί συνέβη τώρα; Η εκπληκτική αλληλουχία των γεγονότων που επέτρεψαν στην HTS να ρίξει το συριακό καθεστώς, ενώ αυτό είχε αντέξει επί 13 χρόνια, έλαβε χώρα μέσα σε συγκεκριμένο πλαίσιο.
Ξεχωρίζουν τα εξής:
α) Ο αποκεφαλισμός της Χεζμπολάχ από το Ισραήλ -με την εξόντωση όλης της ηγετικής της ομάδας- και η καταστροφή μεγάλου μέρους του πυραυλικού οπλοστασίου της
β) η διάβρωση της ιρανικής ισχύος και επιρροής λόγω της απώλειας της Χεζμπολάχ ως «μπροστινής άμυνας» της Τεχεράνης αλλά και λόγω των πληγμάτων που δέχθηκε το Ιράν από το Ισραήλ
γ) η κατάρρευση των συνομιλιών συμφιλίωσης μεταξύ Άγκυρας και Δαμασκού
δ) ο κακοπληρωμένος και αποκαρδιωμένος στρατός της κυβέρνησης και
ε) η ενασχόληση της Ρωσίας με τον δαπανηρό πόλεμο στην Ουκρανία. Η αστραπιαία επίθεση της HTS φαίνεται ότι πήρε το «πράσινο φως» αρχικά από την Τουρκία, η οποία προστάτευε από καιρό τους αντάρτες στο προπύργιό τους στο Ιντλίμπ, στη βορειοδυτική Συρία. Όμως είναι λάθος να πιστέψουμε ότι η Τουρκία ευθύνεται 100% για αυτή την εξέλιξη. Η στρατηγική της HTS ήταν κυρίως μια εγχώρια συριακή εκστρατεία.
Προς την αλλαγή των συσχετισμών. Η κατάληψη της εξουσίας από τους αντάρτες σηματοδοτεί μια τεκτονική αλλαγή στη Μέση Ανατολή και δημιουργεί εύλογα ερωτηματικά στις μεγάλες και περιφερειακές δυνάμεις για το αν και πώς θα αντιδράσουν. Σύμφωνα με πηγές του Reuters, βρισκόταν ήδη σε εξέλιξη η συνεργασία του Λευκού Οίκου με τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα για την άρση των κυρώσεων κατά της Συρίας, με αντάλλαγμα την αποστασιοποίηση του Άσαντ από το Ιράν και την παρεμπόδιση του οπλικού ανεφοδιασμού της Χεζμπολάχ από την Τεχεράνη. Επιπλέον, η πτώση του Άσαντ δείχνει πόσο αλληλένδετες είναι οι διενέξεις στην περιοχή.
Μπορούμε να υποθέσουμε με σχετική ασφάλεια ότι το καθεστώς δεν θα είχε αυτή την τύχη –τουλάχιστον όχι με αυτό τον τρόπο– εάν:
α) δεν είχε ξεσπάσει ο τρέχων πόλεμος στη Γάζα, ο οποίος μετατράπηκε σε γενοκτονία, αλλά επιπλέον πυροδότησε
β) έναν νέο πόλεμο στο Λίβανο με πρωταγωνιστή το Ισραήλ και την Χεζμπολάχ
γ) δεν είχε προηγηθεί η εκστρατεία των Χούθι στην ερυθρά θάλασσα και
δ) το εκατέρωθεν μπαράζ επιθέσεων μεταξύ Ιράν και Ισραήλ. Αυτό το γαϊτανάκι γεγονότων προκάλεσε τελικά το τέλος του Άσαντ.
Ασφαλώς, υπάρχουν πολλά ερωτήματα σχετικά με το πώς η HTS θα διαχειριστεί τη χώρα από θέση ισχύος:
α) Ο συμφιλιωτικός τόνος του αλ-Τζολάνι θα παραμείνει;
β) Οι υπόλοιπες αντάρτικες ομάδες θα δείξουν συγκατάβαση ή θα θελήσουν εκδίκηση;
γ) Ο τζιχαντιστικός πυρήνας εντός των δυνάμεων που ανέτρεψαν τον Άσαντ θα συμφωνήσει σε οποιαδήποτε συμφιλιωτική πολιτική ή θα δράσει προς την περαιτέρω ριζοσπαστικοποίηση του κινήματος με στόχο τη δημιουργία χαλιφάτου;
Σε κάθε περίπτωση πάντως, το τέλος του Άσαντ είναι βέβαιο ότι θα μεταμορφώσει την ισορροπία δυνάμεων στην περιοχή.
Συρία, ένα διεθνοποιημένο πρόβλημα. Η σύγκρουση είχε εκτεταμένες διεθνείς επιπτώσεις. Η άφιξη περισσότερων του ενός εκατομμυρίου Σύρων προσφύγων στην Ευρώπη το 2015-2016 επιτάχυνε την άνοδο των κομμάτων της Alt-Right σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες. Ως αποτέλεσμα, η ΕΕ και οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις ενίσχυσαν τους δεσμούς τους με αυταρχικούς ηγέτες, όπως ο Ερντογάν και ο Τυνήσιος πρόεδρος Καΐς Σαγιέντ, ώστε οι τελευταίοι να εργαστούν για τον περιορισμό των προσφυγικών ροών. Επιπλέον, η δημιουργία de facto κράτους από το Daesh (Ισλαμικό Κράτος), στα τέλη του 2014, βοήθησε τη Μόσχα να επεκτείνει τη δική της στρατιωτική επιρροή, αφού ο Άσαντ την προσκάλεσε ώστε με τους βομβαρδισμούς ολόκληρων πόλεων-θυλάκων της αντιπολίτευσης να βοηθήσει στη νίκη των καθεστωτικών δυνάμεων.
Για πρώτη φορά μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, η Ρωσία –ως κληρονόμος της ΕΣΣΔ– εμπλέκεται ανοιχτά σε μια μεγάλη σύγκρουση πέρα από τις εγγύς περιοχές της. Με αυτό τον τρόπο παγίωσε και ενίσχυσε την πρόσβασή της στο μοναδικό λιμάνι θερμών υδάτων της –στην Ταρτούς, στις ακτές της Μεσογείου–, καθώς και τον έλεγχό της στην αεροπορική βάση Khmeimim κοντά στη Λατάκια, στη δυτική Συρία. Παρόλο που η ενίσχυση του άξονα Μόσχας-Πεκίνου εντοπίζεται συχνά στην αρχή της πλήρους κλίμακας εισβολής στην Ουκρανία το 2022, η σύσφιξη των δεσμών των δύο χωρών στην πραγματικότητα ξεκίνησε με τον εμφύλιο πόλεμο της Συρίας, όταν το Πεκίνο ψήφιζε στο Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ μαζί με το Κρεμλίνο, χρησιμοποιώντας το δικαίωμα στο βέτο πιο συχνά από ποτέ. Αν και ο ρόλος της Κίνας στη Συρία ήταν ελάχιστος, οι ψήφοι και η ρητορική της υπέρ του καθεστώτος ήταν ένας τρόπος για να απωθήσει την ηγεμονία των ΗΠΑ από τη Μέση Ανατολή. Επιπροσθέτως, η προέλαση των ισραηλινών δυνάμεων στα νότια και ο βομβαρδισμός του συριακού οπλοστασίου από την ισραηλινή αεροπορία, αλλά και η εμπλοκή της Τουρκίας στα βόρεια της χώρας, δεν προμηνύουν τίποτα το θετικό.
Μέχρι το 2018, ο συριακός εμφύλιος είχε αντιμετωπιστεί και περιοριστεί σε μεγάλο βαθμό. Ο Άσαντ εμφανιζόταν ως νικητής. Όμως, ξεκινώντας από το καλοκαίρι του 2024, η επίθεση του Ισραήλ στον Λίβανο και οι επιθέσεις κατά του Ιράν αποδυνάμωσαν δραματικά το Ιράν και τη Χεζμπολάχ. Εκτός του αποδεκατισμού της ηγεσίας της, το Ισραήλ κατάφερε να πλήξει σοβαρά το τεράστιο οπλοστάσιο ιρανικών ρουκετών και πυραύλων της οργάνωσης. Επιπλέον, το Ισραήλ συνέχισε να επιτίθεται σε ιρανικά φορτία όπλων προς τη Χεζμπολάχ στη Συρία, ακόμη και μετά την κήρυξη κατάπαυσης του πυρός στον Λίβανο στις 27 Νοεμβρίου. Την ίδια στιγμή, ο Ερντογάν αποτύγχανε συνεχώς να πείσει τον Άσαντ για έναν διμερή συμβιβασμό σχετικά με την επιστροφή των Σύρων προσφύγων από την Τουρκία και μια μακροπρόθεσμη συμφιλίωση Άγκυρας – Δαμασκού. Ακόμα και ο Βλαντίμιρ Πούτιν, ο πιο στενός σύμμαχος του Άσαντ, ήταν απογοητευμένος από την απροθυμία του καθεστώτος να βρει κάποια λύση.
Όλα τα παραπάνω, τα οποία αποτελούν μέρος μόνο του Συριακού Ζητήματος, δείχνουν:
α) πόσο περίπλοκο ήταν και είναι το πρόβλημα
β) ότι όσον αφορά τόσο το εσωτερικό όσο και την περιφέρεια, η πτώση Άσαντ δεν είναι σίγουρο αν θα είναι το τέλος του δράματος ή η αρχή ενός καινούριου
γ) η πολύπλευρη κρίση μεταξύ των μεγάλων και περιφερειακών δυνάμεων θα ωθήσει κάθε χώρα που ενδιαφέρεται για τα συριακά τεκτενόμενα να ενισχύσει πολιτικούς ηγέτες και ένοπλες πολιτοφυλακές που θα λειτουργήσουν υπέρ της στο υπό διαμόρφωση status quo
δ) το σιιτικό τόξο υπό το Ιράν χάνει τον συνδετικό του κρίκο με την Χεζμπολάχ και
ε) δεν αποκλείεται μια σοβαρή αντιπαράθεση περιφερειακών δρώντων πάνω στο συριακό έδαφος. Τέλος, το μεγαλύτερο ερωτηματικό είναι η στάση των ΗΠΑ μετά την ορκωμοσία του Ντόναλντ Τραμπ στις αρχές του 2025.