Μπορούν τα υπολείμματα των θυμάτων να αποτελέσουν πηγή πλουτισμού για τους θύτες; Από την περίοδο του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου υπήρχε η φήμη ότι το λίπος των θυμάτων μετατρεπόταν σε σαπούνι. Η φήμη αυτή έγινε πίστη μετά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν διαδόθηκε ότι οι ναζί έπρατταν έτσι με τους δολοφονημένους Εβραίους στα κρεματόρια.
’Ομως ένας Εβραίος σκηνοθέτης, ο Eyal Ballas, ήρθε και με την ταινία του «Soaps» να αποδείξει ότι όντως αυτή ήταν απλώς μια φήμη. Ο Raul Hilberg σε κείμενό του για τη ναζιστική βιομηχανία της εξόντωσης αναφέρει ότι οι ναζί χρησιμοποιούσαν το ανθρώπινο λίπος απλώς για να επιταχύνουν τη διαδικασία της καύσης των θυμάτων. Μπορεί βέβαια το λίπος να μην έγινε σαπούνια, όμως οι Ναζί αξιοποίησαν τα οστά των θυμάτων τους τελειοποιώντας τις μεθόδους επεξεργασίας για τη δημιουργία οργανικών λιπασμάτων…
Οι πρώτοι όμως στην ιστορία που εμπνεύστηκαν την εμπορική αξιοποίηση και την οικονομική εκμετάλλευση των οστών, ήταν οι δυτικοί επιχειρηματίες στους οποίους οι κεμαλιστές πούλησαν τους για «βιομηχανική χρήση» τα υπολείμματα των θυμάτων τους.
Και η Ανατολή ήταν γεμάτη από τα κόκκαλα των θυμάτων μιας εθνοκάθαρσης των μη μουσουλμανικών πληθυσμών που είχε αρχίσει το 1914 και είχε ολοκληρωθεί το 1923. Ήταν μια διαδικάσία στην οποία ενεπλάκησαν πολλοί. Πρωτίστως οι Τούρκοι εθνικιστές, οι Νεότουρκοι και οι Κεμαλικοί, αλλά και οι μεγάλες χριστιανικές δυνάμεις. Η Γερμανία με την Αυστρία στη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Μετά το τέλος του οι Ιταλοί και οι Γάλλοι και βεβαίως με ζέση οι Σοβιετικοί του Βλαδίμηρου Ίλιτς Λένιν. Στο τέλος όμως συμμετείχαν με τον τρόπο τους στη σφαγή και οι Νεοέλληνες βασιλόφρονες της κυβέρνησης Γούναρη-Πρωτοπαππαδάκη.
Η Τελική Λύση
Το τέλος αυτής της διαδικασίας μετατροπής μιας πολυεθνικής κοινωνίας σε μονοεθνική, θα ταυτιστεί με το τέλος του μικρασιατικού πολέμου και την απόφαση της μοναρχικής κυβέρνησης να μην επιτρέψει την δημιουργία «προσφυγικού προβλήματος» στην Ελλάδα. Ήδη ο νόμος 2870/Ιούλιος ’22 απαγόρευε την ελεύθερη διακίνηση προσώπων στο Αιγαίο άνευ επίσημης αδείας. Αυτό σε συνδυασμό με την απουσία οποιουδήποτε αμυντικού σχεδίου ή οχύρωσης της Σμύρνης κατά τον τρόπο που ο Κεμάλ είχε προστατεύσει την Άγκυρα 2 χρόνια πριν, και με δεδομένη την εντολή της απαγόρευσης εξόδου είχε δημιουργήσει μια δυσάρεστη κατάσταση όπου εκατοντάδες χιλιάδες άνθρωποι, Έλληνες και Αρμένιοι, έμειναν εγκλωβισμένοι μεταξύ μιας Ελλάδας που αρνιόταν τη σωτηρία τους και των κεμαλιστών που επιδίωκαν την «Τελική Λύση».
Να σημειώσουμε ότι μετά την κατάρρευση του μετώπου στο Αφιόν Καραχισάρ η ελληνική κυβερνητική αντιπροσωπεία υπό τον Θεοτόκη που έφτασε στην Σμύρνη, αποφάσισε την απαγόρευση εξόδου του άμαχου πληθυσμού από τη ζώνη ελληνικού ελέγχου της Ιωνίας. Και έτσι, πέντε ημέρες πριν την κατάληψη της περιοχής από τον κεμαλικό στρατό και τους άτακτους, η τελευταία εντολή του Έλληνα πρωθυπουργού Πέτρου Πρωτοπαπαδάκη προς τον Αρμοστή Αριστείδη Στεργιάδη έγραφε τα εξής: «Η Σμύρνη πρόκειται να καταστραφεί… Μην επιτρέψετε τους Έλληνες Μικρασιάτες να αναχωρήσουν, ουδέ καν τους ευπόρους τους έχοντας ιδίαν δυνατότητα».
Έτσι, ένας τεράστιος αριθμός απελπισμένων ανθρώπων βρέθηκε στο έλεος του Νουρεντίν πασά. Ο Νάνσεν, εκπρόσωπος της ΚτΕ για τους πρόσφυγες, δύο μήνες μετά την καταστροφή της Σμύρνης υπολόγιζε τον αριθμό των Μικρασιατών ομήρων σε 100.000. Ο Χρήστος Αγγελομάτης αναφέρει ότι μόνο από τη Σμύρνη και από τις γύρω περιοχές αιχμαλωτίστηκαν περισσότεροι από 150.000. O E. H. Bierstadt υπολογίζει ότι οι συλληφθέντες άμαχοι ήταν 160.000.1
Είναι γνωστό ότι τα πρώτα μεγάλα κύματα αιχμαλώτων από τη Σμύρνη αλλά και την υπόλοιπη Ιωνία που στάλθηκαν στο εσωτερικό της Ανατολίας εξοντώθηκαν με ομαδικές σφαγές. Πολλοί εξοντώθηκαν αμέσως μετά την κατάληψη των περιοχών τους από τον κεμαλικό στρατό, όπως για παράδειγμα οι 400 μεταλλωρύχοι της Μπάλιας (βορειοανατολικά του Αϊβαλιού) που δολοφονήθηκαν με τις οικογένειές τους και θάφτηκαν σε ομαδικό τάφο.2 Από τον αριθμό των Μικρασιατών ομήρων επέστρεψαν σύμφωνα με τον Πεντζόπουλο 15.000, ενώ στο ελληνικό Κοινοβούλιο ο αριθμός αυτός προσδιοριζόταν σε 8.0003.
Ο Ηλίας Βενέζης υπήρξε μάρτυρας των τόπων αυτών του μαρτυρίου στις χαράδρες του Σίπυλου Όρους της ιωνικής Μαγνησίας. Γράφει:
«Ενα πρωί μάς παίρνουν καμιά εξηνταριά σκλάβους για μικρή αγγαρειά. Είναι λίγο όξω απ’ τη Μαγνησά. Δίπλα στις ράγες του σιδηρόδρομου τελειώνει μια μεγάλη χαράδρα, ανάμεσα στο Σίπυλο. Τη λέν «Κηρτίκ-ντερέ». Μες σ’ αυτήν τη χαράδρα λογαριάζαν πως θα σκοτωθήκαν ίσαμε σαράντα χιλιάδες χριστιανοί απ’ τη Σμύρνη και τη Μαγνησά, αρσενικοί και θηλυκοί.
Τις πρώτες μέρες της καταστροφής. Τα κορμιά λιώσανε το χειμώνα, και το νερό της χαράδρας που κατέβαινε από ψηλά έσπρωξε τα κουφάρια προς τα κάτω… Λοιπόν η δουλειά όλη τη μέρα ήταν να σπρώξουμε τα κουφάρια, που ατάχτησαν, προς τη μέσα. Να μη φαίνουνται.
Στην αρχή μάς έκανε κακό να τα πιάνουμε με τα χέρια μας, αγκαλιές αγκαλιές, και να τα κουβαλούμε. Μα σε λίγες ώρες οι πρώτες εντυπώσεις είχαν περάσει. Οι σκλάβοι κάναν και αστεία… Σε κάμποσα καλάμια χεριών, βρίσκαμε διατηρημένο ένα ψιλό σύρμα. Ο χριστιανός θα ’ταν δέμενος με κάποιον άλλο – μα, με το κατρακύλισμα στη χαράδρα, αυτός ο σύντροφος σκελετός είχε ξεκόψει. Ένας από μας στάθηκε τυχερός. Βρήκε τέσσερα κόκαλα χεριών δεμένα μαζί μαζί. Έτσι μαζί μαζί τα σήκωσε και τα κουβάλησε παραμέσα….»4
Αντίστοιχη περίπτωση μαζικής εξόντωσης μαρτυρείται από αιχμάλωτους και στο Μαγκάλ Νταγ, ένα βουνό σε υψόμετρο 1400 μέτρων στο δρόμο προς Σαγγάριο-Άγκυρα (βρίσκεται ανατολικά του Ταμπούρ Ογλού και λίγο νοτιοδυτικά του Καλέ Γκρότο). Φαίνεται ότι εκεί τα οστά ήταν αιχμαλώτων της κεμαλικής περιόδου από την Άνοιξη ακόμα του 1920, πιθανότατα από περιοχές της Βιθυνίας ή του Πόντου, που χρησιμοποιήθηκαν ως πραγματικοί σκλάβοι για τη δημιουργία ενός τεράστιου οχυρωματικού έργο. Στις περιοχές διεξήχθησαν το καλοκαίρι του 1921 οι στρατιωτικές επιχειρήσεις και έγιναν σφοδρές μάχες που έφτασαν έως τα πρόθυρα της Άγκυρας. Τα οστά αυτά φαίνεται ότι μετά το τέλος του πολέμου κλήθηκαν να τα περισυλλέξουν προς αξιοποίησή τους οι νέοι αιχμάλωτοι. Διαβάζουμε:
«Απεσταλμένος από τη βρετανική βιομηχανία της ζάχαρης, κάποιος Άγγλος, συνοδευόμενος από στρατιώτες Τούρκους, διεμήνυσε στους Έλληνες αιχμαλώτους ότι χρειάζονται αυτά τα οστά να συγκεντρωθούν και να μεταφερθούν στην Αγγλία σε εργοστάσιο για τη ‘’λεύκανση της ζάχαρης. Τα ζαχαρότευτλα αφήνουν μια καφεδιά απόχρωση και είναι απαραίτητη η καύση των οστών για να προσδώσουν το απαραίτητο χρώμα με τη μέθοδο της διηθήσεως’’. Τα οστά φορτώθηκαν σε φορτηγά, μετά σε τραίνα και τέλος σε καράβι.»5
Σήμερα με βάση την μελέτη των Αλεξανδρή-Κιτρομηλίδη γνωρίζουμε ότι οι Έλληνες αγνοούμενοι αυτήν την περίοδο των εννέα περίπου ετών είναι περί τα 780.000 άτομα από ένα συνολικό αριθμό 2.2 εκατομμυρίων. Σ’ αυτούς πρέπει να προσμετρηθούν και οι εκατοντάδες χιλιάδες της αρμενικής γενοκτονίας καθώς και οι χιλιάδες νεκροί αιχμάλωτοι στρατιώτες. Είναι γνωστή η τραγωδία των στρατιωτών στο στρατόπεδο θανάτου του Ουσάκ. Το ζήτημα των στρατιωτικών αιχμαλώτων παραμένει ακόμα ασαφές. Αρχικά το Υπουργείο Στρατιωτικών, υπολόγιζε ότι έλειπαν από τη Στρατιά της Μικράς Ασίας 54.000 οπλίτες και 2.521 αξιωματικοί, χωρίς αυτό να συνεπάγεται ότι είχαν όλοι αιχμαλωτιστεί, αφού θα μπορούσαν να ενταχθούν στην κατηγορία των αγνοουμένων ή των φονευθέντων.
Η τουρκική πλευρά, από την άλλη, σε επίσημο ανακοινωθέν της μετά την κατάληψη της Σμύρνης έκανε λόγο για 32.000 Έλληνες αιχμαλώτους στρατιώτες και 2.050 αξιωματικούς. Αργότερα, όμως, όταν πλήθαιναν οι καταγγελίες για την εξόντωση από τους Τούρκους μεγάλου αριθμού αιχμαλώτων, η Άγκυρα ανασκεύασε τις αρχικές της εκτιμήσεις προσδιορίζοντας τον αριθμό των αιχμαλώτων σε 17.000. Όπως αναφέρει ο Γιάννης Γκλαβίνας: «Τη σύγχυση για τον ακριβή αριθμό των αιχμαλώτων επέτεινε η τακτική της Άγκυρας να μην εντάσσει στους στρατιωτικούς αιχμαλώτους τους Μικρασιάτες εθελοντές του ελληνικού στρατού, αλλά να τους θεωρεί Τούρκους υπηκόους.» Τελικά θα επιστρέψουν στην Ελλάδα 16.000. Από τους 56.000 στρατιωτικούς που, σύμφωνα με το Υπουργείο Στρατιωτικών, έλειπαν μετά την ήττα του 1922, οι 40.000 εξοντώθηκαν πριν ή κατά τη διάρκεια της αιχμαλωσίας.6
Αρχίζει το εμπόριο οστών
H πρώτη καταγεγραμμένη μεταφορά εμπορίου οστών, που ανέδειξε ο σημαντικός ερευνητής Χρήστος Μαχαιρίδης, έγινε τον Φεβρουάριο του 1924 όταν Γάλλοι επιχειρηματίες αγόρασαν ένα φορτίο οστών το οποίο ξεκίνησε από το λιμάνι των Μουδανιών με τελικό προορισμό τη Μασσαλία.
Η δεύτερη αποστολή έγινε τον Απρίλιο του 1924 με το ολλανδικό ατμόπλοιο «Venus».7 Το πλοίο φόρτωσε τα οστά από το λιμάνι της Σμύρνης και κατέφθασε στον προορισμό του, το Άμστερνταμ, στις 24 Απριλίου. Φαίνεται ότι το γεγονός ήταν ευρέως γνωστό και υπήρξαν πολλά δημοσιεύματα σε ελληνικές εφημερίδες. Στη φιλελεύθερη εφημερίδα «Ελεύθερος Λόγος» αναγράφεται στις 20 Απριλίου: «Το ολλανδικό ατμόπλοιο Venus, όπερ φέρει φορτίο οστών ανθρώπινων σκελετών εκ των πεσόντων στη Μικρά Ασία διήλθε το Γιβραλτάρ την 19η τρέχοντος… κατευθυνόμενον εις το Άμστερνταμ όπου φθάνει μετά από τρεις ημέρας.»
Η εφημερίδα αναφέρει ότι το Αθηναϊκό Πρακτορείον Ειδήσεων ενημέρωσε την Ευρώπη για το φορτίο των ανθρώπινων οστών, καθώς και τις διαμαρτυρίες του ελληνικού κόσμου προς την ελληνική κυβέρνηση η οποία ανέχθηκε την βεβήλωση. Η πράξη αυτή σύμφωνα με την εφημερίδα, παραβίαζε τη Συμφωνία της Λωζάννης. Το πλοίο πέρασε από Σάμο, Ικαρία και Πειραιά.
Το πρώτο κείμενο που περιγράφει την μεταφορά συντάσσεται από τον Χρήστο Μαργετίδη από το Βαθύ της Σάμου στις 4 Απριλίου 1924. Η μαρτυρία του Μαργετίδη βασίζεται σε αυτόπτες μάρτυρες που είδαν το φορτίο, το οποίο ήταν:
«Σκελετοί αλόγων, βοδιών, γκαμήλων, και -ω τι φρίκη!- σκελετοί ανθρώπων μαζί, ανάκατοι, τσουβαλιασμένοι, καλοί για πρώτης τάξεως λίπασμα».
Γράφει στο άρθρο του με τίτλο: «Το καράβι με τ’ ανθρώπινα κόκκαλα. Οι χριστιανοί της Μικράς Ασίας εις το Ευρωπαϊκόν Εμπόριον!»:
«Το ‘’μαύρο καράβι’’ με τα κόκκαλα των Χριστιανών της Μικράς Ασίας προσήγγισε μετά τον απόπλουν του από τα Μικρασιατικά παράλια…. Βαριά ήταν φορτωμένο τόσο, που η πρύμνη του ήταν βαθιά βουτηγμένη στη θάλασσα, ενώ η πλώρη του είχε σηκωθεί ψηλά…. Κι είπα μέσα μου ‘’Κακόμοιροι σκοτωμένοι! Δεν έφτασε το μαρτύριο και ο άδικος θάνατός σας, δεν έφτασε που μείνατε άθαφτοι κ’ οι σάρκες σας έγιναν θροφή στα σκυλιά και στα κοράκια και στους λύκους των ανατολίτικων δρυμών…. Το τραγικό δράμα σας δεν τελείωσε με τη ζωή σας, παρά ξετυλίγεται ακόμα γύρω από τα κόκκαλά σας σε σκηνές ανήκουστης ασέβειας κι αχαρακτήριστης απανθρωπιάς… Κι αντίς για άμωμο ανακομιδή πάνω στη σωρό σας, η μαρτυρική ψυχή σας θα ακούσει με θλιβερό οίχτο τον καπηλικό διάλογο του παζαρέματος πάνω από τους κερδοφόρους σωρούς των κοκκάλων σας. Απ’ τα κέρδη της επιχείρησης αυτής ένα μέρος ίσως διατεθεί για το ‘’Μνημείο του άγνωστου Στρατιώτη’’.8
Σε άρθρο της η εφημερίδα στις 20 Απριλίου στηλιτεύει με την γραφίδα του Μιχ. Αργυρόπουλου την περιφρόνηση της ελληνικής κυβέρνησης προς τους Έλληνες νεκρούς της Μικράς Ασίας, τα οστά των οποίων έγιναν εμπόρευμα για τους δυτικούς επιχειρηματίες. Γράφει: «Άλλη εφημερίς χθες συνεπλήρωσε την πληροφορία με την αναγραφήν ότι το οστεοφόρο πλοίον προσήγγισε και εις τον Πειραιά. Και τα πράγματα εσταμάτησαν εδώ, εκτός του πλοίου, το οποίο εξηκολούθησε ανενόχλητον τον πλούν του. Το συνοδεύει και το πηδαλιουχεί αποφασιστικά κάτω από τα ωχροφεγγή άστρα, ο Χάρος». Και συγκρίνει την συμπεριφορά αυτή της ελληνικής κυβέρνησης με την μετακομιδή από τη Θεσσαλονίκη οστών 170 Ιταλών στρατιωτών, πεσόντων του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου.
Όπως γράφει σαρκαστικά ο αρθρογράφος:
«Υπουργοί, στρατηγοί, διοικηταί, άνθη, όπλα, εμβατήρια, μνημόσυνα, λόγοι, δάκρυα. Τιμήν εις τους υπέρ πατρίδας πεσόντας. … Και όμως οστά και οστά πολεμιστών. Αδιαφόρως δε και τούτου οστά και οστά ανθρώπων. Αλλά τα μεν μετακομίζονται εις τα Ηλύσια της Αθανασίας, τα δε εις την κάμινον της παραγωγής λιπασμάτων. Διότι αυτός είναι ο χαρακτηρισμός του μακάβριου φορτίου ‘’Υλικά Λιπασμάτων’’! Μέσα εις το σκοτεινόν κύτος του, και απ’ όλα τα υπαρκτά και ανύπαρκτα πλέον τμήματος του Γένους, ευρίσκονται εγκεκλεισμένα και συντεθλιμένα και συμπεφυρμένα ολόκληρα τεμάχια της ίδιας μας της ζωής.
Ένα σκοτωμένο και ανεκδίκητο παιδί, ένας αδελφός, ένας πατέρας και μαζί με αυτούς, εν τη βουλιμία της συγκομιδής της νεκρικής παραγωγής, μία κόρη, μία αδελφή, μία μάνα, μία αγάπη, μία ανάμνηση… Εν τω μεταξύ το μαύρο καράβι με τους αθρώπινους σκελετούς του προχωρεί εις τον δρόμον του. Και προς συμπλήρωσιν της ανθρώπινης τραγωδίας κατευθύνεται εις Ολλανδίαν.
Εκεί εις μίαν πλουσιωτάτην ευμαρείας αίθουσαν, συνεδριάζει η κατ’ εξοχήν ανθρωπιστική οργάνωσις: Το Δικαστήριον της Χάγης. Χιλιάδες αθώων νεκρών, ανταλλακτέων και αυτών με.. το νόμισμα, θα ευρίσκονται εις ολίγην απόστασιν των σακερδέχων της ανωτάτης Δικαιοσύνης…»9
Το θέμα αυτό έγινε ευρύτατα γνωστό. Η ομογένεια στις Ηνωμένες Πολιτείες συγκινείται και μέσω της εφημερίδας Εθνικός Κήρυξ αρχίζει τον έρανο με στόχο τη συγκέντρωση 50.000 δολλαρίων για την αγορά του φορτίου του ολλανδικού πλοίου και την ανέγερση κοινού μνημείου για τους νεκρούς.10 Τελικά δεν πρέπει να έγινε κάτι. Τουλάχιστον αυτό συνάγεται από το άρθρο στον Ελεύθερο Λόγο στις 2 Μαϊου.11 Η ελληνική κυβέρνηση η οποία αρνήθηκε κατά την διάβαση του πλοίου από τα ελληνικά λιμάνια να ελέγξει τα φορτία, καλύφθηκε στη συνέχεια πίσω από τη διαβεβαίωση των ολλανδικών αρχών ότι το φορτίο ήταν μόνο ζωικά οστά που προέρχονταν από σφαγεία.12
Το βρετανικό Ζαν Μ. και το ‘’Ανθρώπινο φορτίο’’
Η τρίτη καταγεγραμμένη μεταφορά οστών έγινε τον Δεκέμβριο του 1924, όταν φορτώθηκαν από τα Μουδανιά, σε βρετανικό πλοίο-φορτηγό που έφερε το όνομα «Ζαν Μ.», τετρακόσιοι τόνοι ανθρώπινα λείψανα, που αντιστοιχούσαν σε 50.000 ανθρώπους, για να μεταφερθούν σε γαλλικές βιομηχανίες της Μασσαλίας. Οι ιθύνουσες γαλλικές ελίτ, πολιτικές και οικονομικές, που στήριξαν με κάθε τρόπο το κεμαλικό εγχείρημα δημιουργίας έθνους-κράτους καθαρού από τα «καρκινώματα» -όπως αποκαλούσαν οι Νεότουρκοι σύντροφοί του τους Έλληνες και τους Αρμένιους- δεν είχαν κανένα απολύτως ηθικό πρόβλημα να αγοράσουν τα οστά των θυμάτων για «βιομηχανική χρήση».
Το θέμα φαίνεται ότι έγινε γνωστό και προκάλεσε έκπληξη σε κάποιους κύκλους. Η εφημερίδα «New York Times» τον Δεκέμβριο του 1924 και με τίτλο «Μια απίθανη ιστορία από ένα φορτίο με ανθρώπινα οστά» παρουσιάζει την είδηση:
«Η Μασσαλία είναι σε αναταραχή από μια ασύλληπτη ιστορία (που οφείλεται) στην άφιξη στο λιμάνι ενός πλοίου που φέρει βρετανική σημαία και ονομάζεται «Ζαν» και μεταφέρει ένα μυστήριο φορτίο 400 τόνων ανθρώπινων οστών για να χρησιμοποιηθούν στις εκεί βιοτεχνίες. Λέγεται ότι τα οστά φορτώθηκαν στα Μουδανιά, στη θάλασσα του Μαρμαρά και είναι τα απομεινάρια θυμάτων από τις σφαγές στη Μικρά Ασία. Εν όψει της φήμης που κυκλοφορεί αναμένεται να διαταχθεί έρευνα».
Για το ίδιο θέμα η γαλλική εφημερίδα «Midi» έχει τίτλο τη φράση «Πένθιμο φορτίο» και γράφει: «Συζητιέται πολύ στη Μασσαλία η προσεχής άφιξη του πλοίου μεταφοράς εμπορευμάτων «Ζαν», που μεταφέρει για τις βιομηχανίες της Μασσαλίας 400 τόνους ανθρώπινα λείψανα. Αυτά προέρχονται από τα στρατόπεδα της αρμενικής σφαγής στην Τουρκία και τη Μικρά Ασία κυρίως».
Αποσιώπηση...
Το θέμα αυτό έγινε γνωστό και στην Ελλάδα. Η εφημερίδα «Μακεδονία» ενημερώνει τους αναγνώστες της ότι το πλοίο «Ζαν Μ.» έφτασε στο λιμάνι της Θεσσαλονίκης στις 13 Δεκεμβρίου του 1924. Όμως δεν αναφέρεται το «πένθιμο φορτίο».
Πιθανότατα, για λόγους τακτικής οι αντιπρόσωποι του πλοίου να αποσιώπησαν το γεγονός, εφ’ όσον εκείνη την περίοδο η Θεσσαλονίκη ήταν γεμάτη από τους επιζώντες της Γενοκτονίας και είναι πολύ πιθανόν αρκετοί να είχαν χάσει προσφιλή πρόσωπα. Είναι πολύ πιθανόν, επίσης, οι ελληνικές αρχές να το γνώριζαν και να επέλεξαν να σιωπήσουν για να μη δυσαρεστήσουν τους Βρετανούς ιδιοκτήτες του πλοίου και τους Γάλλους αγοραστές.
Παρ’ όλ’ αυτά όμως οι εργάτες στο λιμάνι πληροφορήθηκαν το γεγονός. Ο Χρ. Αγγελομάτης στο βιβλίο του «Χρονικόν Μεγάλης Τραγωδίας» αναφέρει ότι οι εργάτες στο λιμάνι αντέδρασαν, αλλά οι αρχές τους εμπόδισαν ύστερα από βρετανική παρέμβαση. Γράφει ότι σε αθηναϊκές εφημερίδες η είδηση δημοσιεύθηκε ως εξής: «Το προσεγγίσαν εις την Θεσσαλονίκην αγγλικόν πλοίον «Ζαν» μετέφερε τετρακοσίους τόνους οστών Ελλήνων από τα Μουδανιά. Οι εργάται του λιμένος Θεσσαλονίκης, πληροφορηθέντες το γεγονός, ημπόδισαν το πλοίον να αποπλεύση. Επενέβη όμως ο Αγγλος πρόξενος και επετράπη ο απόπλους».
Ο Αγγελομάτης συμπληρώνει: «Ησαν τα οστά Ελλήνων ηρώων… Ήσαν τα οστά των Ελλήνων στρατιωτών που μετά τας ομαδικάς σφαγάς και εξοντώσεις αργοπέθαιναν εις τα στρατόπεδα αιχμαλώτων, από τα οποία το φοβερώτερον ήτο το στρατόπεδο του Ουσάκ».
Την εποχή που έγινε το εμπόριο των οστών και τα πλοία από Μουδανιά και Σμύρνη περνούσαν άνετα και ανεμπόδιστα από τα ελληνικά χωρικά ύδατα, πρωθυπουργός στην Ελλάδα ήταν ο πατρινός φιλελεύθερος Ανδρέας Μιχαλακόπουλος που συγκυβερνούσε ως Κόμμα των Φιλελευθέρων μαζί με το Ελληνικό Δημοκρατικό Κόμμα του πρώην βενιζελικού και στη συνέχεια ακραίου φιλομοναρχικού Γεωργίου Κονδύλη.
――――――――――――
Το κείμενο αυτό συμπεριλαμβάνεται στο υπό έκδοση βιβλίο: Βλάσης Αγτζίδης, Από τις Σέβρες στη Λωζάννη. Πλευρές της Μικρασιατικής Τραγωδίας, εκδ. Πατάκη.
1 Edward Hale Bierstadt, Τhe Great Betrayal, εκδ. Robert M. McBride and Company, Νέα Υόρκη, 1924, σελ. 48
2 Φαίδων Παπαθεοδώρου, «Μεταλλωρύχοι – μεταλλουργοί στο ‘’Λαύριο’’ της Εγγύς Ανατολής», σελίδες ιστορίας της «Κυριακάτικης Ελευθεροτυπίας», 21 Ιουλίου 2013
3 D. Pentzopoulos , The Balkan exchange of minorities and its impact upon Greece, Παρίσι 1962, σ. 47 και εφημ. Σκριπ, 25/6/1924.
4 Ηλίας Βενέζης, Το νούμερο 31328. Το βιβλίο της σκλαβιάς, εκδ. Εστία, Αθήνα, 1931, σελ. 217-218.
5 Γιάννης Α. Μποτόπουλος, «Τίποτα δεν πάει χαμένο», περ. Τα Αιτωλικά, τεύχ. 31, Ιούλιος-Δεκέμβριος 2018, σελ. 67-68.
6 Γιάννης Γκλαβίνας, «“Δεν το ’λπιζα για να βρεθώ σε τόση απελπισία να φθείρω το κορμάκι μου εις την αιχμαλωσία”: Οι Έλληνες στρατιώτες αιχμάλωτοι και αγνοούμενοι της Μικρασιατικής Εκστρατείας (1922 – 1924)», Διεθνές Συνέδριο «100 χρόνια από τη Μικρασιατική Καταστροφή», 14-15 Οκτωβρίου 2022, Πανεπιστήμιο Πατρών, Πάτρα
7 Χρήστος Μαχαιρίδης, Μικρασιατική Τραγωδία, τόμ. Α’, εκδ. Έρεισμα, Χανιά, 2015, σελ. 542-549
8 Χρήστος Μαργετίδης, «Το καράβι με τ’ ανθρώπινα κόκκαλα. Οι χριστιανοί της Μικράς Ασίας εις το Ευρωπαϊκόν Εμπόριον!», εφημ. Ελεύθερος Λόγος, 27 Απριλίου 1924, Αθήνα
9 Μιχ. Αργυρόπουλος, «Προσφυγικοί Αντίλαλοι. Το καράβι του Χάρου», εφημ. Ελεύθερος Λόγος, 26 Απριλίου 1924, Αθήνα
10 «Έρανος εις την Αμερικήν προς αγοράν του φορτίου των Ελληνικών οστών», εφημ. Ελεύθερος Λόγος, 30 Απριλίου 1924
11 «Τα τραγικά κόκκαλα», εφημ. Ελεύθερος Λόγος, 2 Μαϊου 1924, Αθήνα
12 «Τα μεταφερθέντα εκ Σμύρνης οστά δεν ήταν ανθρώπινα», εφημ. Ελεύθερος Λόγος, 14 Μαϊου 1924, Αθήνα.