H Ευρωπαϊκή Ένωση βάλλεται από παντού. Αμφισβητείται το οικονομικό της σύστημα, το πολιτικό της μοντέλο, η κουλτούρα και οι αξίες της, τα ίδια τα σύνορα της. Οι Ευρωπαϊκές χώρες χάνουν τα ερείσματα τους στην Αφρικανική Ήπειρο, αντιμετωπίζουν αμφισβήτηση τόσο διεθνώς όσο και στο εσωτερικό τους ενώ περιφρονείται επισήμως από τον νέο Πρόεδρο των ΗΠΑ.
Ωστόσο, το μέγεθος της Ευρώπης είναι αρκετά μεγάλο για να αγνοηθεί. Η Ευρωπαϊκή Ένωση περιλαμβάνει ένα συνολικό ΑΕΠ που ανέρχεται σε 17 τρισεκατομμύρια ευρώ και είναι το δεύτερο μεγαλύτερο στον κόσμο[1]. Τα κράτη της ευρωπαϊκής Ένωσης ξοδεύουν σταθερά τα περισσότερα χρήματα σε στρατιωτικές δαπάνες σε σχέση με τη Ρωσία και την Κίνα (περίπου 300 δις δολάρια ανά έτος[2]) με μόνο τις ΗΠΑ να την υπερκεράζουν. Η Ευρωπαϊκή Ένωση αποτελεί το μόνο γεωγραφικό σημείο του πλανήτη μας όπου υπάρχει πιθανότητα πολλά διαφορετικά έθνη κράτη να ομονοήσουν και να συνεργασθούν αρμονικά για έναν υψηλότερο σκοπό. Αυτό δεν συμβαίνει σε καμία άλλη γεωγραφική περιοχή καθώς κάθε σχετική προσπάθεια συνεργασίας έχει αποτύχει (πόσο μάλλον στην Ασία όπου η Κίνα έχει συσπειρώσει πολλά κράτη της περιοχής εναντίον της).
Ως εκ τούτου το επιχείρημα της Ε.Ε. βάλλεται μάλλον εκ του πονηρού. Μια Ευρώπη ενωμένη έχει λόγο και πολλά να πράξει και να επηρεάσει. Μια Ευρώπη διαιρεμένη ή κατακερματισμένη είναι αμφίβολο αν μπορεί να κάνει κάτι ιδιαίτερο αφού κάθε ευρωπαϊκό κράτος από μόνο του έχει ένα ελαφρύ αποτύπωμα στις διεθνείς εξελίξεις (σε σύγκριση πάντα με τις ΗΠΑ και την Κίνα).
Στην παρούσα συγκυρία η Ευρωπαϊκή Ένωση λειτουργεί σαν μια ατελή συνομοσπονδία εθνικών κρατών με ασαφή όρια στην αντιμετώπιση σκληρών θεμάτων που άπτονται της εθνικής κυριαρχίας. Τις προηγούμενες δεκαετίες αυτή η αδυναμία καλυπτόταν τόσο από το γεγονός ότι η Ευρώπη δεν αντιμετώπιζε καίριες και άμεσες γεωπολιτικές απειλές όσο και ότι η παγκοσμιοποίηση είχε δημιουργήσει ένα περιβάλλον ευκαιριών που καλύπτανε τις πολιτικές αστοχίες του ευρωπαϊκού μηχανισμού. Μια χαλαρή πολιτική και οικονομική ένωση φαίνεται να λειτουργούσε ικανοποιητικά. Ιδιαίτερα, πριν την δεκαετία του 2000, τα κράτη της Ευρώπης απολάμβαναν μια προνομιακή υποστήριξη από τις ΗΠΑ αλλά και βίωναν μια εκ του ασφαλούς οικονομική απόσταση από τις υπόλοιπες χώρες , πολλές εκ των οποίων ανήκαν στον λεγόμενο «τρίτο κόσμο». Ωστόσο, σήμερα οι συνθήκες άλλαξαν. Ο χαλαρός πολιτικός δεσμός μεταξύ των ευρωπαϊκών κρατών, όπως είχε διαμορφωθεί μετά το πέρας του B’ Παγκοσμίου Πολέμου, έχει δώσει τη θέση του σε ένα ατελή διεθνικό μόρφωμα που είναι αδύναμο στο να αντιμετωπίσει σημαντικά ζητήματα. Παραφωνίες εμφανίστηκαν στην E.E. τόσο στον τρόπο αντιμετώπισής της οικονομικής κρίσης του 2008, που κόντεψε να οδηγήσει σε «εμφύλιο» πόλεμο μεταξύ χωρών του Νότου και του Βορά, όσο και στην αντιμετώπιση της πανδημίας και του Μεταναστευτικού.
Αυτή η παραφωνία εκλαμβάνεται ως αδυναμία και δημιουργεί αίσθημα ανασφάλειας. Πλέον το αίσθημα του πολίτη που πρέπει να ικανοποιηθεί είναι αυτός της ανασφάλειας. Ανασφάλεια που προκύπτει από τις ραγδαίες τεχνολογικές αλλαγές και τους γεωοικονομικούς ανταγωνισμούς. Δύο πεδία στα οποία η Ευρώπη δεν τα πάει καθόλου καλά καθώς δεν έχει να επιδείξει κάτι αξιόλογο στην τεχνολογική καινοτομία αλλά ούτε και έχει προστατέψει τις ευρωπαϊκές οικονομίες επενδυτικά. Ατολμία, γραφειοκρατία και καιροσκοπισμός έχουν οδηγήσει την ευρωπαϊκή οικονομία σε στασιμότητα. Για παράδειγμα η εμμονή της γραφειοκρατίας της Ε.Ε. με την ηλεκτροκίνηση, χωρίς να έχει εξασφαλίσει την απαιτούμενη βιομηχανική προσαρμογή, φαίνεται να βάζει βόμβα στα θεμέλια της εγχώριας αυτοκινητοβιομηχανίας. Δίχως άλλο είναι αδιανόητο η Ένωση να επιτρέπει σε ευρωπαϊκές επιχειρήσεις να μεταφέρουν επενδύσεις σε χώρες εκτός Ε.Ε. χωρίς να εξετάζουν (με τη συνδρομή της Ε.Ε.) τη μεταφορά των βιομηχανικών και ερευνητικών υποδομών τους στις χώρες με χαμηλότερο ΑΕΠ εντός της Ένωσης.
Γεωπολιτικά επίσης η Ε.Ε. είναι εγκληματικά απούσα. Σε μια εποχή που υλοποιείται διπλωματία με τανκ η Ε.Ε. προσπαθεί ακόμα να προσεγγίσει τα θέματα με soft power. Ο εξοστρακισμός της Γαλλίας από τις χώρες του Σαχέλ και η αυθαιρεσία της Τουρκίας σε όλη τη Μεσόγειο, με εμφανή μάλιστα εφαρμογή στρατηγικών γεωπολιτικής εξουδετέρωσης κρατών σαν την Αρμενία, την Κύπρο και τη Συρία, προβάλουν την αδυναμία της Ένωσης να εδραιώσει την ειρήνη ακόμα και στα σύνορα χωρών μελών της.
Και τί πρέπει να γίνει; Καταρχάς η Ε.Ε. πρέπει να επιζητήσει την οριστική διευθέτηση συνοριακών διαφορών και εκκρεμών θεμάτων στα σύνορα της με τρόπο δυναμικό και αποφασιστικό. Ιδιαίτερα η Μεσόγειος πρέπει να καταστεί ευρωπαϊκή θάλασσα με πλήρη έλεγχο. Αυτό μεταφράζεται σε ανάγκη δυναμικής παρέμβασης στο σύνολο των κρατών της Βορείας Αφρικής (Συρία, Λίβανος, Τυνησία, Αίγυπτος, Λιβύη, Μαρόκο, Αλγερία) κατά τρόπο τέτοιον ώστε οι χώρες αυτές να καταστούν προπύργια συνεργασίας και ανάπτυξης με την ευρωπαϊκή ήπειρο. Το θέμα της Κύπρου και η αδυναμία υποστήριξης της χώρας μας ως προς την διευθέτηση θαλάσσιας οικονομικής ζώνης (που διασφαλίζει καίρια οικονομική ασφάλεια για την Ευρώπη) είναι απαράδεκτες παραλείψεις και εκπέμπουν αδυναμία και υποχωρητικότητα. Η ίδια η Ευρωπαϊκή Ένωση θα πρέπει να αναλάβει τα του οίκου της πλέον και όχι να βασίζεται στις πλάτες των ΗΠΑ.
Για να επιδείξει την αποφασιστικότητα της θα πρέπει να δείξει ότι διαθέτει τα μέσα για να το πράξει. Και αυτό μεταφράζεται σε αμυντική ένωση και συνεννόηση σε επίπεδο Υπουργών Εξωτερικών με την αναβάθμιση του Επιτρόπου εξωτερικής πολιτικής. Η αμυντική ένωση μπορεί να γίνει με πολλούς τρόπους. Καταρχάς, μπορεί να κινητοποιηθεί ένας μηχανισμός ανακατανομής αμυντικών εξοπλισμών μεταξύ των κρατών μελών της Ε.Ε.. Οι χώρες της Ε.Ε διαθέτουν μια πλειάδα στρατιωτικών μέσων (πχ. Οι χώρες της Ε.Ε. διαθέτουν 1159 αεροσκάφη τρίτης και τέταρτης γενιάς) , σχετικά σύγχρονων που με τον κατάλληλο εκσυγχρονισμό μπορούν να διατεθούν άμεσα από χώρες με υψηλό ΑΕΠ σε χώρες με χαμηλότερο ΑΕΠ. Αυτή η ενέργεια αν συνδυασθεί με επενδύσεις στην ανάπτυξη σύγχρονου εξοπλισμού θα προσφέρει μια μοναδική ευκαιρία εξισορρόπησης απειλών και επένδυσης στην καινοτομία. Επίσης, θα μπορούσε η Ε.Ε. να χρηματοδοτήσει συγκεκριμένες στρατιωτικές δομές σε κάθε χώρα μέλος που να είναι άμεσα διαθέσιμες για αποστολές της ένωσης. Επιχειρήσεις σαν την EUNAVFOR Aspides θα πρέπει να γίνουν προπύργια συνεννόησης. Δίχως άλλο , οι ασκήσεις των ευρωπαϊκών δυνάμεων πρέπει να εντατικοποιηθούν.
Επίσης, η Ευρωπαϊκή Ένωση διαθέτει μια ισχυρή διπλωματική βάση και στέρεες σχέσεις με χώρες του Νότου, της Ασίας, του Αραβικού κόσμου όσο και με όλες τις ανεπτυγμένες δημοκρατίες. Μπορεί οι ΗΠΑ να εισέρχονται σε ένα στάδιο οιωνοί απομονωτισμού, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι η Ευρώπη δεν θα πρέπει να αναπτύξει τις σχέσεις της ενεργά με όλες τις υπόλοιπες χώρες.
Ακόμα και παραδοσιακές αγγλοσαξωνικές χώρες σαν τον Καναδά, την Αυστραλία και τη Μ. Βρετανία ήδη πρέπει να αναζητούν στρατηγικές για να δημιουργήσουν δίκτυα ενίσχυσης και συνεννόησης σε ένα νέο κόσμο όπου αμφισβητεί τη θέση τους και τα μοντέλα λειτουργίας τους. Ακόμα και μέσα στις ΗΠΑ υπάρχουν δυνάμεις που θεωρούν ότι η Ευρώπη αποτελεί συνέταιρο και όχι ανταγωνιστή. Η πρόσφατη προσπάθεια για σύναψη στρατηγικής διαπεριφερειακής συνεργασίας με τις χώρες της Κεντρικής και Νοτίου Αμερικής είναι προς την σωστή κατεύθυνση.
Στο εσωτερικό της η Ένωση θα πρέπει να δώσει μάχη για την δημοκρατία. Εδώ υπάρχει θέμα με το αφήγημα της Ευρώπης. Η δημοκρατία της βάλλεται εκ των έσω καθώς κρίνεται απόμακρη, αναποτελεσματική και διεφθαρμένη. Η Ε.Ε. οφείλει να αντιπαραθέσει επιχειρήματα και τις θέσεις της. Δυστυχώς, έχει σπαταλήσει σημαντικό πολιτικό κεφάλαιο για να δώσει μάχες οικονομικά και πολιτικά ανούσιες όπως την παραδειγματική τιμωρία των χωρών του Νότου, την εφαρμογή μονοδιάστατων αυστηρών δημοσιονομικών πολιτικών, την πολύπλοκη εφαρμογή κανονιστικών πλαισίων, την σπατάλη ευρωπαϊκών πόρων σε προγράμματα με χαμηλό αντίκτυπο, την εμφατική προσήλωση σε πολιτικές που έβλαψαν τις επενδύσεις στην Ε.Ε. αλλά και την προνομιακή μεταχείριση των συμφερόντων των δυνατών κρατών έναντι των ασθενέστερων. Η πολιτική ηγεσία της Ευρώπης πρέπει να αναθεωρηθεί ως προς το μοντέλο λειτουργίας της. Δεν υπάρχει λύση με ημίμετρα. Απαιτείται η ισχυροποίηση της διοικητικής δομής της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Και αν θέλουμε να μιλάμε για δημοκρατία σήμερα τότε δίχως άλλο η Ευρώπη πρέπει να επενδύσει στα δικά της social media και στα δικά της δίκτυα πληροφόρησης, όπως πράττουν πλέον όλοι. Μόνο που τα δίκτυα της Ε.Ε. οφείλουν να ακολουθούν κανόνες και ηθικούς κώδικες που αρμόζουν σε σύγχρονες δημοκρατίες. Αυτήν τη στιγμή δεν υπάρχει ούτε ένα ευρωπαϊκό δίκτυο social media ευρείας αποδοχής ενώ προσπάθειες γίνονται για τη δημιουργία πλατφορμών όπως το mastodon και το EU Video από τον European Data Protection Supervisor.
Τέλος, η Ένωση πρέπει να αποδείξει ότι μάχεται τα οικονομικά καρτέλ και μπορεί να προσφέρει ένα υγιές επίπεδο οικονομικής δραστηριότητας και διαβίωσης σε όλα τα κράτη μέλη της. Για παράδειγμα τα κράτη της Ευρωπαϊκής Ένωσης ανταγωνίζονται άνισα μεταξύ τους μέσω διαφορετικών πολιτικών στη φορολογική τους και δημοσιονομική πολιτική. Συνέπεια αυτού είναι κράτη σαν την Ουγγαρία, την Ιρλανδία, την Κύπρο και την Βουλγαρία να εφαρμόζουν εταιρικό φόρο κοντά στο 10% ενώ χώρες σαν την Ελλάδα, το Βέλγιο, την Ισπανία , την Ολλανδία κλπ να εφαρμόζουν εταιρικό φόρο κοντά στο 20%. Ανεξάρτητα του παράγοντα της «νόθευσης» του ανταγωνισμού ανάμεσα στα κράτη μέλη προκύπτει και ένα τεράστιο διοικητικό και οικονομικό κόστος για μια εταιρεία προκειμένου να υλοποιήσει επενδύσεις σε διάφορες χώρες της Ευρωπαϊκης Ηπείρου. Η πρωτοβουλία Business in Europe: Framework for Income Taxation (BEFIT) προσπαθεί να λύσει το θέμα και υποστηρίζει ότι θα μειώσει τα κόστη συμμόρφωσης των επιχειρήσεων με τα διαφορετικά φορολογικά συστήματα κατά 65%. Η Ευρώπη γενικά πρέπει να αναθεωρήσει την αντιμετώπιση των επιχειρήσεων και να συνειδητοποιήσει ότι ως ένας από τους μεγαλύτερους καταναλωτές στον κόσμο [3] θα πρέπει να επιβάλει όρους στο παγκόσμιο οικονομικό παίγνιο αλλά και να επενδύσει στην ενίσχυση των επιχειρήσεων της.
Προφανώς τα παραπάνω έχουν νόημα σε περίπτωση που τα ευρωπαϊκά κράτη και οι πολίτες τους (μην ξεχνάμε ότι έχουμε δημοκρατίες) επιλέξουν την ενωμένη Ευρώπη ως λύση και όχι τη διαλυμένη Ευρώπη. Αν συμβεί το δεύτερο τότε οδηγούμαστε σε μια παγκόσμια ανακατάταξη διεθνών ισορροπιών, που θα έχει πολύ ενδιαφέρον για τον ιστορικό του μέλλοντος αλλά όχι για εμάς που θα την βιώσουμε.
[1] https://european-union.europa.eu/principles-countries-history/facts-and-figures-european-union_en
[3] Το 2023 οι Δαπάνες Τελικής Κατανάλωσης Νοικοκυριών (HFCE) της Ε.Ε. ανήλθαν περίπου σε 9,86 τρισεκατομμύρια δολάρια, καθιστώντας την μία από τις κορυφαίες καταναλωτικές αγορές παγκοσμίως.