H ανθεκτικότητα εξελίσσεται σήμερα σε σημείο αναφοράς των συζητήσεων και των προτάσεων για την ανάκαμψη της οικονομίας (βλ. πρόσφατο σχέδιο για την ευρωπαϊκή ανάκαμψη/Next Generation EU) με στόχο την αντιμετώπιση απρόβλεπτων και πολλαπλών κρίσεων κλιματικής, υγειονομικής, γεωπολιτικής, τεχνολογικής ή άλλης φύσης (π.χ. κυβερνοκρίσεις). Οι αρχές και τα προοδευτικά εφαρμοσμένα παραδείγματα της βιώσιμης και δίκαιης ανάπτυξης, σε συνδυασμό με τη χρήση των τεχνολογιών της 4ης βιομηχανικής επανάστασης, αποτελούν την πιο άμεση και αποτελεσματική οδό για την ενίσχυση της ανθεκτικότητας, καθώς δύνανται να προσδώσουν οικονομική σταθερότητα, να διασφαλίσουν συνθήκες διευρυμένης κοινωνικής ευημερίας, να μειώσουν το βαθμό έκθεσης σε εξωτερικούς κινδύνους και να απελευθερώσουν σημαντικούς πόρους για την υποστήριξη επενδύσεων υψηλής προστιθέμενης αξίας, τη δημιουργία ποιοτικών θέσεων απασχόλησης και τη χρηματοδότηση σύγχρονων κοινωνικών υποδομών.
Στο πλαίσιο αυτό, το Παρατηρητήριο Βιώσιμης Ανάπτυξης του Ινστιτούτου Εναλλακτικών Πολιτικών ΕΝΑ παρουσιάζει και αναλύει μέσω της HuffPost τα δεδομένα σε τέσσερις κεντρικούς τομείς της ελληνικής οικονομίας, αναδεικνύει διλήμματα και ανταγωνιστικές προσεγγίσεις και καταθέτει σχετικές προτάσεις με στόχο τη σύζευξη βιωσιμότητας, ανθεκτικότητας και κοινωνικής ευημερίας.
Στο αφιέρωμα «Για μια βιώσιμη, δίκαιη & ανθεκτική οικονομία στη μετα-covid19 εποχή: Δεδομένα, διλήμματα και προτάσεις» εξετάζονται οι περιπτώσεις του Τουρισμού (Ι), του Αγροδιατροφικού τομέα (ΙΙ), της Ενέργειας (ΙΙΙ) και της Ψηφιακής οικονομίας (IV).
Είναι ευρέως αποδεκτό ότι ο αυξημένος αντίκτυπος της πανδημίας και της παγκόσμιας ύφεσης στην ελληνική οικονομία συνιστά άμεσο αποτέλεσμα του υψηλού ποσοστού συμμετοχής του τουρισμού στο ΑΕΠ της χώρας. Η βασική πρόκληση που ανακύπτει από την κρίση έγκειται, συνεπώς, στην ενίσχυση της ανθεκτικότητας της ελληνικής τουριστικής βιομηχανίας έναντι νέων κινδύνων, κρίσεων και απρόβλεπτων γεγονότων που θέτουν έμμεσα σε κίνδυνο το σύνολο της οικονομίας.
Μεγέθη του τουριστικού συμπλέγματος
Με βάση τα τελευταία διαθέσιμα συγκριτικά στοιχεία (2017)1, μία στις πέντε επιχειρήσεις (20,5%) στην Ελλάδα εντάσσεται στον τουριστικό τομέα. Το ποσοστό αυτό είναι σχεδόν διπλάσιο σε σύγκριση με την Ιταλία (10,3%), τη χώρα με τον υψηλότερο αριθμό τουριστικών επιχειρήσεων στην Ευρώπη (με απόλυτους όρους). Η Ελλάδα καταλαμβάνει την 1η θέση στην ΕΕ σε ό,τι αφορά το ποσοστό εργαζομένων που απασχολούνται στον τουριστικό τομέα. Συγκεκριμένα, εκτιμάται ότι το 26% των εργαζομένων απασχολούνται στον τουρισμό σε σύγκριση με μόλις 9% στην ΕΕ. Ακολουθούν η Κύπρος (20%), η Ιρλανδία (14%), η Κροατία και η Αυστρία (13%)2. Σημειώνεται ότι ο τουριστικός τομέας σε χώρες όπως η Ιταλία και η Ισπανία απασχολεί σαφώς μικρότερο ποσοστό εργαζομένων (της τάξης του 12% και 11% αντίστοιχα). Τέλος, η άμεση συνεισφορά του τουρισμού στη διαμόρφωση του ΑΕΠ (στοιχεία 2018) ανέρχεται σε 11,7% και η συνολική του συνεισφορά (άμεση και έμμεση επίπτωση) από 25,7% μέχρι 30,9%3.
Η κρίση αποκαλύπτει το βαθμό έκθεσης του τουρισμού σε εξωτερικές διαταραχές
Το τουριστικό σύμπλεγμα πλήττεται στο πλέον προσοδοφόρο τρίμηνο του έτους, με τεράστιες επιπτώσεις στο ΑΕΠ και την απασχόληση της χώρας. Η κρίση θέτει, συνεπώς, μια σειρά από ερωτήματα σχετικά με το βαθμό έκθεσης του τουρισμού σε κινδύνους που απειλούν τις συνολικότερες προοπτικές της ελληνικής οικονομίας. Ξεχωρίζουν ειδικότερα:
Υγειονομικές απειλές που λαμβάνουν τον χαρακτήρα πανδημιών με παραλυτικά αποτελέσματα στην παγκόσμια οικονομία.
Οικονομικές και χρηματιστικές κρίσεις, λόγω της δομικής αστάθειας που χαρακτηρίζει την παγκόσμια οικονομία. Η κρίση αυξάνει τη μεταβλητότητα της εξωτερικής ζήτησης ιδίως σε υπηρεσίες που δεν θεωρούνται πρώτης ανάγκης, όπως οι τουριστικές. Ολοένα και περισσότεροι αναλυτές επισημαίνουν ότι η τουριστική αγορά θα χρειαστεί τουλάχιστον 2-3 έτη για να επανέλθει στα προ-κρίσης επίπεδα.
Κλιματικές απειλές όπως η έκθεση των τουριστικών εγκαταστάσεων σε φυσικές καταστροφές και κινδύνους (π.x. μελλοντική ερημοποίηση περιοχών, λειψυδρίες ή πλημμύρες λόγω ανόδου της στάθμης της θάλασσας).
Γεωπολιτικοί κίνδυνοι λόγω εγγενούς αστάθειας στην περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου.
Προβλήματα που συνδέονται με την όξυνση των αρνητικών εξωτερικοτήτων του τουρισμού. Το φαινόμενο του υπερτουρισμού έχει απασχολήσει την κοινή γνώμη τα τελευταία χρόνια με αφορμή τις κοινωνικές επιπτώσεις του Airbnb και τις περιβαλλοντικές και άλλες επιπτώσεις του κορεσμού δημοφιλών προορισμών (π.χ. νησιά Κυκλάδων). Ο υπερτουρισμός αφορά συγκεκριμένα την αρνητική επίδραση του τουρισμού σε έναν προορισμό ως προς την ποιότητα της ζωής των κατοίκων, την ποιότητα των εμπειριών των επισκεπτών και το φυσικό περιβάλλον4.
Άξονες παρέμβασης για την ενίσχυση της ανθεκτικότητας του τουρισμού
Διάφοροι άξονες παρέμβασης μπορούν να εξεταστούν για την ενίσχυση της ανθεκτικότητας του ελληνικού τουρισμού απέναντι στους ανωτέρω κινδύνους.
Επιμήκυνση της τουριστικής περιόδου
Το γεγονός ότι η πανδημία εκδηλώθηκε χρονικά κοντά στην καλοκαιρινή περίοδο θα διαδραματίσει καθοριστικό ρόλο στον αντίκτυπο της κρίσης στην Ελλάδα (το 75% των ετήσιων τουριστικών εσόδων σημειώνονται στο διάστημα Ιουνίου - Σεπτεμβρίου). Η επέκταση της καλοκαιρινής περιόδου και η ενίσχυση της χειμερινής μπορούν, συνεπώς, να περιορίσουν σημαντικά τον κίνδυνο κατάρρευσης της τουριστικής βιομηχανίας λόγω μελλοντικών κρίσεων κατά τη θερινή περίοδο. Η μείωση της εποχικότητας μπορεί, επίσης, να συμβάλει στην άμβλυνση των προβλημάτων του υπερτουρισμού, στην αύξηση της παραγωγικότητας του τομέα και στη δημιουργία πιο σταθερών θέσεων εργασίας5. Η βελτίωση των προοπτικών εργασίας στον τουριστικό τομέα εκτιμάται ειδικότερα ότι αποτελεί κλειδί για την κατάρτιση και αναβάθμιση των δεξιοτήτων του ανθρώπινου δυναμικού, την ποιοτική αναβάθμιση του τουριστικού προϊόντος της χώρας και την είσοδο του τομέα στην «οικονομία της γνώσης».
Υγειονομική θωράκιση
Η Ελλάδα οφείλει να εντατικοποιήσει τις δράσεις για την προώθησή της ως «ελκυστικού και ασφαλούς διεθνούς προορισμού όλο τον χρόνο» με τη δημιουργία και θωράκιση υγειονομικών υποδομών υψηλής ποιότητας, ειδικά στους τουριστικούς τόπους, τη σταδιακή καθιέρωση της χώρας ως brand name υγειονομικής επάρκειας, καινοτομίας, τεχνολογίας και έρευνας στα υγειονομικά και επιδημιολογικά ζητήματα και τη δημιουργία κόμβου επισκεψιμότητας και ανταλλαγής απόψεων στον τομέα της υγείας.
Αξιοποίηση εγχώριου τουρισμού
Οι αρχές μπορούν να επιδιώξουν τη διαμόρφωση μιας πιο ισορροπημένης και βιώσιμης σχέσης μεταξύ εξωτερικής και εγχώριας ζήτησης για τουριστικές υπηρεσίες. Το ζήτημα αυτό παραπέμπει κατά κύριο λόγο σε πολιτικές στήριξης της ιδιωτικής κατανάλωσης και ενίσχυσης του διαθέσιμου εισοδήματος των εργαζομένων και των νοικοκυριών. Στο πλαίσιο αυτό, ο ρόλος των προγραμμάτων κοινωνικού τουρισμού μπορεί, επίσης, να εξεταστεί με βάση τα νέα δεδομένα.
Το μείζον ζήτημα της κλιματικής προσαρμογής των τουριστικών υποδομών
Τέλος, η ενίσχυση της αειφορίας των τουριστικών υποδομών (εξοικονόμηση ενέργειας και νερού, ανάπτυξη κυκλικότητας) και η υλοποίηση της στρατηγικής κλιματικής προσαρμογής σε περιφερειακό και τοπικό επίπεδο συνιστούν παρεμβάσεις κρίσιμου χαρακτήρα για την ανθεκτικότητα του τουριστικού συμπλέγματος έναντι περιβαλλοντικών και κλιματολογικών απειλών (π.χ. λειψυδρία) αλλά και για τη βελτίωση της διεθνούς ανταγωνιστικότητας του τουριστικού τομέα (μείωση κόστους λειτουργίας τουριστικών μονάδων).
Συμπερασματικά, η στρατηγική ενίσχυσης της ανθεκτικότητας μπορεί να σχεδιαστεί στη βάση συνεργειών. Η επιμήκυνση της τουριστικής περιόδου, για παράδειγμα, μπορεί να συνεισφέρει στη μείωση τόσο των οικονομικών επιπτώσεων μιας κρίσης όσο και των κοινωνικών και περιβαλλοντικών επιδράσεων του υπερτουρισμού. Επιπρόσθετα, η ανάπτυξη των υπηρεσιών και υποδομών υγείας δύναται να ενισχύσει την ελκυστικότητα της αγοράς παραθεριστικών κατοικιών για ξένους πολίτες για διαμονή (μόνιμη ή εποχιακή, βλ. συνταξιούχοι) ή και εργασία ειδικευμένων στελεχών στην Ελλάδα. Η κλιματική προσαρμογή προστατεύει τις τουριστικές υποδομές από κλιματικούς κινδύνους, συμβάλλοντας ταυτόχρονα στη διατήρηση του φυσικού πλούτου, στην ελκυστικότητα μιας περιοχής ως τουριστικού προορισμού και στην ανάπτυξη εναλλακτικών μορφών τουρισμού υψηλότερης προστιθέμενης αξίας.
Από την αντιμετώπιση της πανδημίας στον συνολικότερο μετασχηματισμό του τουρισμού
Οι επιπτώσεις της πανδημίας στον τουρισμό μπορούν, συνεπώς, να αποτελέσουν ευκαιρία για την εκπόνηση και εφαρμογή μιας ολιστικής στρατηγικής υπαγωγής του τουριστικού συμπλέγματος της χώρας στις αρχές της βιώσιμης ανάπτυξης και της «οικονομίας της γνώσης». Συνοπτικά, οι συνολικότερες αυτές παρεμβάσεις διακρίνονται6:
α) σε μια ολοκληρωμένη στρατηγική που θα διασφαλίζει την ελαχιστοποίηση των αρνητικών εξωτερικοτήτων του «μαζικού τουρισμού» (οικονομικών, κοινωνικών, περιβαλλοντικών, πολιτισμικών)
β) σε μια φιλόδοξη υποστηρικτική πολιτική για την πλήρη αξιοποίηση των δυνατοτήτων των θεματικών και εναλλακτικών μορφών τουρισμού (οικοτουρισμός, αγροτουρισμός, αθλητικός τουρισμός, ορειβατικός και καταδυτικός, ιατρικός και ιαματικός τουρισμός, συνεδριακός και εκπαιδευτικός τουρισμός, γαστρονομικός τουρισμός κ.λπ.) με στόχο και τη διατήρηση του τοπικού κοινωνικού, περιβαλλοντικού και πολιτισμικού κεφαλαίου, την ενσωμάτωση της οικολογίας και της αγροτικής οικονομίας ως οργανικά στοιχεία του τουριστικού προϊόντος και τη συνολικότερη οικονομική και κοινωνική ενδυνάμωση των τοπικών κοινωνιών
γ) στην ενίσχυση των διασυνδέσεων του τουρισμού με άλλους εγχώριους τομείς και με τις τοπικές οικονομίες (αγροδιατροφικός τομέας, βιοτεχνίες, παραδοσιακοί τεχνίτες, πολιτισμός, υπηρεσίες υγείας και ευεξίας) με στόχο τη μεγιστοποίηση του οικονομικού οφέλους για την εγχώρια οικονομία
δ) στη μέγιστη αξιοποίηση των δυνατοτήτων της 4ης βιομηχανικής επανάστασης και τη δημιουργία υποδομών όπως οι ψηφιακές πλατφόρμες, προκειμένου να καταστούν δυνατές η εφαρμογή μιας αποτελεσματικής πολιτικής προσέλκυσης και εξυπηρέτησης τουριστών και η σταδιακή απεξάρτηση από τους μεγάλους tour operator, τους ψηφιακούς μεσάζοντες κ.λπ.
ε) σε μια πολιτική για την καλύτερη κατανομή στον χώρο των τουριστικών μονάδων για την αποσυμφόρηση περιοχών που βιώνουν συνθήκες υπερσυγκέντρωσης τουριστών και τουριστικών επιχειρήσεων. Στόχο αποτελεί δηλαδή η μεγαλύτερη χωρική διάχυση μικρών επιχειρήσεων και ο περιορισμός μεγάλων μονάδων all inclusive που στηρίζονται στην προσέγγιση «πιο μεγάλες μονάδες, πιο γρήγορα και πιο κοντά στη θάλασσα»
ζ) σε παρεμβάσεις, τέλος, με σκοπό μια δικαιότερη κατανομή του παραγόμενου πλούτου μεταξύ ξένων και εγχώριων εταιρειών, μεγάλων και μικρών επιχειρήσεων, εισαγωγών και τοπικών προϊόντων, καθώς και μεταξύ κερδών και μισθών. Στο πλαίσιο αυτό, η υποστήριξη τοπικών επιχειρηματικών και συνεργατικών πρωτοβουλιών, ιδίως στον τομέα των εναλλακτικών μορφών τουρισμού, εμπεριέχει σημαντικές προοπτικές για τη διαμόρφωση οργανικών σχέσεων με τοπικούς παραγωγούς, την αποσυγκέντρωση των τουριστικών περιοχών και τη δημιουργία πιο σταθερών και καλά αμειβόμενων θέσεων εργασίας.
Αντί επιλόγου
Εν κατακλείδι, είναι προφανές ότι οι ανωτέρω προτεραιότητες για μια βιώσιμη ανάπτυξη του τουρισμού βρίσκονται σε πλήρη αντιδιαστολή με την προωθούμενη σήμερα ανάπτυξη ενός «τουρισμού πολυτελείας» ή lifestyle τουρισμού (μεγάλα ξενοδοχειακά συγκροτήματα σε μικρή απόσταση από τον αιγιαλό, διεύρυνση παραχωρήσεων δικαιώματος χρήσης αιγιαλού, παραλίας και θαλάσσιου χώρου, καζίνο, μαρίνες, κρουαζιέρες, γκολφ, τουριστικά χωριά, πλωτά εστιατόρια κ.ά.), ενός μοντέλου δηλαδή το οποίο στηρίζεται σε μεγάλο βαθμό σε διαδικασίες υποβάθμισης του περιβάλλοντος, υποτίμησης της εργασίας και απαξίωσης του τοπικού πολιτισμικού και κοινωνικού κεφαλαίου.
1 Eurostat, “Tourism vital to employment in several Member States”, 15.4.2020. Διαθέσιμο στο: https://ec.europa.eu/eurostat/web/products-eurostat-news/-/DDN-20200415-1?inheritRedirect=true&redirect=%252Feurostat%252F.
2 Δεν υπάρχουν στοιχεία για Εσθονία, Γαλλία, Λουξεμβούργο, Μάλτα, Κάτω Χώρες, Πορτογαλία και Σλοβενία.
3 ΙΝΣΕΤΕ, «Η συμβολή του τουρισμού στην ελληνική οικονομία το 2018», Μάιος 2019. Διαθέσιμο στο: https://insete.gr/studies/%CE%B7-%CF%83%CF%85%CE%BC%CE%B2%CE%BF%CE%BB%CE%AE-%CF%84%CE%BF%CF%85-%CF%84%CE%BF%CF%85%CF%81%CE%B9%CF%83%CE%BC%CE%BF%CF%8D-%CF%83%CF%84%CE%B7%CE%BD-%CE%B5%CE%BB%CE%BB%CE%B7%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CE%AE-4/.
4 Μητροπούλου, Α. (2019), «Τουρισμός σήμερα: Προς ένα μοντέλο αλληλεπίδρασης επισκεπτών και κατοίκων», Ινστιτούτο Εναλλακτικών Πολιτικών ΕΝΑ, 13.2.2019. Διαθέσιμο στο: https://www.enainstitute.org/publication/%cf%84%ce%bf%cf%85%cf%81%ce%b9%cf%83%ce%bc%cf%8c%cf%82-%cf%83%ce%ae%ce%bc%ce%b5%cf%81%ce%b1-%cf%80%cf%81%ce%bf%cf%82-%ce%ad%ce%bd%ce%b1-%ce%bd%ce%ad%ce%bf-%ce%bc%ce%bf%ce%bd%cf%84%ce%ad%ce%bb%ce%bf/.
5 Λαμπριανίδης, Λ. (2020), «Η συνεισφορά του τουρισμού στην ελληνική οικονομία και η ανάγκη επαναπροσδιορισμού της στρατηγικής του», Ινστιτούτο Εναλλακτικών Πολιτικών ΕΝΑ, Ιούλιος 2020. Διαθέσιμο στο: https://www.enainstitute.org/publication/%ce%b7-%cf%83%cf%85%ce%bd%ce%b5%ce%b9%cf%83%cf%86%ce%bf%cf%81%ce%ac-%cf%84%ce%bf%cf%85-%cf%84%ce%bf%cf%85%cf%81%ce%b9%cf%83%ce%bc%ce%bf%cf%8d-%cf%83%cf%84%ce%b7%ce%bd-%ce%b5%ce%bb%ce%bb%ce%b7%ce%bd/.
6 ΕΝΑ (2017), «Το δίλημμα της τουριστικής ανάπτυξης: Αναζητώντας την ισορροπία», 25.0.2017. Διαθέσιμο στο: https://www.enainstitute.org/publication/%cf%84%ce%bf-%ce%b4%ce%af%ce%bb%ce%b7%ce%bc%ce%bc%ce%b1-%cf%84%ce%b7%cf%82-%cf%84%ce%bf%cf%85%cf%81%ce%b9%cf%83%cf%84%ce%b9%ce%ba%ce%ae%cf%82-%ce%b1%ce%bd%ce%ac%cf%80%cf%84%cf%85%ce%be%ce%b7%cf%82/.