Τις τελευταίες μέρες διαβάζω όλο και περισσότερα δημοσιεύματα στον Τύπο για μια επερχόμενη κρίση, η οποία έρχεται σε μια δύσκολη στιγμή, ακριβώς τώρα που θα ανέκαμπτε η Ελλάδα. Ο Γιάνης, άλλωστε, μας προειδοποίησε από το βήμα της Βουλής.
Οι περισσότερες από αυτές τις αναλύσεις δεν αξίζουν, με όλο το σεβασμό, ούτε τα pixel που πιάνουν χώρο στην οθόνη. Όχι γιατί δεν θα έρθει ύφεση, στην οποία η Ευρώπη είναι πολύ κοντά, ούτε γιατί δεν θα έρθει ποτέ ξανά κρίση. Απλώς γιατί δεν υπάρχουν αρκετά στοιχεία αυτή τη στιγμή για να προδιαγράψουν τη δεύτερη.
Ύφεση και Κρίση
Ας πάρουμε τα πράγματα όμως από την αρχή. Ύφεση είναι η μείωση (αντί για επιβράδυνση ή επιτάχυνση) της οικονομικής δραστηριότητας για δύο συνεχόμενα τρίμηνα. Αν πχ. το ετήσιο ΑΕΠ μιας χώρας μειωθεί από τα €180 δισ στα €178δισ και το επόμενο τρίμηνο στα €176 δισ, μιλάμε για ύφεση. Οι υφέσεις έχουν κυκλικό κυρίως χαρακτήρα και συνήθως η οικονομία επανακάμπτει.
“Οι κρίσεις κυρίως έχουν σχέση με τις συνθήκες ρευστότητας («έχω αρκετό ρευστό να χρηματοδοτηθώ αν η οικονομία πληγεί;») και «φούσκες» οι οποίες μπορεί να δημιουργηθούν στις αγορές, δηλαδή στις μετοχές, τα ομόλογα, τα ακίνητα, το χρυσό (ακόμα και τις Τουλίπες!).”
Κρίση από την άλλη είναι κάτι διαφορετικό και μπορεί να έρθει με ή χωρίς ύφεση. Είναι η απώλεια εμπιστοσύνης σε βασικούς οικονομικούς θεσμούς σε τέτοιο βαθμό που επηρεάζεται σημαντικά η οικονομική δραστηριότητα βάζοντας την οικονομία σε έναν υφεσιακό φαύλο κύκλο, ο οποίος χωρίς παρέμβαση μπορεί να οδηγήσει ακόμα και σε «Κατάθλιψη», υπερβολική δηλαδή ύφεση. Αν για παράδειγμα κυκλοφορήσει μια φήμη ότι μια Ελληνική τράπεζα είναι στα πρόθυρα της κατάρρευσης και όλοι πάνε να ζητήσουν τα λεφτά τους από όλες τις τράπεζες ταυτόχρονα, αυτές θα κλείσουν και η οικονομία θα διαλυθεί, χωρίς να έχει προηγηθεί μάλιστα ύφεση.
Οι κρίσεις κυρίως έχουν σχέση με τις συνθήκες ρευστότητας («έχω αρκετό ρευστό να χρηματοδοτηθώ αν η οικονομία πληγεί;») και «φούσκες» οι οποίες μπορεί να δημιουργηθούν στις αγορές, δηλαδή στις μετοχές, τα ομόλογα, τα ακίνητα, το χρυσό (ακόμα και τις Τουλίπες!). Όταν η οικονομία επιβραδύνει, οι αρχές έχουν αρκετό χρόνο να δράσουν προκειμένου η να μην εξελιχθεί σε ύφεση, ή κρίση. Είτε χαμηλώνουν το κόστος του χρήματος, για να δανείζεται ο κόσμος πιο εύκολα, είτε ρίχνουν «ζεστό χρήμα» στην οικονομία, είτε και τα δύο. Για αυτό, ιδιαίτερα μετά τη δεκαετία του 1970 και το καθεστώς ελεύθερων νομισματικών ισοτιμιών, συνήθως πρώτα έρχεται Κρίση και μετά Ύφεση, αλλά όχι το ανάποδο.
Η παγκόσμια οικονομία είναι αδύναμη
Τι συμβαίνει αυτή τη στιγμή στον κόσμο; Η παγκόσμια οικονομική και εμπορική δραστηριότητα όντως μειώνεται, εξαιτίας δύο βασικών λόγων. Η κυριότερη αιτία είναι η Κίνα. Η δεύτερη μεγαλύτερη οικονομία του πλανήτη προσπαθεί να αλλάξει και να εξαρτάται περισσότερο από την κατανάλωση αντί για την παραγωγή. Κατά τα ειωθότα σε κομμουνιστικά καθεστώτα, προσπαθεί να το κάνει εντός μικρού χρονοδιαγράμματος, χωρίς να αφήνει την αγορά να προσαρμοστεί σταδιακά στις νέες συνθήκες. Είναι μόλις η δεύτερη φορά που μια τόσο μεγάλη οικονομία κάνει τέτοια μετάβαση. Την πρώτη φορά ήταν πάλι η Κίνα, το 1958, όταν μετέβη σε 5 χρόνια από τον αγροτικό στον βιομηχανικό τομέα. Η κίνηση της κόστισε 58 εκατομμύρια ψυχές, το 5% του πληθυσμού της που πέθανε από την πείνα. Αυτή τη φορά δεν υπάρχουν ενδείξεις για κάτι τόσο τρομερό, αλλά η μείωση της οικονομικής δραστηριότητας (που κανείς δεν ξέρει πόσο είναι καθώς οι επίσημες στατιστικές είναι αναξιόπιστες), είναι αισθητή σε όλους τους βασικούς προμηθευτές της, της Γερμανία, την Ιαπωνία και την Κορέα.
“Ο κόσμος αναπτύσσεται με ρυθμούς 3,2% ετησίως, λιγότερο από το 5% περίπου προ 2008 και κάτω από το 3,7% πριν δυο χρόνια. Οτιδήποτε κάτω από 1,5% θεωρείται προβληματικό.”
Ο δεύτερος λόγος είναι ένα παρατεταμένο μετα-τραυματικό σύνδρομο. Μετά την κρίση του 2008, και παρά το μηδενικό κόστος δανεισμού, οι εταιρίες προτιμούν να δίνουν μερίσματα είτε με τα κέρδη, είτε με δανεικά, παρά να επενδύουν σε πρότζεκτ, τουλάχιστον όχι σε ρυθμούς προ κρίσης.
Οι προσπάθειες του Ντόναλντ Τράμπ να ενισχύσει την Αμερικανική οικονομία έβλαψαν περαιτέρω τους εμπορικούς εταίρους του, καθώς πολλά δολάρια επαναπατρίστηκαν στερώντας πόρους κυρίως από τις αναδυόμενες αγορές και την Ευρώπη.
Υπάρχουν λοιπόν πολλές ενδείξεις για μια επερχόμενη παγκόσμια ύφεση, ή τουλάχιστον σημαντική περαιτέρω επιβράδυνση της παγκόσμιας οικονομικής δραστηριότητας. Ο κόσμος αναπτύσσεται με ρυθμούς 3,2% ετησίως, λιγότερο από το 5% περίπου προ 2008 και κάτω από το 3,7% πριν δυο χρόνια. Οτιδήποτε κάτω από 1,5% θεωρείται προβληματικό. Η φύση της ύφεσης είναι τόσο δομική (Κίνα, φόβος επενδύσεων), που σημαίνει ότι μπορεί να είναι παρατεταμένη, όσο και κυκλική (επαναπατρισμός δολαρίων), που σημαίνει ότι οι επιπτώσεις μπορεί να είναι μικρότερες.
Έχει πιθανότητες η ύφεση να γίνει κρίση;
Πάντα υπάρχει πιθανότητα, αλλά σε δεύτερο χρόνο, δηλαδή θα απαιτηθεί κάποιος καταλύτης επιπλέον της ύφεσης για να μετατραπεί σε κρίση. Αν για παράδειγμα η κινεζική επιβράδυνση γίνει κατάρρευση, ή αν το Ευρώ διαλυθεί σαν αποτέλεσμα των οικονομικών πιέσεων στην Ευρωζώνη, ή αν το Brexit αποκτήσει συστημικό χαρακτήρα, τότε η κρίση είναι ante portas.
“Για να μετατραπεί μια ύφεση σε κρίση, θα έπρεπε οι επενδυτές να χάσουν την εμπιστοσύνη τους στις κεντρικές τράπεζες. Όσοι όμως δοκίμασαν να τις αμφισβητήσουν την τελευταία δεκαετία, «έχασαν τα πουκάμισα τους».”
Όμως ακόμα και σε τέτοια περίπτωση δεν πρέπει να ξεχνάμε ένα τεράστιο δίχτυ ασφαλείας που λέγεται «κεντρικές τράπεζες». Από το 2008 οι κεντρικές τράπεζες αποφάσισαν ότι η λύση για τις κρίσεις είναι το τύπωμα χρήματος με συγκεκριμένες συνθήκες ώστε αυτό να μην είναι πληθωριστικό. Αν και πολλοί διατύπωσαν τις επιφυλάξεις, το πείραμα πέτυχε πολλάκις σε Αμερική και Ευρώπη, τουλάχιστον όσον αφορά τις πιο άμεσες συνέπειες των κρίσεων. Σαν αποτέλεσμα, κάθε φορά που τα πράγματα γίνονται άσχημα, οι κεντρικοί τραπεζίτες παρεμβαίνουν. Οι αγορές ανακάμπτουν γρήγορα ακολουθώντας τις κεντρικές τράπεζες και έτσι το όποιο πρόβλημα περιορίζεται.
Για να μετατραπεί μια ύφεση σε κρίση, θα έπρεπε οι επενδυτές να χάσουν την εμπιστοσύνη τους στις κεντρικές τράπεζες. Όσοι όμως δοκίμασαν να τις αμφισβητήσουν την τελευταία δεκαετία, «έχασαν τα πουκάμισα τους». Θα έπρεπε λοιπόν να συμβεί ένα εξαιρετικό γεγονός προκειμένου να μιλήσουμε για απώλεια εμπιστοσύνης στους «δανειστές της τελευταίας στιγμής».
Τι θα γίνει με την Ελλάδα σε περίπτωση παγκόσμιας ύφεσης;
Προσωπικά δεν νομίζω ότι μια παγκόσμια ύφεση θα είναι καταστροφική για την Ελλάδα, απλώς θα παρατείνει το χρόνο μέχρι την ανάκαμψη. Γεωπολιτικά ίσως μάλιστα βοηθήσει.
Η Ελλάδα δεν είναι μια οικονομία εξαγωγική. Με εξαίρεση τον τουρισμό είναι μια χώρα καταναλωτική. Επίσης είναι σε πορεία ανάκαμψης που έχει σχέση περισσότερο με ενδογενείς παράγοντες (γραφειοκρατία, κόστη δημοσίου, διαφθορά, δομικές αστοχίες) παρά με εξωγενείς. Όσο οι επενδυτές βλέπουν την πορεία των μεταρρυθμίσεων να συνεχίζεται και ανακτούν την εμπιστοσύνη τους, τόσο οι μακροπρόθεσμες επενδύσεις θα αυξάνονται. Επιπλέον, η χρηματοδότηση της χώρας είναι εξασφαλισμένη τα επόμενα χρόνια. Ο τουρισμός ίσως δεχτεί ένα πλήγμα, αλλά και αυτό θα είναι περιορισμένο, καθώς αρκετοί από τους πιο πλούσιους τουρίστες θα εξακολουθήσουν να έρχονται.
Αντίθετα, μια παγκόσμια ύφεση και μάλιστα με κύρια αιτία την Κίνα, θα πλήξει ευθέως τις εξαγωγικές οικονομίες. Ήδη η οικονομία της Γερμανίας είναι κοντά σε ύφεση. Εφόσον συνεχιστούν οι πιέσεις, δύο πράγματα θα συμβούν: Περισσότερη δύναμη στη Γαλλία (για όποιον προσέχει ο Μακρόν ήδη αναλαμβάνει περισσότερες πρωτοβουλίες) και εν συνεχεία η Γερμανία θα αναγκαστεί να πιέσει να κλείσουν τα στεγανά του Ευρώ ώστε να μην κινδυνεύσει και η ίδια. Αυτό ίσως σημαίνει ευρωομόλογα, ολοκλήρωση της τραπεζικής ένωσης, απαραίτητα δηλαδή βήματα για τη βιωσιμότητα της Ευρωζώνης. Σε ένα τέτοιο κλίμα, και με την εμπιστοσύνη αποκατεστημένη (ιδιαιτέρως αν οι παίκτες του τραυματικού 2015, όπως ο Β. Σόιμπλε, είναι εκτός κάδρου) η Ελλάδα θα ευνοηθεί. Η ύφεση λοιπόν μπορεί να γίνει και ευκαιρία για την χώρα που δεν βίωσε ποτέ ανάκαμψη από το 2008.
Γιώργος Λαγαρίας,
Chief Economist, Mazars
ΥΓ: Θα προσέξετε ότι το παρόν άρθρο είναι μια καθαρή ανάλυση, χωρίς οικονομικές ιδεολογίες. Τι –«πιστεύω» ότι- θα συμβεί αντί για το τι «θα ήθελα» να συμβεί. Είμαι μάλιστα ανοιχτός να αλλάξω την άποψη μου αν κάποιος επιδείξει καλύτερα επιχειρήματα. Έτσι βελτιώνεται η πληροφόρηση του κοινού, αυτών που τελικά ψηφίζουν σε τι κόσμο θα μεγαλώσει η κόρη μου. Στην Ελλάδα του «ο,τι δηλώσεις είσαι», πολλές φορές στο παρελθόν κάθε είδους «ειδικοί» παραπλάνησαν το κοινό, την ώρα μάλιστα που κορυφαίοι οικονομολόγοι φοβήθηκαν να μπουν στο διάλογο. Το ίδιο βιώνει τώρα και η Βρετανία, με τις ίδιες –υποψιάζομαι- επιπτώσεις. Οι συνέπειες ήταν τραγικές και κατηγορώ περισσότερο τους σοβαρούς που σιώπησαν, συνήθως υπό το φόβο των εταιρικών ευθυνών, παρά τους «ασόβαρους», που συνήθως δεν δεσμεύονται από εταιρική και κρατική εποπτεία, οι οποίοι γύρεψαν δημοσιότητα. Είναι ευθύνη όλων μας που καθημερινά βιώνουμε τις αγορές και τις οικονομίες να είμαστε επεξηγηματικοί και ανοιχτοί σε διάλογο, όχι μόνο με τους πελάτες μας αλλά με την κοινωνία, με κάθε κόστος.