Απώτατο, ανατολικό άκρο της Κρήτης. Στον οξυκόρυφο δρόμο μέσα απ’ τα Λασιθιώτικα Όρη, (σαν) κρυμμένους ακόμη από τους πειρατές, αντικρύζεις ελαιώνες γλυκείς και αμπέλια χαϊδεμένα σαν μπονσάι. Τόπος με κρούστα θεϊκή- λέγανε οι παλιοί ότι πάνω σ’ αυτά τα ίδια βουνά, στο Δικταίο Άντρο, γέννησε η Ρέα τον Δία. Το πέλαγος που ανοίγεται μπροστά, τελειώνει στη Συρία και τον Λίβανο.
Στο κατέβασμα προς τη θάλασσα, μια φύση ήπια, περικυκλωμένη από πετρώματα τραχιά. Και στην κοιλάδα δίπλα στο ακρογιάλι, στην έξοδο του Φαραγγιού των Νεκρών, τα αρχαία ερείπια διακρίνονται από μακριά.
Είναι ο μινωικός οικισμός και το ανάκτορο της Ζάκρου, το μικρότερο από τα τέσσερα μινωικά ανάκτορα της Κρήτης, όμως το μοναδικό που βρέθηκε ασύλλητο- ορισμένα από τα σημαντικότερα ευρήματα του μινωικού πολιτισμού από εκεί προέρχονται.
Όταν το 1961 ο αρχαιολόγος Νικόλαος Πλάτων έφερνε την μινωική Ζάκρο στο φως, διέκοπτε ένα σκοτάδι 3.500 χρόνων. Σήμερα δεν είναι εντυπωσιακή εκ πρώτης, όπως Κνωσός σίγουρα, ούτε έχει τη φήμη της. Πρέπει να το περπατήσεις αυτό το μέρος για να το εκτιμήσεις και να το αισθανθείς- ιδανικά να το προσεγγίσεις διασχίζοντας το φαράγγι. Στις σπηλιές του ανακαλύφθηκαν ταφές ανθρώπων από τους πρωτομινωικούς χρόνους (3.000- 2.000 π.Χ.) έως τον 8ο αι. π.Χ.- η υποβλητική αυτή χαράδρα ήταν το κοιμητήριό τους.
Απόκοσμος, φωτεινός όμως, ευ ζην τόπος. Το φυσικό λιμάνι του, όσο διαολεμένα κι αν φυσάει το μελτέμι, παραμένει απάνεμο. Τόσες χιλιάδες χρόνια πριν, στην ακμή της μινωικής πολιτείας, έδεναν εκεί πλοία από όλη την ανατολική λεκάνη της Μεσογείου. Από τον πλακόστρωτο δρόμο που οδηγούσε στο λιμάνι, τώρα θα δεις καμιά βαρκούλα μες στον όρμο, ίσως, βαθιά, κανά γκαζάδικο ή φορτηγό.
Τώρα είναι ένας παράδεισος διακοπών η Ζάκρος- άσπιλη από τον μαζικό τουρισμό, δύναται να σου εμφυσήσει βιωματικά την πλήρη σημασία του όρου «αναψυχή». Τότε ήταν μια ακμάζουσα κοινότητα που έσφυζε από ζωή: κινητική, παραγωγική και εξωστρεφής.
Η ευημερία και ο πολιτισμός εκείνου του ειρηνικού, ατείχιστου μικρόκοσμου, γκρέμισε σαν κεραυνός εν αιθρία- από μια φυσική καταστροφή 3.500 χρόνια πριν. Τόσο εύθραυστο είναι το ανθρώπινο πεπρωμένο και τέτοια αυταπάτη μας η γραμμικά ανοδική εξέλιξη της Ιστορίας.
Στα ανεσκαμμένα ερείπια της «Οικίας Β΄», ενός τότε μεγαλοπρεπούς κτηρίου του οικισμού, συναντώ τον καθηγητή αρχαιολογίας του ΕΚΠΑ, Λευτέρη Πλάτωνα.
Όντας γιος του Νικόλαου Πλάτων, συμμετέχει στην ανασκαφή της Ζάκρου παιδιόθεν. «Από δύο χρονών το ξέρω αυτό το μέρος, το αισθάνομαι και δικό μου πλέον», μου λέει. Με την επιστημονική του ομάδα καθαρίζουν την κάτοψη του τεράστιου αρχαίου σπιτιού με χειρουργική επιμέλεια.
«Η ανασκαφή της Ζάκρου διήρκησε, σχεδόν αδιάλειπτα, από το 1961 μέχρι και το ’91. Αποφασίστηκε τότε η διακοπή της γιατί έπρεπε να διαχειριστούμε τα ευρήματα- μέχρι σήμερα καταγράφουμε, συντηρούμε και αποκαθιστούμε, μελετώντας προσεκτικά, το παλιό υλικό των ανασκαφών. Και προχωρούμε τμηματικά την επιστημονική δημοσίευση».
Πως συνέβη και ανακάλυψε ο πατέρας σας την μινωική Ζάκρο; Πως ξεκίνησε αυτή η ανασκαφή;
Η Ζάκρος ήταν γνωστή σαν αρχαιολογική θέση από τον 19ο αι., αναφέρεται σε ταξιδιωτικά κείμενα περιηγητών της εποχής. Σε μια εντελώς έρημη τότε περιοχή, εξαιρετικά δύσβατη κιόλας, είχαν δει λίγους πέτρινους τοίχους που τους φάνηκαν αρχαίοι. Ο πρώτος, όμως, που είδε με επιστημονικό μάτι το σημείο ήταν ο Arthur Evans, όταν βρέθηκε στη Ζάκρο, πριν ακόμα την ανασκαφή της Κνωσού. Αυτός παρότρυνε τον David Hogarth, διευθυντή τότε της Βρετανικής Σχολής στην Αθήνα, να ερευνήσει την Ζάκρο. Ουσιαστικά ο Evans ήθελε να απαλλαγεί από τον έλεγχο και τις παρεμβάσεις του Hogarth στην ανασκαφή της Κνωσού. (γελάει)
«Ο Hogarth έφερε στο φως κάποια κτήρια που τότε δε μπορούσαν να χρονολογήσουν ακριβώς. Αντιλήφθηκε όμως ότι είναι προελληνικά και τα χαρακτήρισε μυκηναϊκά- ο όρος “μινωικός”, που ο Evans καθιέρωσε για τον πολιτισμό της Κρήτης, δεν υπήρχε ακόμη», συνεχίζει ο ίδιος.
«Το σημαντικότερο εύρημα του Hogarth ήταν ένα σύνολο περίπου 300 πήλινων σφραγισμάτων. Οι ειδικοί εκτιμούν ότι τα περισσότερα είχαν χρησιμοποιηθεί για το σφράγισμα επιστολών- που μάλλον ήταν κατάλογοι προϊόντων από εμπορικές συναλλαγές- και λιγότερα σε δέματα. Τα σφραγίσματα αποδεικνύουν την ύπαρξη εκτεταμένου αρχείου αλληλογραφίας και συναλλαγών, άρα την λειτουργία κεντρικής διοίκησης. Ο Hogarth, που δεν γνώριζε περί μινωικής γραφειοκρατίας, δεν αξιολόγησε τη σημασία τους- πολύ σύντομα αναγκάστηκε κιόλας να διακόψει την ανασκαφή εξαιτίας μιας μεγάλης πλημμύρας. Ο χώρος εγκαταλείφθηκε εντελώς για τα επόμενα 60 χρόνια».
Μέχρι το 1960- 61, οπότε εμπλέκεται στην έρευνα για την Ζάκρο ο πατέρας σας.
Ο Νικόλαος Πλάτων ήταν έφορος αρχαιοτήτων της Κρήτης και υποπτευόταν ότι κάτι σημαντικό, κάποιο μινωικό ανάκτορο όπως της Κνωσού, της Φαιστού και των Μαλίων, πρέπει να υπάρχει και στην ανατολική Κρήτη. Τη δεκαετία του ’50 «έσκαψε» πολλές θέσεις στην περιοχή της Σητείας, αποκάλυψε σημαντικά κτήρια, αλλά όχι το ανακτορικό κέντρο που προσδοκούσε. Όταν επισκέφθηκε την Ζάκρο το 1960, αμέσως αντιλήφθηκε την σπουδαιότητά της. Και ήδη στην δεύτερη ανασκαφική περίοδο αποδείχτηκε ότι εδώ βρισκόταν το ανακτορικό κέντρο της ανατολικής Κρήτης.
«Το 1963 η ανασκαφική σκαπάνη έπεσε πάνω στο ασύλλητο θησαυροφυλάκιο του ανακτόρου- ένα δωμάτιο μέσα στο οποίο οι Μινωίτες είχαν τοποθετήσει σε θήκες (σαν κασέλες) τα τελετουργικά σκεύη του ιερού, κατασκευασμένα από πολύτιμες πρώτες ύλες, εισαγόμενες από διάφορες περιοχές της Ανατολικής Μεσογείου. Βρέθηκε μια καταπληκτική συλλογή από «ρυτά», σπονδικά αγγεία δηλαδή, από αιγυπτιακό αλάβαστρο, φαγεντιανή, οψιανό από τη Νίσυρο ή σπαρτιατικό βασάλτη. Κοσμήματα επίσης, από ελεφαντόδοντο ή ορεία κρύσταλλο».
Όπλα;
Όπλα δεν βρέθηκαν πολλά. Κάποια σπαθιά μόνο, τελετουργικής χρήσης τα περισσότερα.
«Η ανασκαφή συνέχισε», λέει ο καθηγητής, «και αποκάλυψε ολόκληρο το ανακτορικό συγκρότημα. Η αρχιτεκτονική του διάρθρωση είναι τυπική των μινωικών ανακτόρων, με κεντρική αυλή και τέσσερις πτέρυγες κτηριακών συγκροτημάτων στις αντίστοιχες πλευρές της. Και γύρω από το ανάκτορο είχε οικοδομηθεί ένας οικισμός με οικοδομικά τετράγωνα και πλακόστρωτους δρόμους που διασταυρώνονταν μεταξύ τους. Με επίκεντρο το ανάκτορο είχε αναπτυχθεί μία μάλλον ανθηρή κοινότητα».
Περιτειχισμένη;
Δεν είχε τείχος, όπως και όλες οι άλλες πολιτείες του μινωικού πολιτισμού. Φαίνεται πως οι Μινωίτες δεν διέτρεχαν ιδιαίτερο εξωτερικό κίνδυνο- με τον στόλο τους κυριαρχούσαν στη θάλασσα. «Μίνωας θαλασσοκράτης», γράφει ο Θουκυδίδης.
Να περιγράψουμε την Ζάκρο σαν πόλη;
Δεν έχουμε ιστορικές πηγές, ούτε έχουμε αποκαλύψει τον οικισμό σε όλη του την έκταση. Μέχρι σήμερα έχουν ανασκαφεί 35 σπίτια αλλά, μάλλον, ήταν πολλά περισσότερα. Όλη η κοιλάδα πρέπει να ήταν γεμάτη από κτήρια- με μια μετριοπαθή εκτίμηση ο πληθυσμός υπερέβαινε τους τρεις χιλιάδες κατοίκους. Τα κτίσματα είχαν σίγουρα πάνω όροφο γιατί έχουν βρεθεί τα κλιμακοστάσια- οι κάτω τοίχοι ήταν πέτρινοι ενώ στους επάνω ορόφους χρησιμοποιούσαν πλίνθους, τούβλα ψημμένα στον ήλιο.
«Τα σπίτια που περιέβαλλαν το ανάκτορο ήταν πολύ μεγάλα. Δεν γνωρίζουμε τις κοινωνικές ομάδες που ζούσαν σε αυτά- ήταν οικογένειες; Το μέγεθός τους μας οδηγεί στην υπόθεση μιας κοινωνικής ομάδας αρκετά μεγαλύτερης της πυρηνικής οικογένειας».
Ενός σογιού;
Πολύ πιθανόν. Καθαρίζαμε φέτος την Οικία Β΄- μόνο το ισόγειο είναι πάνω από 400 τετραγωνικά, με περισσότερους από 24 δωμάτια, ενώ είχε και δεύτερο όροφο.
«Η ζωή τους φαίνεται ότι ήταν απρόσκοπτη. Βασιζόταν αρκετά στην αγροτική οικονομία γιατί υπάρχουν αποθηκευτικοί χώροι, εγκαταστάσεις για το πάτημα των σταφυλιών και την παραγωγή κρασιού, μικρές βιοτεχνίες για την παραγωγή διάφορων σκευών, ενώ έχουνε βρεθεί εργαλεία άλεσης και σύνεργα αλιείας, όπως αγκίστρια».
Πόσο μπορεί να έμοιαζε η περιοχή γύρω από τον οικισμό, η φύση, οι καλλιέργειες, με την σημερινή της κατάσταση;
Τα γεωργικά εργαλεία εκείνων των ανθρώπων, όπως και οι βοτανολογικές μελέτες στα υπολείμματα που έχουν βρεθεί, υποδεικνύουν ότι οι καλλιέργειες στην Κρήτη, από τον μινωικό πολιτισμό μέχρι και σήμερα, δεν έχουν αλλάξει δραστικά. Ελαιώνες και αμπέλια, από τότε.
Ήταν μια εμπορική, ναυτική κοινότητα;
Αυτός είναι ο λόγος ίδρυσής της- η Ζάκρος είναι στραμμένη προς τη θάλασσα. Η πρόσβαση από την οροσειρά της Δίκτης, είναι δύσκολη. Υπάρχει, όμως, ένα φυσικό λιμάνι, που σίγουρα οδήγησε στην ίδρυση του οικισμού- είναι το ασφαλέστερο φυσικό λιμάνι της ανατολικής Κρήτης. Ακόμα και σήμερα ψαράδες και σφουγγαράδες, όταν συναντούν δυσκολίες, σ’ αυτόν τον όρμο καταφεύγουνε.
«Και τα εισαγόμενα υλικά που έχουν βρεθεί στην ανασκαφή, αυτή την ναυτική και εμπορική δραστηριότητα επιβεβαιώνουν. Στην Ζάκρο βρέθηκαν 4 ολόκληρα, ακατέργαστα ελεφαντόδοντα από την Αίγυπτο ή την Συρία, όπως και τα λεγόμενα «τάλαντα»- μεγάλες μονάδες καθαρού χαλκού, τυποποιημένες, με βάρος ακριβώς 29 κιλά η καθεμία. Στην Κρήτη δεν υπάρχει χαλκός, σίγουρα εισήχθησαν λοιπόν, πιθανότατα από την Κύπρο».
Ήταν δηλαδή η Ζάκρος, η «Πύλη» της Κρήτης στην ανατολική Μεσόγειο;
Ακριβώς. Είναι και πολύ κοντά σε Κάσο, Κάρπαθο, ελέγχει το πέρασμα μεταξύ Δωδεκανήσου και Κρήτης- είναι μια θέση με μεγάλη εμπορική, οικονομική και στρατηγική σημασία. Και αυτό την καθιστούσε ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα για το ανακτορικό καθεστώς της Κνωσού.
Στη λαϊκή συνείδηση της νεότερης Κρήτης είναι ταυτισμένη με τα «θερινά ανάκτορα του Μίνωα»...
Θεωρώ, όπως και ο πατέρας μου, ότι στο ανάκτορο της Ζάκρου ζούσε ένας τοπικός ηγεμόνας που είχε άμεση σχέση ή ήταν επιβεβλημένος από την Κνωσό. Έχουν βρεθεί κνωσιακά σύμβολα, όπως ο ταύρος, ο διπλός πέλεκυς, τοιχογραφίες και σκεύη που σχετίζονται με την θρησκευτική προπαγάνδα της Κνωσού. Μέσω αυτών των συμβόλων, με τη δική της ακτινοβολία, τις δικές της τελετουργίες, προσπαθούσε (η Κνωσός) να ελέγξει την υπόλοιπη Κρήτη.
Και η καταστροφή της Ζάκρου;
Υπάρχουν ενδείξεις ότι το φυσικό φαινόμενο που έπληξε την Ζάκρο εκδηλώθηκε σε δύο φάσεις. Γιατί, μάλλον στο μεσοδιάστημα αυτών, έγιναν προσπάθειες επισκευής των κτηρίων. Προσπάθησαν να στηρίξουν κίονες και τοίχους με ξύλινα δοκάρια- τα πριόνια που χρησιμοποίησαν βρέθηκαν παρατημένα στα πατώματα των κτισμάτων. Η τελική φάση του φυσικού φαινομένου, ισοπέδωσε ταυτόχρονα τον οικισμό και το ανάκτορο.
Ποιο μπορεί να ήταν αυτό το φυσικό φαινόμενο;
Η μεγάλη φυσική καταστροφή στα μέσα περίπου της 2ης χιλιετίας π.Χ. ήταν η έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας. Υπάρχουν όμως ακόμη ζητήματα χρονολόγησης, δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι. Αν δεν ήταν το ηφαίστειο, μένει μόνο η περίπτωση ενός μεγάλου σεισμού, τόσο φοβερού ώστε ισοπέδωσε όχι μόνο την περιοχή της Ζάκρου αλλά ολόκληρο το νησί.
Οι άνθρωποι της Ζάκρου;
Στη Ζάκρο δεν βρέθηκε κανένα χρυσό αντικείμενο, μάλλον γιατί οι άνθρωποι όλων των εποχών, αυτά παίρνουν μαζί τους όταν τρέχουν να σωθούν... Ούτε βρέθηκε κανένας νεκρός- θύμα της καταστροφής. Υποθέτουμε ότι πρόλαβαν να εκκενώσουν τον οικισμό. Δεν έχουμε όμως παραπάνω στοιχεία. Ίσως προσπάθησαν να διαφύγουν απ’ τη θάλασσα- αν όμως αιτία της καταστροφής ήταν η ηφαιστειακή έκρηξη της Θήρας, τα παλιρροϊκά κύματα ήταν τεράστια. Δεν ξέρουμε αν κάποιοι σώθηκαν τελικά.
«Γνωρίζουμε όμως ότι ξανακατοικήθηκε η Ζάκρος- υπάρχει συνέχεια της ζωής μετά από αυτή την καταστροφή, στη Ζάκρο και σε όλη την Κρήτη. Οι άνθρωποι επανήλθαν, ακόμα και μέσα στα ερείπια».