Ένα από τα ζητήματα που απασχολεί σημαντικό μέρος του διεθνούς κοινού τις τελευταίες ημέρες είναι η επίδραση των μέτρων αντιμετώπισης της πανδημίας στα ανθρώπινα δικαιώματα και τις πολιτικές ελευθερίες. Εξέχοντες στοχαστές –αναφέρω ενδεικτικά τους Αγκάμπεν, Νανσί και Χαράρι- εξέφρασαν δημοσίους τους προβληματισμούς τους, προκαλώντας πλήθος σχολίων και συζητήσεων. Μετά το διάγγελμα του Πρωθυπουργού της Ελλάδας, περί απαγόρευσης των άσκοπων μετακινήσεων, η συζήτηση φουντώνει και στο εσωτερικό της χώρας μας. Και δικαίως, γιατί όσα αναγγέλθηκαν δεν έχουν προηγούμενο στην πρόσφατη ευρωπαϊκή ιστορία.
Θεωρώ ότι πυρήνας του ζητήματος είναι το ερώτημα του αν προηγείται, οντολογικά ή/και αξιακά, η ζωή έναντι της ελευθερίας ή το αντίστροφο.
Διευκρινιστικά, ως ελευθερία εννοώ τη δυνατότητα αυτόβουλης δράσης και ανάπτυξης της προσωπικότητας, στο πλαίσιο των νόμων μιας φιλελεύθερης και δημοκρατικής κοινωνίας. Στο σύντομο κείμενο που ακολουθεί υποστηρίζω ότι προτεραιότητα έχει η ζωή, γιατί ακόμα και η υπεράσπιση και προαγωγή της ελευθερίας προϋποθέτουν τη ζωή.
Ειδικότερα, κανείς εχέφρων δεν αμφισβητεί τη σπουδαιότητα της ελευθερίας. Πολλοί μάλιστα θεωρούν ότι αυτή είναι το βασικό χαρακτηριστικό των ανθρώπων, με το επιχείρημα ότι ζωή διαθέτουν και τα άλογα όντα. Συνεπώς, αυτό που διαχωρίζει τον άνθρωπο από τα άλλα έμβια είναι η ελευθερία. Είναι προφανές ότι στην οπτική αυτή η ελευθερία συνδέεται με τη λογική, η οποία ομοίως θεωρείται αποκλειστικό προνόμιο του ανθρώπινου είδους και γνώρισμά του. Οπότε, άνθρωπος, στη γενική του έννοια, είναι το ον που σκέφτεται έλλογα και δρα κατά βούληση.
Επιπλέον, ως πολιτισμικό κεκτημένο, τόσο η ελευθερία όσο και επιμέρους ελευθερίες και δικαιώματα κατοχυρώνονται και προστατεύονται από εθνικούς και διεθνικούς θεσμούς. Στο ίδιο πλαίσιο, επιβάλλονται υποχρεώσεις και θεσπίζονται νόμοι, βασικός σκοπός των οποίων είναι ομοίως η κατοχύρωση της ελευθερίας από την αυθαιρεσία ιδιωτών, ομάδων, κρατών και υπερκρατικών δομών.
Η ελευθερία έχει θεωρηθεί, μάλιστα, υπέρτερη της ζωής σε πολλαπλές εκφάνσεις της ιστορικής πορείας των ανθρώπων. Η παγκόσμια ιστορία βρίθει παραδειγμάτων, όπου άνθρωποι αξιολογούν την ελευθερία υπέρτερη της ζωής και επιλέγουν τον θάνατο έναντι μιας ανελεύθερης ζωής. Με άλλα λόγια, πρεσβεύουν ότι η στέρηση της ελευθερίας κάνει τη ζωή αβίωτη και υποβιβάζει τον άνθρωπο, τον καθιστά κατώτερο όν, αφού η ελευθερία είναι βασικότατο οντολογικό του χαρακτηριστικό. Δεν μπορώ να ξεχάσω πολλούς συγγραφείς που παρομοιάζουν τους ανελεύθερους ανθρώπους με γουρούνια.
Όσοι αρέσκονται σε τέτοιου τύπου προσεγγίσεις, θα έλεγα ότι θεωρούν δεδομένη τη ζωή. Είναι όμως έτσι; Η απάντησή μου είναι όχι. Η ζωή, ακόμα περισσότερο η ανθρώπινη ζωή, δεν υπήρχε πάντοτε. Έως την απόδειξη ύπαρξης εξωγήινης έλλογης ζωής, θα εξακολουθήσω να θεωρώ την ανθρώπινη ζωή ένα μοναδικό γεγονός. Προϊόν της ζωής και της ευφυΐας των ανθρώπων είναι ο πολιτισμός και οι αξίες. Η ελευθερία, ως αξία, δεν υπάρχει αφ’ εαυτής, δεν είναι ένα ον που υπάρχει γύρω μας ή κατοικεί σε ένα ανώτερο κόσμο. Η ελευθερία είναι μια αξία, μια ιδέα δηλαδή, που δημιούργησαν έλλογοι ζωντανοί άνθρωποι. Αν δεν υπάρχουν τέτοιοι, αν όλοι πεθάνουμε, σταματά να υπάρχει και η ελευθερία.
Με άλλα λόγια, η ελευθερία χρειάζεται ένα φορέα για να υπάρχει. Και αυτός, έως σήμερα, είναι ο άνθρωπος (στο μέλλον ενδέχεται να είναι και οι ευφυείς μηχανές). Για να μπορούμε να συζητούμε για ελευθερία, δικαιώματα, αξίες και πολιτισμό πρέπει να είμαστε ζωντανοί. Η εξαφάνιση του ανθρώπινου είδους θα απάλειφε και όλα αυτά. Άρα, η ανθρώπινη ζωή είναι η sine qua non προϋπόθεση κάθε άλλης αξίας και ιδέας και προηγείται έναντι αυτών, τουλάχιστον οντολογικά. Ακόμα και ο ανθρωπισμός και οι ανθρωπιστικές αξίες –στις οποίες συγκαταλέγονται και οι ελευθερίες- προϋποθέτουν τον άνθρωπο, άρα τη ζωή.
Οφείλω να ξεκαθαρίσω ότι δεν με αφήνουν απροβλημάτιστο και ασυγκίνητο οι βιοπολιτικές και ψυχοπολιτικές διαστάσεις των όσων συμβαίνουν, όπως και το ενδεχόμενο απροσδιόριστης παράτασης της «έκτακτης κατάστασης» και των συνεπειών αυτής σε πολιτικό, κοινωνικό και οικονομικό επίπεδο. Αλλά ας μην παραβλέπουμε το ότι η υπεράσπιση της ελευθερίας, της δημοκρατίας και των δικαιωμάτων –ιδίως εν μέσω πανδημίας- απαιτεί ζωντανούς και υγιείς ανθρώπους. Αυτοί θα αναλάβουν το βάρος της φροντίδας των ασθενών και τη διαφύλαξη των πολιτισμικών και πολιτικών μας κεκτημένων. Το πόσο σοβαρή είναι η πανδημία, πόσο θα διαρκέσει και πόσους ανθρώπους θα αγγίξει, θα το απαντήσουν οι αρμόδιοι επιστήμονες. Πάντως, όποια ζημιά συντελεστεί –που θα συντελεστεί- εν μέσω της πανδημίας, μπορεί να αποκατασταθεί από τους ανθρώπους, με την προϋπόθεση ότι αυτοί θα συνεχίσουν να υπάρχουν και να είναι υγιείς.