Το 2001 έγραφα ένα δοκίμιο με τίτλο «Χίλιες και μια σκέψεις για τη νέα χιλιετία». Στη μακροσκοπική αυτή προσέγγιση, έθετα μια σειρά από προβληματισμούς για το μέλλον της ανθρωπότητας. «Θα υπάρξει κάποια ειδοποιός διαφορά για εμάς που, με μια νοητή δρασκελιά στον χρόνο, περάσαμε από τη μια χιλιετία στην άλλη μέσα σε λίγα κλάσματα του δευτερολέπτου; Θα βιώσουμε κάτι διαφορετικό σε σχέση με τις γενιές που προηγήθηκαν; Θα είναι ο αιώνας μας πιο ειρηνικός;». Αλλά, πριν προλάβω να κάνω κάποιο νοητικό άλμα στο μέλλον, ο αιώνας είχε ήδη ξεκινήσει με ένα πρωτόγνωρο για την ανθρωπότητα τρομοκρατικό χτύπημα στους δίδυμους πύργους της ΝΥ.
Παράλληλα σκεφτόμουν αν θα μας βοηθήσουν οι νέες τεχνολογίες να ξεπεράσουμε κάποια προβλήματα, ή θα δημιουργήσουν νέα άγχη και ηθικά ζητήματα;
Μόλις είχε κυκλοφορήσει και το βιβλίο του Αμερικανού Jeremy Rifkin «Η νέα εποχή της πρόσβασης». Μέσα από το πόνημά του αυτό ο Rifkin προσπαθούσε να μας προϊδεάσει για όσα πρόκειται να βιώσουμε στον καινούργιο αιώνα. «Η βιομηχανική εποχή, έγραφε, ήταν ο κόσμος της ωμής δύναμης, του σώματος και των μυώνων».
«Αντίθετα η νέα εποχή είναι πιο άυλη και εγκεφαλική. Η πρώτη γενιά της εποχής της πρόσβασης ενδιαφέρεται να χειραγωγήσει τον νου. Η πνευματική ιδιοκτησία είναι ο νέος αέρινος χρυσός. Ο νους πάνω από την ύλη».
Έξυπνες μηχανές και τεχνητή νοημοσύνη είχαν αρχίσει να δημιουργούν προβληματισμούς.
Εντούτοις, έβλεπα με αισιοδοξία κάποιες ανθρώπινες πλευρές όπως οι προσπάθειες να εξαλειφθεί η ακραία φτώχεια, με τη «Σύνοδο Κορυφής της χιλιετίας», και τη «διακρατική εκστρατεία Jubille 2000», για τον αναπτυσσόμενο κόσμο. Πίστευα ότι οι πρωτοβουλίες αυτές θα ‘έπιαναν τόπο’. Φυσικά έτρεχαν ορισμένες εξελίξεις και στην Ελλάδα, όπως η οριστικοποίηση της ένταξής μας στην Οικονομική και Νομισματική Ένωση (ΟΝΕ).
Σημείωσα τότε ένα ακόμη σημαντικό ζήτημα, την ένταξη της Κίνας στον Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου (ΠΟΕ), στις 11/12/2001. Έκτοτε η Κίνα εισήλθε σε μια «θαυματουργή» για την οικονομική της ανάπτυξη περίοδο, με αυξανόμενο ρόλο στην παγκόσμια οικονομία.
Ένα νέο πρόσωπο, άγνωστο μέχρι πρότινος, ακόμη και στους Ρώσους πολίτες, ο επονομαζόμενος «κατάσκοπος» από την Πετρούπολη έκανε την εμφάνισή του. Ο Βλαντίμιρ Πούτιν διαδέχτηκε το 2000 τον πρόεδρο Μπόρις Γιέλτσιν στο ανώτατο αξίωμα της Ρωσίας.
Σήμερα, όταν μιλάμε για προσωπικότητες με παγκόσμια επιρροή θα λέγαμε ότι πίσω στο 2001, κανένας δεν είχε προβλέψει τα έργα και τις ημέρες του Βλαντίμιρ Πούτιν, που παραμένει πρόεδρος της Ρωσίας με πέμπτη, εξαετή θητεία. Εξίσου απρόβλεπτη υπήρξε και η άνοδος μιας αμφιλεγόμενης προσωπικότητας, του Ντόναλντ Τραμπ στην Αμερική, με το ρατσιστικό σύνθημα MAGA (Make America Great Again).
Τα κακώς κείμενα
Ένα τέταρτο του αιώνα μετά, κοιτάζοντας πίσω, το μέλλον δεν προοιωνίζεται αίσιο.
Η πανδημία του κορωνοϊού, οικονομικές, ενεργειακές και επισιτιστικές κρίσεις, η κλιματική αλλαγή, οι πόλεμοι σε Ουκρανία και Μέση Ανατολή, η απειλή χρήσης πυρηνικών όπλων, συνεχίζουν να προκαλούν συναγερμό. Δημοσιεύματα αναφέρουν ότι οι πωλήσεις ιδιωτικών καταφυγίων αυξάνονται κατακόρυφα παγκοσμίως.
«Ο τραγικός απολογισμός Ουκρανών και Ρώσων που σκοτώθηκαν ή τραυματίστηκαν μέσα σε 2,5 χρόνια είναι σχεδόν ένα εκατομμύριο», αναφέρει η εφημερίδα Wall Street Journal. Το σαμποτάζ στους αγωγούς φυσικού αερίου Nord Stream1&2 υπήρξε από τις τολμηρότερες πράξεις δολιοφθοράς στη σύγχρονη ιστορία, με τεράστιες γεωπολιτικές συνέπειες.
Επιπλέον, η ανάφλεξη στη Μέση Ανατολή αλλάζει τους συσχετισμούς και αναδιατάσσει τους ρόλους των παικτών, στη γεωπολιτική σκακιέρα, ενδεχομένως και της γείτονος Τουρκίας. Την ίδια στιγμή, μετράμε ανυπολόγιστες υλικές καταστροφές, αλλά κυρίως ανθρώπινα θύματα. Η Λωρίδα της Γάζας παραμένει το πιο επικίνδυνο μέρος στον κόσμο για παιδιά, σύμφωνα με τη UNICEF. Ο μισός πληθυσμός της έχει εκτοπισθεί. 46000 άνθρωποι έχουν σκοτωθεί. Στον πόλεμο Ισραήλ-Χαμάς σκοτώθηκαν 1706 Ισραηλινοί, 150 δημοσιογράφοι, και πάνω από 224 εργαζόμενοι στην ανθρωπιστική βοήθεια.
Όσο για τις πανδημίες, πίσω στο 2001, κανένας δεν θα μπορούσε να φανταστεί πώς ο κόσμος θα αναστατωνόταν σε ακραίο βαθμό από έναν νέο θανατηφόρο ιό.
Ακόμη και οι ελπίδες για εξάλειψη της ακραίας φτώχειας, έχουν εξανεμιστεί, ενώ και οι οικονομικές ανισότητες, αντί να περιορίζονται, αυξάνονται κατακόρυφα.
Σύμφωνα με την Παγκόσμια Τράπεζα το 8,5% του παγκόσμιου πληθυσμού, σχεδόν 700 εκατομμύρια άνθρωποι, ζει σήμερα στο όριο της ακραίας φτώχειας με λιγότερα από 2,15$ την ημέρα. Στο Σουδάν 24 εκατομμύρια παιδιά κινδυνεύουν από γενοκτονία. Στο βιβλίο του ‘the end of poverty’(2005), ο Jeffrey Sacks έγραφε ότι η ακραία φτώχεια θα μπορούσε να εξαλειφθεί δεσμεύοντας το 0,7% του ΑΕΠ των πιο πλούσιων χωρών του πλανήτη...
Παράλληλα με την ακραία φτώχεια, αυξάνεται και ο ακραίος πλούτος. Την τελευταία δεκαετία διπλασιάστηκε ο αριθμός των δισεκατομμυριούχων. Πλέον, το 1% του παγκόσμιου πληθυσμού κατέχει περισσότερο πλούτο από το 95%, όπως και 43% των παγκόσμιων χρηματοοικονομικών περιουσιακών στοιχείων.
Πρόοδος για πολλούς ή μόνο για λίγους;
Υπάρχουν εντούτοις τομείς στους οποίους παρατηρούνται σημαντικές πρόοδοι. Κλάδοι όπως οι ψηφιακές τεχνολογίες, η τηλεϊατρική, η τεχνητή νοημοσύνη έχουν εξελιχτεί και διεισδύουν ταχύτατα στη βιομηχανία, και στην καθημερινότητά μας. Την ίδια στιγμή μεταμορφώνουν το παγκόσμιο εργασιακό περιβάλλον και επιβάλλουν την ανάπτυξη νέων δεξιοτήτων στο εργατικό δυναμικό. Αναπόφευκτες είναι και εδώ κάποιες ανισότητες. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση της βιοτεχνολογίας. Οι σούπερ πλούσιοι ενδεχομένως θα μπορούν να αγοράζουν εξατομικευμένες ιατρικές υπηρεσίες και θεραπείες, ακόμη και την ίδια τη ζωή!
Η ΕΕ σε απανωτές κρίσεις
Mια χρηματοπιστωτική κρίση (the eurozone crisis) πυροδότησε το υψηλό δημόσιο χρέος που συγκλόνισε διάφορες ευρωπαϊκές χώρες (“PIIGS”) μεταξύ 2008 και 2012. Παράλληλα, η Ευρώπη αντιμετώπισε μια μεταναστευτική κρίση, για την οποία το 2012 της απονεμήθηκε το Νόμπελ Ειρήνης... Όμως, οι ημέρες που η Άνγκελα Μέρκελ, δήλωνε για το μεταναστευτικό ότι «θα τα καταφέρουμε - Wir schaffen das», ανήκουν στο παρελθόν. Οι νέες μεταναστευτικές πολιτικές της ΕΕ προβλέπεται να γίνουν αυστηρότερες το 2025, με αυξανόμενο αριθμό απελάσεων...
Ο πόλεμος στην Ουκρανία άνοιξε καινούργια ζητήματα όπως η Ενεργειακή κρίση, η πορεία της Ευρωπαϊκής ενοποίησης, η ακρίβεια, τα δάνεια στην Ουκρανία. Επιπλέον, η φαινομενική συσπείρωση της δύσης δυναμιτίζεται σήμερα από την επανεκλογή Τραμπ. Νέες παράμετροι όπως η ασφάλεια, το εμπόριο και η στάση απέναντι στην Κίνα επανεκτιμώνται. Στη Γερμανία η τριμερής κυβερνητική συμμαχία κατέρρευσε στις αρχές Νοεμβρίου, μετά από μήνες εσωτερικών μαχών. Παρομοίως, και η Γαλλία αντιμετωπίζει βαθιά πολιτική κρίση. Μια ακόμη δυσάρεστη εξέλιξη αφορά στην άνοδο της Ακροδεξιάς. Παρόλα αυτά, η ΕΕ συνεχίζει να διευρύνεται ενώ σαφής παραμένει ο αντίκτυπος του Brexit.
Σε απανωτές κρίσεις και η Ελλάδα
Στον απόηχο της Παγκόσμιας Οικονομικής ύφεσης 2007-2009, τα μνημόνια και οι παρεμβάσεις στο ελληνικό χρέος αποτέλεσαν τις πιο σημαντικές και επώδυνες εξελίξεις στην πρόσφατη οικονομική ιστορία της χώρας.
Σύμφωνα και με τη διαΝεοσις, «της κρίσης αυτής, που έκανε την εμφάνισή της δειλά το 2008, αλλά διογκώθηκε και επεκτάθηκε κατά τα επόμενα χρόνια, προηγήθηκε μια μακρά περίοδος εύθραυστης οικονομικής ευφορίας και ευημερίας. Τα αποτελέσματα αυτών των επιλογών δεσμεύουν την οικονομική πολιτική και τις κοινωνικές εξελίξεις στη χώρα μας τόσο σε βραχυχρόνιο όσο και σε μακροχρόνιο επίπεδο».
Ακόμη και ο πλανητης αλλάζει
Το γεγονός ότι η υπερθέρμανση του πλανήτη θα έπαιρνε τις σημερινές δραματικές διατάσεις δεν ήταν καν γνωστό στο ευρύ κοινό το 2001. Στην Ελλάδα δεν υπήρχε δημόσια συζήτηση γύρω από το θέμα αυτό. Σήμερα οι επιστήμονες του κλίματος επιβεβαιώνουν στην αδιαμφισβήτητη συναίνεση για την ανθρωπογενή (υπερ)θέρμανση. Σε δημοσίευμα της NASA διαβάζουμε «Τα επιστημονικά στοιχεία δείχνουν ότι οι ανθρώπινες δραστηριότητες (κυρίως η καύση ορυκτών καυσίμων) έχουν θερμάνει την επιφάνεια της Γης και τις λεκάνες των ωκεανών, γεγονός που επηρεάζει το κλίμα. Αυτό στηρίζεται σε πάνω από έναν αιώνα επιστημονικών στοιχείων που αποτελούν τη δομική ραχοκοκαλιά του σημερινού πολιτισμού».
Στη φετινή σύνοδο COP29 (Conference of the Parties) για το κλίμα, στο Μπακού του Αζερμπαϊτζάν, συζητήθηκε η οικονομική ενίσχυση στις φτωχότερες χώρες προκειμένου να αντιμετωπίσουν τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής. Εντούτοις, η εκλογική νίκη του σκεπτικιστή Ντόναλντ Τραμπ προκαλεί ανησυχία για τη στάση της Αμερικής, δεδομένου ότι απαιτείται παγκόσμια συναίνεση για να υπάρξει ουσιαστική πρόοδος.
Αλλαγές στην καθημερινότητά μας
Μικρές και μεγάλες αλλαγές διαμορφώνουν έναν κόσμο αλλιώτικο με νέα ”εργαλεία” που άλλοτε ανακουφίζουν, ενίοτε δε ”φοβίζουν”.
Η χρήση του διαδικτύου και των κινητών τηλεφώνων έχουν εισάγει νέους τρόπους επικοινωνίας, επιμόρφωσης, διαφήμισης, συναλλαγών. Ο ρόλος των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, η ανεξέλεγκτη χρήση τους από παιδιά, και η παραπληροφόρηση (fake news) προκαλούν ανησυχία. Η συνεχής ενασχόληση με το κινητό και τον υπολογιστή, μας απομακρύνει από το ίδιο μας το σώμα και την ικανότητα να απολαμβάνουμε πράγματα ζωτικής σημασίας, ακόμη και το φαγητό μας.
Η τηλεργασία στη διάρκεια της πανδημίας μετατράπηκε από καλή πρακτική σε μια αναγκαστική συνθήκη.
Διακοπές τέλος; Πόσο εύκολο είναι να απομονωθεί κάποιος στις διακοπές του, όταν τον καλούν στο κινητό για δουλειά ενώ έχει ανάγκη από ξεκούραση και ‘αποτοξίνωση’;
Ο παγκόσμιος πληθυσμός έχει εκραγεί. Πώς θα αντιμετωπιστούν οι αυξανόμενες ανάγκες σε τροφή, νερό, στέγαση, ενέργεια, υγειονομική περίθαλψη, μεταφορές; Όλο και περισσότεροι άνθρωποι ζουν ασφυκτικά στις πόλεις.
Τρομοκρατία, ρατσισμός, μίσος και βία δημιουργούν νέους φόβους.
Νέες λέξεις ‘εμπλουτίζουν’ το λεξιλόγιό μας: ΑΙ, chat GPT, openAI, Google, Chrome, WiFi, social media, fake news, mobile first design, smartphone, YouTube, Spotify, cloud, big data, e-learning, cyberbullying, smart cities, sustainability, natural capital, organic food, GPS, NETFLIX, influencers, Uber, Airbnb, bitcoin. Οι περισσότερες ήταν άγνωστες όταν κουβεντιάζαμε το 2001.
Ποιος ξέρει τι άλλο μπορεί να κρύβει η συμμαχία επιστήμης και τεχνολογίας στον 21ο αιώνα;
Αν όντως μπορούσαμε να φανταστούμε έστω κάποιες πτυχές για ένα πιθανό μέλλον, θα ήταν πιο εύκολο να κλείσουμε το μελλοντικό χάσμα και να εντάξουμε τον εαυτό μας σε αυτό. Σε ένα τέτοιο μέλλον ίσως αισθανόμαστε λιγότερο ξένοι. Ενδεχομένως και να μπορούσαμε να ‘συνωμοτήσουμε’ ενεργά, και να προετοιμαστούμε για μια καλύτερη ζωή.
Όσο κυλάει ο χρόνος, ο όρος ‘νέα κανονικότητα’ είναι μια ένδειξη ότι βρισκόμαστε σε αχαρτογράφητα νερά και ότι το μέλλον δεν θα μοιάζει σε τίποτα με το παρελθόν και το παρόν. Το να ζούμε στον νέο αυτό κόσμο απαιτεί αξιόπιστη ενημέρωση πάνω σε νέες οικονομικές, τεχνολογικές, κλιματικές, υγειονομικές, πολιτισμικές και κοινωνικές αλλαγές, κυρίως για να διακρίνουμε τα fake news και να είμαστε ανταγωνιστικοί.
Χρειαζόμαστε όμως και ενσυναίσθηση, για να αφουγκραζόμαστε τις ανάγκες των συνανθρώπων μας. Οι φυσικές κοινότητες, τις οποίες πρέπει να καλλιεργούμε, έχουν βάθος και δύναμη για να μπορούμε να σταθούμε ‘όρθιοι’ στις συνεχείς προκλήσεις, κάτι που δεν ικανοποιούν οι εικονικές κοινότητες των κοινωνικών δικτύων.
Τέλος, ας ξαναθυμηθούμε το αντιπολεμικό slogan: “Let’s make love not war”, μιας και υπάρχει μεγάλη αγωνία για να σταματήσουν οι πόλεμοι γύρω μας.