Ποιος μελετά την Ελλάδα, την ιστορία, τη γλώσσα, τις ιδέες που ακτινοβόλησε; Όχι με αποφθέγματα «όταν εμείς χτίζαμε Παρθενώνες» ή με ληθαργικά λογύδρια σε παρελάσεις. Όχι με αρχαία κράνη στις ποδοσφαιρικές κερκίδες ή με «τηλεφωνήστε 5 τόμοι 30 ευρώ». Ούτε με κινηματογραφικές υπερπαραγωγές με μπρατσαρά Θεμιστοκλή και σέξυ Αρτεμισία. Ποιος περισώζει, διαδίδει, αναδεικνύει με επιστημονική ακεραιότητα και αυθεντική σπουδή τον ελληνικό πολιτισμό;
Αναζήτησα τα 50 βιβλία θεματολογίας ελληνικού πολιτισμού (εξαιρώντας λεξικά και γραμματικές) με την μεγαλύτερη επιρροή παγκοσμίως (πίνακας). Για όσους ενδιαφέρονται να τα διαβάσουν, αρκετά είναι διαθέσιμα δωρεάν στο Internet Archive, μη κερδοσκοπική διαδικτυακή βιβλιοθήκη που περιλαμβάνει περίπου 11,5 εκατομμύρια βιβλία και κείμενα (www.archive.org). Εκτενή αποσπάσματα των άλλων μπορούν να διαβαστούν στο books.google.com.
44 βιβλία γράφτηκαν αρχικά στα αγγλικά, 3 στα γαλλικά, 3 στα γερμανικά. Αρκετά μεταφράστηκαν σε διάφορες γλώσσες. Κανένα μελέτημα δε γράφτηκε αρχικά στα ελληνικά. Κανένα δε γράφτηκε από Έλληνα. Όλα γράφτηκαν από ξένους μελετητές που με μεγάλη αγάπη αφοσιώθηκαν στις ελληνικές σπουδές. Σε αντίστοιχους καταλόγους για τα πλέον επιδραστικά δημοσιεύματα σε μοριακή βιολογία, νευροεπιστήμες, χημεία ή πληροφορική, υπάρχουν Έλληνες ανάμεσα στους κορυφαίους συγγραφείς. Όχι όμως στις ανθρωπιστικές σπουδές και ειδικότερα σε ό,τι αφορά τον ελληνισμό.
Οι ανθρωπιστικές σπουδές θεωρούνται εμβληματικός χώρος όπου η Ελλάδα μπορεί να ηγηθεί διεθνώς, κάτι σαν νέος ανθρωπιστικός ομφαλός της γης. Φυσικά, ένα όραμα αναγέννησης της χώρας μέσα από παιδεία και επιστήμη έχει ανάγκη ισχυρή δόση ανθρωπισμού. Θεωρητικά έχουμε σημαντικό πλεονέκτημα, με τόση ιστορία, σημαντική γραμματεία, πολλαπλές επιστρώσεις πολιτισμού. Πού πήγαν όμως οι Έλληνες ανθρωπιστές;
Δε θέλω να είμαι άδικος. Υπάρχουν αρκετοί αξιόλογοι Έλληνες στον χώρο. Βιβλιομετρικοί δείκτες έχουν σημαντικούς περιορισμούς σε πεδία με λίγους γνώστες. Αυτό είναι πολύ συχνότερο στις ανθρωπιστικές σπουδές από ότι στις θετικές, βιολογικές, κοινωνικές και οικονομικές επιστήμες. Πολλοί άριστοι ασχολούνται με εστιασμένα αντικείμενα. Τα βιβλία που αναφέρονται παραπάνω έχουν ευρυγώνιες θεματολογίες. Όμως ακόμα και στις πιο εστιασμένες ενασχολήσεις, πάλι κυρίως μη Έλληνες διαδίδουν την ιστορία και τις ιδέες των Ελλήνων.
Σε ανάλογο μήκος κύματος, τα οχτώ πιο ευρέως χρησιμοποιούμενα λεξικά και γραμματικές της ελληνικής γλώσσας είναι ξένες εκδόσεις. Επίσης, αν και υπάρχουν εκδόσεις αρχαίων συγγραφέων από ελληνικούς εκδοτικούς οίκους, κάποιες μάλιστα σποραδικά αξιέπαινες, καμία προσπάθεια δε φτάνει την διεθνή εμβέλεια των εκδόσεων Λειψίας, Οξφόρδης, ή Loeb. Όλη σχεδόν η αρχαία ελληνική γραμματεία (κείμενα με συνολικά πάνω από 13,5 εκατομμύρια λέξεις) μπορεί πλέον να διαβαστεί δωρεάν στο πρωτότυπο μαζί με αγγλική μετάφραση και αρκετά κριτικά κείμενα στη διαδικτυακή βιβλιοθήκη Perseus. Η πρωτοβουλία εδράζεται στο πανεπιστήμιο Tufts με πολλούς διεθνείς συνεργάτες - κανένας Έλληνας.
Για τη νεότερη Ελλάδα τα πράγματα είναι δυσκολότερα. Αν ελληνομαθείς ξένοι διασώζουν τη φήμη της αρχαιότητας και αραιότερα του Βυζαντίου, λίγοι μελετούν την Ελλάδα των τελευταίων αιώνων. Ακόμα και οι δυο νομπελίστες ποιητές παραμένουν πενιχρά διαδεδομένοι σε διεθνές κοινό. O Σεφέρης απέκτησε βιογραφία διεθνούς εμβέλειας μόλις το 2003 (George Seferis: Waiting for the Angel) από τον Roderick Beaton, ο Ελύτης ακόμα περιμένει κάτι ανάλογο. Σημαντικότατα έργα της νεοελληνικής λογοτεχνίας, όπως ο Μέγας Ανατολικός του Εμπειρίκου, παραμένουν αμετάφραστα. Οι ικανότεροι νεοέλληνες συγγραφείς μπαίνουν συνεχώς στον πειρασμό να γράψουν σε άλλη γλώσσα. Ο Κορνήλιος Καστοριάδης και ο Νίκος Πουλαντζάς έγραφαν κυρίως γαλλικά. Ο Παναγιώτης Κονδύλης δημοσίευε πρώτα στα γερμανικά. Ο Απόστολος Δοξιάδης έγραψε τον Θείο Πέτρο και την Eικασία του Γκόλντμπαχ πρώτα στα ελληνικά και αγνοήθηκε. Στην αγγλική γραφή, έγινε παγκόσμιο μπεστ σέλλερ. Αξίζει να διαβαστεί μια ενδιαφέρουσα διάλεξη του Δοξιάδη (What's in a name) όπου εξομολογείται γιατί γράφει πλέον κυρίως αγγλικά, ενώ νιώθει ελληνικά.
Οι περισσότεροι σύγχρονοι Έλληνες λόγιοι χάνουν μαγικά την επιρροή τους στη μεθόριο. Μετά το συνοριακό φυλάκιο δεν τους ξέρει κανένας. Κείμενα γράφονται πολλά, αλλά σπάνια φτάνουν (και ακόμα σπανιότερα επηρεάζουν) διεθνές κοινό. Για τους άριστους, η αφάνεια είναι μεγάλη αδικία. Αρκετά ελληνικά βιβλία που γράφονται σήμερα αξίζουν διεθνή παρουσία. Όμως η χώρα παραμένει εν πολλοίς αμετάφραστη, εσωστρεφής, ανάδελφη. Από την άλλη, πολλοί κύκλοι διατυμπανιζόμενων ελλαδικών διανοουμένων αποτελούν κλίκες καφενέ που αλληλοϋποστηρίζονται ή αλληλομαχαιρώνονται συντροφικά στον μικρόκοσμό τους. Ορισμένοι αποκτούν δημόσια-τηλεοπτική παρουσία. Πλασάρονται στο κοινό ως ειδικοί ιστορικοί, φιλόσοφοι, διανοητές, μεγάλοι συγγραφείς. Μερικοί διαπηδούν και στην πολιτική ως πεφωτισμένοι σωτήρες με ακατάσχετη ανιδεοδιάρροια. Γνωστό: είσαι ό,τι δηλώσεις.
Οι πραγματικά άριστοι μένουν άγνωστοι. Πιθανόν ελάχιστοι Έλληνες γνωρίζουν τον Άγγελο Χανιώτη, κορυφαίο καθηγητή κλασικών σπουδών στο Πρίνστον. Εκεί διδάσκει και o Jeffrey Eugenides, ίσως ο πλέον γνωστός σύγχρονος πεζογράφος ελληνικής καταγωγής - που όμως γράφει αποκλειστικά στα αγγλικά. Μιλώντας πρόσφατα με έναν από τους σημαντικότερους διανοητές που ζει στην Ελλάδα, μού εκμυστηρεύτηκε ότι το τελευταίο του βιβλίο δεν πούλησε ούτε ένα αντίτυπο σε ελλαδικά βιβλιοπωλεία. Αντίθετα, όλοι ξέρουμε ποιοι πουλάνε.
Ίσως θα πρέπει να λέμε «πάλι καλά» που άλλοι σώζουν τον πολιτισμό μας. Όμως μπορεί να διατηρηθεί ένα τέτοιο μοντέλο; Είναι σαν οι Γάλλοι να περιμένουν να αναδείξουν τον γαλλικό πολιτισμό Φινλανδοί, Αμερικάνοι και Ταϊβανέζοι. Το να παρηγορηθούμε ότι ο ελληνικός πολιτισμός διαθέτει οικουμενικότητα και έτσι όλοι ασχολούνται μαζί μας, είναι επικίνδυνα αφελής απλούστευση.
Όμως πώς θα κατακτήσουμε την οικουμένη με την παιδεία μας, όταν υπάρχουν αντιστάσεις ακόμα και για να ιδρυθούν αγγλόφωνα τμήματα για 30 κινέζους σπουδαστές;
Πολλές ιδέες ελληνικής αφετηρίας όντως απέκτησαν οικουμενική εμβέλεια, αλλά οι περισσότερες δυστυχώς υποστρέφουν πλέον στη δύστροπη αγορά. Οι ανθρωπιστικές σπουδές διαβιώνουν μακροχρόνια κρίση διεθνώς. Στις ΗΠΑ, το ποσοστό των πρώτων πτυχίων που αντιστοιχούν σε ανθρωπιστικές σπουδές οποιασδήποτε φύσης (κυρίως αγγλική φιλολογία), έχει υποχωρήσει στο 7% (3% στο Master, 8% στο PhD). Oι κλασικές ελληνικές σπουδές πλήττονται ακόμα περισσότερο. Μεταξύ 2006 και 2013 οι σπουδαστές που πήραν μάθημα αρχαίων ελληνικών στα αμερικανικά πανεπιστήμια μειώθηκαν κατά 44%. Τμήματα κλασικών σπουδών σε διαπρεπή ιδρύματα φυτοζωούν με λίγους σπουδαστές, ανεπαρκές προσωπικό, επικρεμάμενο «εξορθολογισμό» κατάργησης ή συγχώνευσης. Τι είναι χειρότερο; Κρίση των ανθρωπιστικών σπουδών διεθνώς όπου οι νόμοι της αγοράς είναι παντοδύναμοι; Ή εγχώρια κρίση όπου οι νόμοι της αγοράς αγνοούνται και μυριάδες φοιτητές εισάγονται σε αντικείμενα χωρίς εργασιακό μέλλον; Όπως και να έχει, όσο ο ανθρωπισμός υποχωρεί απέναντι στην έμφαση σε στεγνή ή στυγνή πληροφορία, η θέση της Ελλάδας σαν λίκνο πολιτισμού αποσαθρώνεται. Λίγοι θέλουν, ακόμα λιγότεροι μπορούν πλέον να την υπερασπιστούν.
Ποιος θα αλλάξει αυτήν την κατάσταση; Το ελληνικό κράτος; Το κράτος είναι άρρωστο. Το περισσότερο που ελπίζει κανείς είναι όποιοι πολιτικοί το αρμέγουν να μην βάζουν τρικλοποδιές στις ανιδιοτελείς προσπάθειες άλλων. Όμως ποιων άλλων; Χρειαζόμαστε πάλι εθνικούς ευεργέτες, προστάτες του ανθρωπισμού. Τα πανεπιστήμια θα έπρεπε να πρωτοστατήσουν. Όμως πώς θα κατακτήσουμε την οικουμένη με την παιδεία μας, όταν υπάρχουν αντιστάσεις ακόμα και για να ιδρυθούν αγγλόφωνα τμήματα για 30 κινέζους σπουδαστές; Μάχη μπορεί επίσης να δοθεί στα σχολεία. Όμως εκεί όχι μονο ο Πολυνείκης, αλλά και η Αντιγόνη μένει άθαφτη, έτσι όπως (και για όσο ακόμα) διδάσκεται. Βαριά παπαγαλική εκπαίδευση προσπαθεί να μας κάνει να μας μισήσουμε, να μας πείσει ότι ο ελληνισμός είναι νεκρός, μας ετελείωσε. Μακάρι να βρεθούν συλλογικές προσπάθειες που να προωθούν γνώση, επίγνωση, αυτογνωσία και, επιπρόσθετα, εξωστρέφεια. Όσο αυτές δεν προκύπτουν ή ακυρώνονται σε συλλογικό επίπεδο, κάθε πολίτης πρέπει να πολεμήσει για την παιδεία του. Ο διαφωτισμός ξεκινάει από το άτομο. Ευτυχώς ακόμα μας μελετάνε κάποιοι άλλοι, αλλά κάποτε πρέπει να μελετήσουμε τον εαυτό μας.