«Αφού πατρίδα μου με ξεριζώνεις, πατρίδα είναι όπου στεριώνεις»
Βασίλης Παπαδόπουλος
Στις 12 Μαΐου 2017 οργανώθηκε ένα συνέδριο στην Αθήνα, το οποίο εξέτασε το πρόβλημα της διαφυγής πνευματικού δυναμικού της Ελλάδας. Στη συζήτηση έλαβαν μέρος πολλοί ακαδημαϊκοί μέσα και έξω από την Ελλάδα, με διάφορα οπτικο-ακουστικά μέσα όπως ζωντανές παρουσιάσεις, παρουσιάσεις μέσω διαδικτύου και παρεμβάσεις από το πολυπληθές ακροατήριο. Σε αυτό το άρθρο, θα συνοψίσω την παρουσίασή μου γι'αυτό θέμα.
Όπως είπε ένας από τους εκδότες του έγκυρου περιοδικού Nature, μια χώρα χωρίς επιστήμη είναι σαν ένα αυτοκίνητο χωρίς μηχανή. Στην αρχή της παρουσίασής μου τόνισα ότι ο όρος διαφυγή πνευματικού δυναμικού από την Ελλάδα, ή όπως στα αγγλικά ονομάζεται "brain drain", δε μου αρέσει γιατί υποθέτει ότι όποιος έχει μυαλό φεύγει και όποιος δεν έχει μυαλό μένει. Kάτι που φυσικά δεν είναι σωστό. Γι' αυτό θα προτιμούσα περισσότερο να μιλήσω για τα καλά, τα κακά και τα άσχημα της μετανάστευσης επιστημόνων.
Η κλασική ερώτηση «Γιατί φεύγουν οι Έλληνες από την Ελλάδα» είναι λίγο ανόητη γιατί ο λόγος είναι απλούστατος. Όπως οι Εσκιμώοι τους παλιούς καιρούς ακολούθησαν τους τάρανδους για χιλιάδες χιλιόμετρα γιατί ήθελαν να εξασφαλίσουν την τροφή τους, έτσι και οι Έλληνες επιστήμονες ακολουθούν τις δουλειές, από τις οποίες εξαρτάται το μέλλον της οικογένειάς τους. Για τον ίδιο λόγο υπήρξε το κύμα μετανάστευσης από την Ελλάδα στη Βόρεια Αμερική και στην Αυστραλία το 1950 και 1960, όταν οι άνθρωποι δεν μπορούσαν να βρουν δουλειές.
Πολλοί διερωτώνται αν πρέπει οι Έλληνες να φεύγουν από την Ελλάδα ή αν χρειάζεται να πάρουν μια πατριωτική απόφαση ότι παρ'όλο που δεν τους συμφέρει, να μείνουν. Άλλοι υποστηρίζουν ότι η οικογένεια, και οι ίδιοι οι επιστήμονες, πρέπει να δίνουν προτεραιότητα σε αυτούς, και όχι στην χώρα τους. Μερικοί είπαν επίσης ότι αυτοί που μένουν πίσω είναι πιο ήρωες από αυτούς που φεύγουν, και αυτοί που φεύγουν είναι κατά κάποιο τρόπο ριψάσπιδες. Αυτό το χαρακτηρισμό μου έδωσε και κάποιος, όταν έγραψα πρόσφατα για ένα παρόμοιο θέμα στη HuffPost Greece. Η πραγματικότητα είναι όμως ότι εαν προσφερόνταν οι ίδιες δυνατότητες μέσα και έξω από τη χώρα, η απάντηση θα ήταν ξεκάθαρη. Δηλαδή οι Έλληνες θα έμεναν μέσα. Άρα η λύση για αυτό το σημαντικό πρόβλημα της Ελλάδας είναι απλούστατη. Να δημιουργηθούν περίπου οι ίδιες δυνατότητες μέσα και έξω, ώστε αυτοί που φεύγουν να μην χρειάζεται να το κάνουν. Όπως είπα και χαρακτηριστικά στην παρουσίασή μου, το κλασικό απόφθεγμα «εις οιωνός άριστος αμύνεσθαι περί πάτρης» σε αυτή την περίπτωση θα μπορούσαμε να το τροποποιήσουμε και να λέμε «εις οιωνός άριστος αμύνεσθαι περί... τσέπης».
Οι ευκαιρίες που δίνονται στους επιστήμονες μπορεί να χαρακτηριστούν ως εξής: Εάν υπάρχουν πολύ περισσότερες ευκαιρίες έξω παρά μέσα, τότε οι χώρες που τους τραβούν θα ωφεληθούν, όπως π.χ. η Σιγκαπούρη. Εάν οι ευκαιρίες έξω είναι περισσότερες από μέσα, τότε θα υπάρχει πάντα μια διαρροή πνευματικού δυναμικού, όπως συνέβη στην παλιά Κίνα. Εάν οι ευκαιρίες είναι περίπου ισοδύναμες έξω και μέσα, όπως συμβαίνει στον Καναδά, η διαρροή επιστημονικού δυναμικού είναι ελάχιστη. Απ'ότι φαίνεται στην Ελλάδα υπάρχει μια απελπισία των νέων επιστημόνων, η οποία δημιουργεί μια τεράστια διαρροή πνευματικού δυναμικού (όπως αναφέρθηκε γύρω στους 25,000 επιστήμονες τα τελευταία 10 χρόνια).
Διαρροή δυναμικού δε συμβαίνει μόνο στις επιστήμες. Για παράδειγμα, υπάρχει διαρροή ποδιών, όχι μόνο από την Ελλάδα αλλά και από άλλες χώρες, όπως είναι οι ποδοσφαιριστές Μέσι, Ρονάλντο και Σαμαράς, διαρροή χεριών όπως οι μπασκετμπολίστες Γκαζόλ, Βαλατσιούνας και Αντετοκούμπο, διαρροή μουσικών διανοιών όπως ο Γιάννης, ο Βαγγέλης και η Νάνα Μούσχουρη, και διαρροή ηθοποιών όπως είναι ο Γαλιφιανάκης, η Βαρντάλος και η Μελίνα Μερκούρη. Σε αυτές τις περιπτώσεις, η διαρροή ταλαντούχων θεωρείται σαν ένα πλεονέκτημα για τη χώρα που τους χάνει, γιατί διαφημίζεται κατά κάποιο τρόπο η χώρα τους.
Μήπως αυτή την περηφάνεια πρέπει να εχουμε για τους διαπρεπείς Έλληνες επιστήμονες της διασποράς;
Στην παρουσίασή μου σημείωσα ότι η διαρροή επιστημονικού δυναμικού μοιάζει πάρα πολύ με τις μεταμοσχεύσεις οργάνων. Στις μεταμοσχεύσεις υπάρχουν τρεις συμμετέχοντες: ο κερδισμένος (που είναι ο δέκτης), ο χαμένος (που είναι ο δότης) και ο μισο-κερδισμένος και ο μισο-χαμένος (το όργανο-μόσχευμα). Στην περίπτωση διαρροής ανθρώπινου δυναμικού και μετανάστευσης υπάρχουν πάλι τρεις συμμετέχοντες: η κερδισμένη (η δέκτρια) χώρα που δέχεται έτοιμους επιστήμονες χωρίς να ξοδέψει τίποτα, η χαμένη χώρα (η δότρια) που ενώ έχει επενδύσει τόσα πολλά στον επιστήμονα αυτός της φεύγει όταν είναι έτοιμος να αποδώσει, και ο μισο-κερδισμένος και ο μισο-χαμένος που είναι ο μετανάστης. Να αναφέρω εδώ ότι ο μετανάστης δεν είναι πάντα ολοκλήρως κερδισμένος αλλά μισο-κερδισμένος, γιατί όπως και το μόσχευμα, ο μετανάστης πρέπει να επιβιώσει σαν ένα ξένο σώμα, και το ανοσολογικό σύστημα θα πολεμήσει το μόσχευμα για να το απορρίψει.
Κατά τη δική μου εμπειρία, οι μετανάστες είναι γενικά πολίτες δεύτερης τάξης, υποτιμούνται, περιθωριοποιούνται, δέχονται επιθέσεις, υποβιβάζονται, προσβάλλονται, έχουν συνήθως κατάθλιψη, άγχος και αισθάνονται χαμένοι, ενώ σε ακραίες περιπτώσεις έχουν και τάσεις αυτοκτονίας. 'Οπως λέει και ένα από τα ελληνικά τραγούδια «το ψωμί της ξενιτιάς είναι πικρό», ενώ ένα άλλο τραγούδι τονίζοντας τον υποβιβασμό του μετανάστη λέει «Άκουσε φίλε εμιγκρέ ο χρόνος είναι χρήμα, το γιο σου μην τον λησμονάς πεινάει κι είναι κρίμα». Όπως η μεταμόσχευση για να πετύχει χρειάζεται ανοσοκαταστολή, και ο μετανάστης πρέπει να μείνει δυνατός ενάντια στη θλίψη, το άγχος και την αλλαγή, για να επιβιώσει. Ευτυχώς, η νέα τεχνολογία με τα τρένα, αεροπλάνα, αυτοκίνητα και φορητά τηλέφωνα βοηθάει πάρα πολύ στο να διατηρεί ο μετανάστης την επικοινωνία του με την πατρίδα και την οικογένειά του.
Μερικοί πιστεύουν ότι οι μετανάστες είναι πάντα επιτυχημένοι γιατί βρίσκουν δολάρια ενώ περπατούν στο δρόμο. Δυστυχώς όμως αυτό δεν είναι αλήθεια, και όπως λέει ο στίχος του Γιώργου Σκούρτη «Αλλιώς μου τα'παν στο χωριό εγώ δεν ήθελα να' ρθω, μου είπαν θα' βρω τον χρυσό και βρήκα το φαρμάκι».
Η ελληνική μουσική ασχολήθηκε πάρα πολύ με τη μετανάστευση και μπορεί να λεχθεί ότι, ό,τι είπαμε σε αυτή τη συνεδρίαση έχει ήδη λεχθεί πολλές φορές από ελληνικά τραγούδια που έχουν ασχοληθεί με τη μετανάστευση. Ακόμα και λύσεις για το πρόβλημα της μετανάστευσης έχουν προσφερθεί από τα διάφορα τραγούδια που θα αναφέρω αργότερα. Κατά τη γνώμη μου, και ανεξάρτητα από τις πόσες επιτυχίες, κανένας μετανάστης δεν είναι απολύτως χαρούμενος εκεί που βρίσκεται. Γι' αυτό το λόγο διάφορα τραγούδια που θα μπορούσαν να γραφτούν, μιλώντας γιά τις επιτυχίες του μετανάστη, δεν έχουν γραφτεί ποτέ. Σας αναφέρω μερικούς τίτλους πιθανών τραγουδιών τα οποία θα μπορούσαν να γραφτούν, αλλά δεν έχουν γραφτεί, για το λόγο που σας είπα. «Αγάπη μου, Οντάριο», «Με λύτρωσε η ξενιτιά», «Το σνίτσελ που με χόρτασε», «Μασάω σφαίρες στο Σικάγο», «Ξεχάστηκα και χάρηκα», «Το σπίτι μου το τρίπατο», «Η φάμπρικα που αγόρασα», «Μάνα μου δεν ξανάρχομαι», «Της Γερμανίδας γιος», «Με φίλησε ένα καγκουρό», «Το χιόνι που με δρόσισε», «Αδέρφια μου, κοάλα», «Δραπέτευσα απ'την κόλαση», «Χωριό μου στο διάβολο», «Στου Μοντρεάλ τον παράδεισο», «Το καινούριο μου Volvo», «Μακάρι να'μουν Αυστραλός», «Καρντάση μου Καρντάσιαν», «Τύφλα να'χει ο Μάρλον Μπράντο», «Αγαπώ την Αντζελίνα», «Ο γίγας του Μανχάταν». Τώρα όμως θα σας αναφέρω μερικά τραγούδια που έχουν γραφτεί και είμαι σίγουρος ότι μερικοί τα ξέρετε πολύ καλά. «Στο σταθμό του Μονάχου», «Μια βραδιά στο Λεβερκούζεν», «Με γέρασε η ξενιτιά», «Το τραγούδι της ξενιτιάς», «Μετανάστης», «Δυο πατρίδες», «Σκίζω το διαβατήριο», «Το διαβατήριο», «Η φάμπρικα», «Το ψωμί της ξενιτιάς», «Ας είχα τη μανούλα μου», «Δε φεύγω από τον τόπο μου», «Έι καπετάνιε», «Έλα μάνα να με δεις», «Κακούργα ξενιτιά», «Παπούτσι από τον τόπο σου», και πολλά άλλα. Τώρα θα σας αναφέρω ένα τραγούδι που έγραψα εγώ για την ξενιτιά και έχει τον τίτλο «Με γέλασε η ξενιτιά».
Με γέλασε η ξενιτιά
Με τα καλα που δίνει
Με φαρμακώνει με πονά
Και την καρδιά μου ψήνει
Την πρώτη μου ταξε λεφτά
Και σπίτια για να ζήσω
Με βάζει μες τα πούπουλα
Να πιω και να μεθύσω
Τη δεύτερη με ξεγελά
Γλυκά να μου ταΐσει
Με ντύνει με μια φορεσιά
Για να με προσκυνήσει
Δε θέλω σπίτια και λεφτά
Δε θέλω τα παλάτια
Θέλω να πάω σπίτι μου
Εκεί να κλείσω μάτια
Το 2016 έγραψα στο περιοδικό ASBM Today ένα άρθρο στα αγγλικά με τον τίτλο «Κυνηγώντας το αμερικάνικο όνειρο» στο οποίο έλεγα ότι: «το φυσικό σου περιβάλλον (η πατρίδα σου) καθορίζει τη σωματική και ψυχική σου υγεία». Και έδωσα παραδείγματα λιονταριών στην Αφρική που δε θα μπορούσαν να ζήσουν στα χιόνια του Βορείου Πόλου, και άσπρων αρκούδων στο Βόρειο Πόλο που δε θα μπορούσαν να ζήσουν στην Αφρική.
Τα προβλήματα που έχει η Ελλάδα δεν είναι αποκλειστικά της χώρας μας γιατί πολλές άλλες χώρες έχουν περάσει από τα ίδια. Θα σας αναφέρω συγκεκριμένα παραδείγματα χωρών που έχουν κερδίσει ή έχουν χάσει επιστήμονες τα τελευταία 10 χρόνια. Ένα παράδειγμα είναι η Σιγκαπούρη, η οποία έχει επενδύσει τα τελευταία 25 χρόνια 40 δισεκατομμύρια δολάρια, και άλλα 20 δισεκατομμύρια τα επόμενα 5 χρόνια, για να δημιουργήσει ένα κορυφαίο ερευνητικό χώρο που λέγεται Βιόπολη. Παρ' όλες τις τεράστιες επενδύσεις και την προσέλκυση χιλιάδων ξένων επιστημόνων, η Σιγκαπούρη ακόμα δεν έχει δει μεγάλα επιτεύγματα στην οικονομία της από την επιστήμη και οι πολιτικοί άρχισαν τώρα να διαμαρτύρονται ότι αυτές οι επενδύσεις μπορεί να μην ήταν πολύ επιτυχημένες. Παρ' όλο που επιστήμονες που δουλεύουν στη Σιγκαπούρη δημοσιεύουν πάρα πολλά επιστημονικά άρθρα, ενδεχομένως ο αριθμός άρθρων ή αναφορών δεν έχει καμία σχέση με την επιτυχία της επένδυσής τους, όσον αφορά τη δημιουργία επαγγελμάτων και νέων εταιριών.
Το περιοδικό Nature ανέφερε ότι η φτωχή χώρα Ρουάντα με 15 εκατομμύρια πληθυσμό (παρόμοιο με την Ελλάδα), ενώ το 1994 πέρασε από ένα εμφύλιο πόλεμο όπου σκοτώθηκαν ένα εκατομμύριο άνθρωποι, το 2017 έχει να επιδείξει μεγάλες επιτυχίες, με καινούριους δρόμους, γρήγορο και σταθερό διαδίκτυο, ανθούσα πολεοδομική βιομηχανία και καινούρια δημόσια λεωφορεία. Φαίνεται ότι οι επιστήμονες που εφυγαν από τη Ρουάντα επιστρέφουν πίσω. Θα ήταν καλό να μελετήσει η Ελλάδα πώς η Ρουάντα έφτασε σε αυτό το σημείο. Ένας από τους λόγους της επιτυχίας, όπως λένε οι τοπικοί επιστήμονες, είναι ότι προσπαθούν να βάλουν την επιστήμη να δουλέψει σε προβλήματα που έχει η Ρουάντα, όπως είναι η αύξηση της αγροτικής παραγωγής, καθαρό πόσιμο νερό και αξιοποίηση φυσικών πόρων. Η Ρουάντα έχει ισχυριστεί ότι δεν προτρέπει τους επιστήμονές της να εργάζονται στη βασική επιστήμη, η οποία μπορεί να γίνει σε άλλες χώρες, αλλά τους επικεντρώνει σε τοπικά προβλήματα.
Διερωτώμαι αν αυτού του είδους η στρατηγική θα μπορούσε να δουλέψει στην Ελλάδα. Η ίδια περίπτωση είναι η Ινδονησία, η οποία παρ' όλο που προσφέρει κάποια λεφτά για έρευνα, προσπαθεί να κερδίσει τη μάχη ενάντια στη φιλαρίαση και την ελονοσία, παρά στο να δημιουργήσει καινούρια γνώση. Η Πολωνία είναι ένα άλλο κράτος στο οποίο φαίνεται να ανθεί η επιστήμη. Όπως δημοσίευσε το περιοδικό Nature, η Πολωνία είναι η πιο επιτυχημένη χώρα υπό εξέλιξη στην Ευρώπη και κερδίζει, αντί να χάνει, πνευματικό δυναμικό. Όπως φαίνεται η Πολωνία ακολουθεί κάποια σωστή τακτική και πιστεύω ότι η Ελλάδα θα μπορούσε να κερδίσει εάν μελετήσει την περίπτωση της Πολωνίας για να βρει γιατί έχουν επιτύχει.
Όπως λένε διάφοροι ξένοι επιστήμονες που δουλεύουν στην Πολωνία, υπάρχουν αρκετά λεφτά για ερευνητικά κέντρα, ενώ αυτό που τους λείπει δεν είναι τα εργαστήρια αλλά ο αριθμός των επιστημόνων. Γι' αυτό, προσπαθούν να φέρουν επιστήμονες από έξω, μέσα στην Πολωνία. Η Βραζιλία είναι μια άλλη χώρα η οποία έχασε μεγάλο επιστημονικό δυναμικό λόγω της κατάρρευσης της οικονομίας της τα τελευταία 10 χρόνια. Στη Βραζιλία διερωτώνται εάν είναι καλή ιδέα να επενδύσουν λεφτά στην έρευνα ή να χρησιμοποιήσουν αυτά τα λεφτά για να πληρώσουν τις συντάξεις. Στην Ελλάδα, όπως ανέφερε το περιοδικό Science το 2016, έχουν διατεθεί από την κυβέρνηση 225 εκατομμύρια ευρώ για 3 χρόνια για χρηματοδότηση έρευνας. Διερωτάται κανένας εάν αυτά τα ποσά θα ήταν καλό να διοχετευτούν στη βασική έρευνα ή σε τομείς οι οποίοι μπορεί να δημιουργήσουν νέα επαγγέλματα για νέους στην Ελλάδα.
Στο παρελθόν είχα προτείνει σε ένα άρθρο μου στη HuffPost Greece τη δημιουργία μιας βουλής μεταναστών, η οποία θα μπορούσε να παίξει συμβουλευτικό ρόλο για την κυβέρνηση. Δυστυχώς δεν είδα κάποια προσπάθεια από την ελληνική κυβέρνηση να κινηθεί σε αυτή την κατεύθυνση. Σε αυτό το συνέδριο μερικές από τις συζητήσεις επικεντρώθηκαν στο πώς θα μπορούσε να σταματήσει η διαρροή πνευματικού δυναμικού από την Ελλάδα. Η δική μου γνώμη είναι ότι αντί να προσπαθήσουμε να σταματήσουμε τη διαρροή, θα ήταν καλά να την ονομάσουμε «κυκλοφορία» παρά «διαρροή πνευματικού δυναμικού», δημιουργώντας ένα κύκλο ελληνικής καταγωγής επιστημόνων σε όλο τον κόσμο. Προτείνω στην ελληνική κυβέρνηση να κρατά αρχείο για τη διασπορά και διαφυγή του πνευματικού δυναμικού σε διάφορες χώρες ώστε όταν δημιουργηθούν οι κατάλληλες περιστάσεις να προσπαθήσει να δημιουργήσει κίνητρα επιστροφής, τουλάχιστον ενός μέρους από αυτούς τους επιστήμονες.
Το 1966 ο ποιητής Φώντας Λάδης έγραψε ένα κύκλο τραγουδιών που ονομάζεται «Γράμματα από τη Γερμανία» τα οποία μελοποίησε με εξαιρετική μουσική ο Μίκης Θεοδωράκης. Σε ένα από αυτά τα ποιήματα αναφέρεται το εξής: Το ποίημα λέγεται «Προς το υπουργείο εργασίας»: «Εμείς οι Έλληνες εργάτες που είμαστε στη Γερμανία ζητάμε με χαρτόσημο να πάψει η κοροϊδία. Απ'τα πολλά που υπόσχεστε αφήσαμε γενιάδα, κάντε κανα εργοστάσιο να'ρθούμε στην Ελλάδα». Να λοιπόν η λύση για τη διαρροή με 5-6 λέξεις.
Θα συμπεράνω από αυτά που είπα τα εξής: Η διαρροή επιστημόνων και άλλων Ελλήνων είναι μια δυναμική διαδικασία, η οποία καθορίζεται από εσωτερικές και εξωτερικές ευκαιρίες, προσωπικές προτιμήσεις, φιλοδοξίες και προσωπικές αξίες. Η ισορροπία ως προς τη διαρροή πνευματικού δυναμικού καθορίζεται από μια αρχή της Χημείας που λέγεται «Αρχή του Le Chatelier» ως εξής: «Οταν μια χημική αντίδραση διαταραχθεί, τότε το σύστημα αντιδρά έτσι ώστε να επιτευχθεί μια νέα ισορροπία». Τα καλά νέα για την Ελλάδα είναι ότι αυτή η χημική ισορροπία είναι εντελώς αντιστρέψιμη και όταν αλλάξει η δυναμική, η ισορροπία μπορεί να μετατοπιστεί και πάλι προς την αντίθετη κατεύθυνση. Άρα λοιπόν η λύση για τη διαρροή πνευματικού δυναμικού από την Ελλάδα είναι απλουστάτη. Η ελληνική κυβέρνηση μπορεί με τα έργα της να καθορίσει την πορεία της αντίδρασης, δηλαδή της διαφυγής ή του επαναπατρισμού ενός μέρους των Ελλήνων επιστημόνων στην πατρίδα τους, δημιουργώντας τα κατάλληλα κίνητρα.
Τελειώνοντας, συνοψίζω με τα εξής:
- Ας μελετήσουμε τι έκαναν άλλες χώρες με παρόμοιο πρόβλημα
- Ας χρησιμοποιήσουμε τους Έλληνες μετανάστες/επιστήμονες σαν άμισθους συμβουλους (θα τους ακούσουν οι πολιτικοί;)
- Ας αφήσουμε τις μικροπολιτικές βλέψεις και ας κοιτάξουμε το μέλλον των παιδιών μας (να κάνουμε το θέμα εθνικό, όχι πολιτικό)
- Ας βοηθήσουμε αυτούς που αποφάσισαν να φύγουν και ας κρατήσουμε επαφή μαζί τους μήπως και γυρίσουν αργότερα
- Ας βοηθήσουμε αυτούς που αποφάσισαν να μείνουν με νέες δουλειές
- Ας βοηθήσουμε τους νέους, μη μας φύγουν και άλλοι, και γίνει η Ελλάδα γεροκομείο, νοσοκομείο ή νεκροταφείο