Ανοίξτε την εφαρμογή ¨Κάμερα" του κινητού σας τηλεφώνου και μετρήστε πόσες φωτογραφίες έχετε τραβήξει τους τελευταίους 12 μήνες. Ένας μέσος όρος 500 φωτογραφιών θα ήταν μια απολύτως ασφαλής πρόβλεψη αλλά και παράλληλα ένας εξωφρενικός αριθμός.
Γιατί τραβάμε τόσες φωτογραφίες; Τι μας ωθεί στο να βγάζουμε το κινητό μας από την τσέπη και να πατάμε το κλικ σε σταθμούς μετρό, στο γραφείο, στο εστιατόριο και στη κυριακάτικη βόλτα; Θα ξεκινήσω με τις 2 "εύκολες" εξηγήσεις, μια επιστημονική και μια οικονομική.
Ο εγκέφαλος μας και η εξέλιξη της τεχνολογίας
Έρευνες έχουν δείξει πως 70% των αισθητηριακών υποδοχέων μας βρίσκονται στα μάτια μας και γι'αυτό ακριβώς το λόγο χρειαζόμαστε 150 miliseconds για να επεξεργαστούμε μια εικόνα και 100 miliseconds για να της προσδωσούμε νόημα. Στην εποχή του information overload οι φωτογραφίες είναι πάντα πιο επιθυμητές από ένα status update, ένα comment ή ένα άρθρο. Τις καταλαβαίνουμε πιο εύκολα, δεν σπαταλάμε χρόνο και είναι σίγουρα πιο ευχάριστες για το μάτι.
Αν προσεγγίσουμε το θέμα με οικονομικούς ορούς, μπορούμε, επίσης εύκολα, να πούμε πως η απήχηση των smartphones και η εύκολη πρόσβαση σε ψηφιακές φωτογραφικές μηχανές εξηγούν εν μέρει το φαινόμενο. Δεν χρειάζεται πια να αλλάξεις και να εμφανίσεις φιλμ, οι φωτογραφικές δυνατότητες των περισσότερων smartphones είναι απίστευτα δυνατές, δεν χρειάζεται να αγοράσεις αλμπουμ για την αποθήκευση των φωτογραφιών, ακόμα και το να τις μοιραστείς ή να τις στείλεις σε φίλους σου έχει μηδαμινό κόστος.
Η φυσιολογία του εγκεφάλου μας και η κατακόρυφη πτώση του κόστους που φέρνει η εξέλιξη της τεχνολογίας είναι 2 ατράνταχτα επιχειρήματα με ειδικό βάρος. Παρόλα αυτά, δεν είναι αρκετά ώστε να εξηγήσουν νούμερα όπως τις 208 χιλιάδες φωτογραφίες που ανεβαίνουν στο Facebook κάθε λεπτό.
Οι κοινωνικές προεκτάσεις της φωτογραφίας
Ας πάμε λίγα βήματα πίσω λοιπόν και ας δούμε ποιες αλλαγές έχει επιφέρει η φράση "βγάζω φωτογραφία με το κινητό" στην παραδοσιακή δραστηριότητα της φωτογραφίας. Αρχικά, το κινητό μας τηλέφωνο είναι κάτι που έχουμε συνέχεια πάνω μας οπότε είναι και συνέχεια διαθέσιμο για φωτογραφίες. Επιπλέον, οι κινητές συσκευές κουβαλάνε μαζί τους την έννοια του "μοιράζομαι" λόγω της συνεχούς συνδεσιμότητας τους με το internet και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Τέλος η πράξη της φωτογράφησης με κινητό τηλέφωνο υποδηλώνει την ταυτόχρονη ύπαρξη εργαλείων/φίλτρων για την "βελτίωση" των εικόνων.
Κάθε ένα από τα 3 αυτά χαρακτηριστικά κρύβει από πίσω του διαφορετικές κοινωνικές, κυρίως, προεκτάσεις της έννοιας "ψηφιακή φωτογραφία".
Η ανάγκη για πάγωμα του χρόνου
Ξεκινώντας από τη συνεχή παρουσία των κινητών συσκευών στη ζωή μας, τον κατακλυσμό πληροφοριών που αυτές παράγουν και κυρίως την αίσθηση της απίστευτα γρήγορης ταχύτητας με την οποία τρέχει η καθημερινότητα, η φωτογραφία σαν πράξη αποκτάει την ανάγκη του να "σταματήσουμε" το χρόνο, να προσθέσουμε τον εαυτό μας (selfie) σαυτό το παγκόσμιο δίκτυο ειδήσεων, τουιτς και status και να δημιουργήσουμε αναμνήσεις. Κατηγοριοποιούμε την πραγματικότητα και τα γεγονότα με βάση το αν αξίζουν φωτογραφίας ή όχι και βγάζουμε όσο πιο πολλές μπορούμε για να μη μας "ξεφύγει" κάτι.
Βέβαια, το γεγονός ότι φωτογραφίζουμε δεκάδες πράγματα μέσα στη μέρα έχει δημιουργήσει μια ψευδή αίσθηση δυνατής μνήμης. Θεωρούμε ότι αν απαθανατίσουμε κάτι, θα μπορέσουμε να το κρατήσουμε για πάντα στη μνήμη μας (ή του κινητού μας) ενώ έρευνες έχουν δείξει ότι οι άνθρωποι ξεχνάνε πολύ πιο εύκολα γεγονότα ή αντικείμενα που έχουν φωτογραφίσει συγκριτικά με κάποια άλλα που αποφάσισαν να μην τα απομυθοποιήσουν φωτογραφίζοντας τα.
(Υπάρχει μια χαρακτηριστική σκηνή στο The Secret Life Of Walter Mitty όπου ο φωτογράφος, τον οποίον υποδύεται ο Sean Penn, περιμένει για μέρες να εμφανιστεί μπροστά του μια εξαιρετικής ομορφιάς snow leopard για να μπορέσει να την φωτογραφίσει και όταν επιτέλους εκείνη εμφανίζεται, αποφασίζει να την "χαρεί με τα μάτια του")
Το παρόν ως παρελθόν
Κεντρικό ρόλο στην εκτίναξη του αριθμού των φωτογραφιών που παράγουμε κάθε μέρα έχουν φυσικά και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Το πιο σημαντικό κομμάτι που έχουν προσθέσει είναι η μετατροπή του παρόντος σε μια μορφή εγγεγραμμένου παρελθόντος, όπως σημειώνει ο social media theorist Nathan Jurgenson. Η ύπαρξη του newsfeed, το οποίο τρέχει ακατάπαυστα και ανανεώνεται κάθε δευτερόλεπτο, λειτουργεί επειδή οι χρήστες αποτυπώνουν το παρόν σε μορφή φωτογραφίας την οποία θα "καταναλώσουν" οι υπόλοιποι χρήστες τις επόμενες ώρες. Αυτή μας η ανάγκη λοιπόν να συμμετάσχουμε στο παγκόσμιο δίκτυο των social media μας κάνει να αποτυπώνουμε όλο και πιο πολύ το παρόν μας με σκοπό είτε να δημιουργούμε αναμνήσεις για μας τους ίδιους, όπως είπαμε πριν, είτε να συνεισφέρουμε στο "μελλοντικό παρελθόν" των newsfeeds για τους άλλους χρήστες. Η εφαρμογή Instagram για παράδειγμα έχει «πατήσει» πάνω στη συγκεκριμένη ανάγκη μας για νοσταλγία με τα vintage και ρετρό φίλτρα να έχουν τρομερή απήχηση σε όλους τους χρήστες ανεξαρτήτου ηλικίας και background.
Η φωτογραφία ως μέσο έκφρασης
Τέλος, η έκρηξη της ψηφιακής φωτογραφίας έφερε μαζί της και δεκάδες εφαρμογές οι οποίες μας επιτρέπουν να επεμβαίνουμε στο τελικό αποτέλεσμα. Είναι πολύ συχνό το φαινόμενο να προσθέτουμε φίλτρα και εφέ ακόμα σε φωτογραφίες οι οποίες αποτυπώνουν πολύ όμορφα το αντικείμενο της φωτογράφησης. Έχουμε φτάσει σε σημείο να δηλώνουμε σαν "άφιλτρες" τις ελάχιστες φωτογραφίες που δεν ρετουσάρουμε, που σημαίνει ότι η ψηφιακή φωτογραφία είναι συνυφασμένη με μια "πειραγμένη" πραγματικότητα η οποία δεν αναγνωρίζει κάποια διαφορά ανάμεσα στο φυσικό και το τεχνητό. Αυτή μας η επιθυμία για επέμβαση στη πραγματικότητα δείχνει την ανάγκη που έχουμε για αυθεντικότητα και προσωπική έκφραση σε ένα δίκτυο που όλα είναι σχεδόν ίδια. H Susan Sontag, γνωστή Αμερικανίδα δημοσιογράφος, στο βιβλίο της "On Photography" είχε γράψει πως η φωτογραφία είναι χρήσιμη τόσο για την αποτύπωση της πραγματικότητας όσο και για την προσωπική δημιουργία. Ο μόνος τρόπος για διαφοροποίηση από τους άλλους είναι να δημιουργήσουμε μια "δική μας" αισθητική που δεν θα μοιάζει με κανενός άλλου. Εκτός από τα γνωστά φίλτρα, ένας άλλος τρόπος προσωπικής έκφρασης με τη μορφή φωτογραφίας είναι και το, σε πολλούς ανεξήγητο, #foodporn. Η πράξη του να βγάζεις φωτογραφία το φαγητό σου αποκτά νόημα αν σκεφτείς ότι είναι ένας πολύ εύκολος τρόπος να εκφραστείς. Ο τύπος φαγητού, το εστιατόριο, ο τρόπος σερβιρίσματος, αν το τρως με παρέα ή όχι μπορούν να δηλώσουν πολλά για το ποιος είσαι.
Ο Πεσσόα για το Instagram
Δεν θα μπορούσε να υπάρξει καλύτερος επίλογος από ένα απόσπασμα από τον "Ηρόστρατο" του Φερνάντο Πεσσόα. "Από τη μια πλευρά, είναι πάρα πολλοί αυτοί που γράφουν, ζωγραφίζουν και γενικώς κακοποιούν τη τέχνη. Από την άλλη, αυτή ακριβώς η πληθώρα καλλιτεχνών μετατρέπει τη δημοσιότητα και την πιο ευτελή αυτοπροβολή σε άμυνα ενάντια στην αφάνεια".
Ίσως λοιπόν, εκτός των προαναφερθέντων, η φωτογραφία να λειτουργεί κυρίως σα μέσο για αυτοπροβολή σε ένα χαοτικό κόσμο που κινείται με γνώμονα το ποιος προκαλεί τη μεγαλύτερη προσοχή.