Το φραγκοστάφυλο (Ribes nigrum) κατάγεται από την Ευρώπη και την Ασία. Το όνομα του σύμφωνα με μερικούς ερευνητές προέρχεται από την αραβική λέξη ribas που σημαίνει αδρύς. Η Ευρώπη είναι αυτή που σχεδόν μονοπωλεί την παγκόσμια παραγωγή του φραγκοστάφυλου. Η κυριότερη χώρα παραγωγής είναι η Ρωσία με μία ετήσια παραγωγή 150.000 τόνων, που παράγεται σε μικρές κυρίως οικογενειακές γεωργικές επιχειρήσεις. Τα φραγκοστάφυλα καταναλώνονται σαν νωποί καρποί, χυμοί, μαρμελάδες, γλυκά, κ.α.
Δεύτερη χώρα παραγωγής είναι η Πολωνία με μία παραγωγή 100.000 τόνων ετησίως, εκ της οποίας ένα μεγάλο μέρος προορίζεται για εξαγωγή, κυρίως με μορφή καταψυγμένων καρπών.
Το φραγκοστάφυλο είναι ένας πολυετής καρποφόρος θάμνος χωρίς αγκάθια που μπορεί να φθάσει σε ύψος το 1,5 μ. Καλλιεργείται σε περιοχές με εύκρατο κλίμα. Οι ρίζες του είναι πολυάριθμες και εκτείνονται κάθετα σε βάθος 20-40cm και σε πλάτος όσο είναι η διάμετρος του φυλλώματος. Τα φύλλα του φέρουν μίσχους, έχουν χνούδι στην κάτω τους επιφάνεια και είναι πολύ αρωματικά. Αποτελούνται από 3-5 λοβούς τριγωνικού σχήματος.
Οι οφθαλμοί του είναι ογκώδεις με στρογγυλοποιημένο σχήμα, με πράσινο ή ελαφρό χρωματισμό. Καλύπτονται με αρωματοφόρους αδένες που έχουν χαρακτηριστικό άρωμα.Τα άνθη του είναι πενταμερή και ανθίζουν την περίοδο Απριλίου- Μαΐου. Σχηματίζουν μακρούς βοστρύχους που φέρουν 5-10 άνθη. Τα άνθη του έχουν μορφή μικρού κώδωνα.
Οι καρποί του θεωρείται ότι ενεργοποιούν το ανοσοποιητικό σύστημα των ανθρώπων, ενώ έχουν και μικροβιοκτόνο δράση σε προσβολές του αναπνευστικού συστήματος, της γρίπης αλλά και των ιώσεων.
Οι καρποί του που ονομάζονται φραγκοστάφυλα, είναι σφαιρικοί, πολύσπερμοι με μία διάμετρο μεταξύ 1- 1,5cm. Έχουν μαύρο χρώμα, φέρουν ένα αποξηραμένο κάλυκα. Έχουν όξινη και στυφή γεύση επειδή είναι πλούσιοι σε τανίνες. Είναι αρωματικοί και χυμώδεις. Ευρίσκονται σε τσαμπιά κρεμάμενα που έχουν επίσης αρωματοφόρους αδένες. Η σάρκα τους έχει υποκύανο χρώμα και φέρει πολυάριθμους σπόρους των οποίων ο αριθμός ποικίλει.
Το φυτό αυτό είναι πολύ ανθεκτικό στις αντιξοότητες του κλίματος και ανέχεται θερμοκρασίες μέχρι -35 C. Επειδή όμως έχει πρώιμη άνθηση είναι πολύ ευαίσθητο στους παγετούς της ανοίξεως.
Οι χρήσεις του
Πολλά μέρη του φυτού (καρποί, φύλλα, οφθαλμοί, σπέρματα) μπορούν να χρησιμοποιηθούν για φαρμακευτικούς σκοπούς. Ο καρπός του φραγκοστάφυλου περιέχει διάφορες ουσίες όπως είναι τα φλαβονοειδή, ανθοκυανοζίδια, οργανικά οξέα, όπως το κιτρικό, το μαλικό, και το τρυγικό οξύ, πηκτίνες κ.α. επίσης περιέχουν το γ-λινολενικό οξύ (ω6) και το α-λινολενικό οξύ (ω3).
Οι καρποί του είναι θρεπτικοί δροσιστικοί, και με εξαιρετικά υψηλή περιεκτικότητα σε βιταμίνη C (200mg ανά 100g καρπών). Θεωρείται ότι ενεργοποιούν το ανοσοποιητικό σύστημα των ανθρώπων, ενώ έχουν και μικροβιοκτόνο δράση σε προσβολές του αναπνευστικού συστήματος, της γρίπης αλλά και των ιώσεων.
Οι καρποί του έχουν επίσης υψηλή περιεκτικότητα σε τανίνες και σε ανθοκυάνες οι οποίες είναι αντιοξειδωτικές ουσίες. Οι καρποί του φραγκοστάφυλου θεωρούνται ότι έχουν αγγειοδιασταλτική δράση και λειτουργούν σαν παράγοντες μείωσης της αρτηριακής πιέσεως. Οι πηκτίνες που περιέχονται στους καρπούς του δρουν εναντίον της διάρροιας.
Οι καρποί του μπορεί να καταναλωθούν νωποί, αλλά είναι ευαίσθητοι κατά την μεταφορά τους, ενώ η γεύση τους δεν είναι ιδιαίτερα αρεστή. Για τους λόγους αυτούς, τα φραγκοστάφυλα τα βρίσκουμε στην αγορά κυρίως σε μορφή λικέρ, νέκταρ, χυμών, σαν καταψυγμένα ή σαν αποξηραμένα και τριμμένα σε σκόνη αλλά και σε μίγματα με άλλα φαρμακευτικά φυτά. Χρησιμοποιούνται σε πολλά γαλακτοκομικά προϊόντα (γιαούρτια, κ.α) όπως και στην ζαχαροπλαστική.
Τα φύλλα του έχουν ευχάριστη γεύση, χρησιμοποιούνται σαν αφέψημα που μπορεί να αντικαταστήσει το τσάι. Τα φύλλα περιέχουν βιταμίνη C, τανίνες και αιθέρια έλαια. Θεωρούνται σαν διουρητικά, μειώνουν το ουρικό οξύ, ανακουφίζουν από ρευματικούς πόνους, την αρθρίτιδα και την ποδάγρα. Επίσης ευνοούν την έκκριση κορτιζόνης, από τα επινεφρίδια και θεωρούνται σαν αντιαλλεργιογόνα έναντι μερικών αλλεργιών. Επειδή περιέχουν φλαβονοειδή μειώνουν την αρτηριακή πίεση. Χρησιμοποιούνται για την αντιμετώπιση δυσμενών συμπτωμάτων της εμμηνόπαυσης που σχετίζονται με την κυκλοφορία του αίματος. Σε εξωτερική χρήση, χρησιμοποιούνται σαν κατάπλασμα εναντίον των τσιμπημάτων των εντόμων και της ακμής.
Επίσης χρησιμοποιούνται οι οφθαλμοί του φυτού, στην αντιμετώπιση των αλλεργιών και των ημικρανιών που προέρχονται από τις αλλεργίες ή το συνάχι, και διάφορες ανωμαλίες του συκωτιού. Επίσης αυτά θεωρούνται ότι ενεργοποιούν τα επινεφρίδια, τα νεφρά, το πάγκρεας και το συκώτι. Θεωρούνται ότι είναι αποτελεσματικά εναντίον του άσθματος, την χρόνια βρογχίτιδα, το εμφύσημα και την αλλεργική ρινίτιδα.
Το έλαιο των σπερμάτων του φραγκοστάφυλου, περιέχει μεταξύ 11- 24% γ-λινολεικό οξύ και ω-6. Το έλαιο αυτό χρησιμοποιείται στην κοσμετολογία αλλά και σαν διατροφικό συμπλήρωμα.
Η καλλιέργειά του
Το φραγκοστάφυλο, προσαρμόζεται σε μία μεγάλη ποικιλία εδαφών, αλλά προτιμά τα μέσης συστάσεως προς αργιλώδη, τα πλούσια σε οργανική ουσία με κανονική υγρασία και καλή στράγγιση. Τα φυτά αυτού του είδους μπορούν να ανεχθούν ακόμη και περιοχές με ημι-σκιά, αλλά είναι πιο παραγωγικά όταν καλλιεργούνται σε ηλιόλουστες περιοχές.
Το PH του εδάφους πρέπει να βρίσκεται μεταξύ 6,2- 7,5. Η περιεκτικότητα του εδάφους σε οργανική ουσία πρέπει να είναι υψηλή, τουλάχιστον 3%, άλλωστε το φραγκοστάφυλο χαρακτηρίζεται σαν φυτό που έχει αυξημένες ανάγκες σε θρεπτικά στοιχεία.
Το φυτό αυτό απαιτεί κλίμα εύκρατο ώστε οι καλλιεργητικές συνθήκες να είναι ιδανικές. Επειδή κατάγεται από τις χώρες της Βόρειας Ευρώπης, είναι ανθεκτικό σε χαμηλές θερμοκρασίες κατά την διάρκεια του χειμώνα, ενώ είναι ευαίσθητο φυτό στους παγετούς της ανοίξεως τόσο στο στάδιο των οφθαλμών όσο και στο στάδιο των ανθέων. Την περίοδο αυτή θερμοκρασίες κάτω από -1 C, προκαλούν καταστροφή των φυτικών ιστών των ανθέων, όπως και η πάχνη είναι επίσης αιτία καταστροφής των ανθέων.
Επειδή οι περισσότερες ποικιλίες του φραγκόσυκου είναι «αυτόστειρες», πρέπει να διασφαλίζεται η σταυρεπικονίαση εγκαθιστώντας διαφορετικές ποικιλίες που όμως πρέπει να ανθίζουν την ίδια χρονική περίοδο. Επίσης πρέπει να διασφαλίζεται η παρουσία των εντόμων που ενεργούν σαν έντομα επικονιαστές, με την εγκατάσταση κυψελών, ή να λαμβάνονται μέτρα ώστε να διατηρείται η βιοποικιλότητα του περιβάλλοντος, ειδικά σε μεγάλες εκτάσεις που καλλιεργούνται με φραγκοστάφυλα.
Η άρδευση αυτής της καλλιέργειας εξαρτάται από τις κλιματικές συνθήκες και από την σύνθεση του εδάφους. Από την περίοδο της ανθήσεως μέχρι την ολοκλήρωση της συγκομιδής, το φραγκοστάφυλο, απαιτεί 25mm βροχής την εβδομάδα, ώστε να διασφαλισθεί η υψηλή παραγωγή και η παραγωγή μεγαλόκαρπων καρπών. Η άρδευση γίνεται με το σύστημα της στάγδην άρδευσης ή με τεχνητή βροχή. Το φραγκοστάφυλο είναι ένα φυτό που έχει σημαντικές ανάγκες σε νερό κυρίως το πρώτο έτος μετά το φύτεμα. Την θερμή περίοδο του έτους, μπορεί να απαιτείται μία ποσότητα 5-8mm νερού την ημέρα.
Είναι απαραίτητη η καλή κατεργασία του εδάφους πριν από το φύτεμα των φυτών, ώστε να γίνει ικανοποιητική καταπολέμηση των πολυετών ζιζανίων και ειδικά της αγριάδας. Τα ζιζάνια προκαλούν μεγάλες απώλειες στην παραγωγή όταν κατακλύσουν μία καλλιέργεια. Στην βιολογική καλλιέργεια τα ζιζάνια καταπολεμούνται με κατεργασία του εδάφους ή με την χλωρή λίπανση που προκαλεί το «πνίξιμο» των ζιζανίων.
Η βασική λίπανση πρέπει να γίνεται με την χρησιμοποίηση της κοπριάς ή κομπόστ, η οποία πρέπει να ενσωματώνεται στο έδαφος πριν από την φύτευση με μία ποσότητα 4,5-6 τόνους το στρέμμα, ανάλογα με την γονιμότητα του εδάφους. Η ορθολογική λίπανση βελτιώνει την βλάστηση των φυτών και τις αποδόσεις τους χωρίς να βλάπτεται η ποιότητα των καρπών. Η λίπανση που πρέπει να γίνεται πρέπει να γίνεται μετά από την ανάλυση του εδάφους. Σύμφωνα με καναδικές έρευνες, οι ανάγκες του φυτού αυτού σε άζωτο ποικίλουν από 9,5- 12,2 kg/στρέμμα. Το έδαφος πρέπει να έχει μία ποσότητα αφομοιώσιμου φωσφόρου και καλίου της τάξεως 22,5-33,5kg/ στρέμμα, ώστε να διασφαλίζονται οι ανάγκες των φυτών.
Το φραγκοστάφυλο πολλαπλασιάζεται εύκολα με ξυλώδη μοσχεύματα το φθινόπωρο ή την άνοιξη. Για να διασφαλισθεί η σταθερή και υψηλή παραγωγή, πρέπει να εγκατασταθούν νεαρά φυτά πιστοποιημένα και να προέρχονται από ένα αναγνωρισμένο φυτώριο.
Σε πλήρη ανάπτυξη η καλλιέργεια του φυτού αυτού με μία πυκνότητα 200 φυτών το στρέμμα, μπορεί να δώσει 600- 800 kg το στρέμμα δηλαδή, 3 έως 4kg καρπών ανά δενδρύλλιο. Στην Γαλλία οι τιμές του κυμαίνονται 3-4 € το κιλό, δίνει εισόδημα 1800- 3200€ το στρέμμα.
Τα φυτά μπορεί να είναι γυμνόριζα, ή σε γλάστρες, αλλά θα πρέπει να έχουν καλά αναπτυγμένο ριζικό σύστημα και να είναι υγιή. Χρησιμοποιούνται συνήθως φυτά ηλικίας 1 έτους παρά φυτά 2 ετών.
Σε καλλιέργειες φραγκοστάφυλου όπου η συγκομιδή θα γίνεται με μηχανικά μέσα, τα φυτά φυτεύονται σε αποστάσεις 80-100cm επάνω στην γραμμή και σε αποστάσεις μεταξύ των γραμμών 3-3,5m, ώστε να υπάρχει η κατάλληλη απόσταση για να περνούν τα μηχανήματα.
Επιλογή της ποικιλίας
Οι κλασικές ποικιλίες του φραγκοστάφυλου είναι αυτόστειρες και επομένως απαιτούν την εισαγωγή στην καλλιέργεια φυτών ποικιλιών που αποτελούν τους επικονιαστές. Συνήθως χρησιμοποιούνται οι επικονιάστριες ποικιλίες σε ποσοστό 20% στο σύνολο των φυτών. Οι ποικιλίες που έχουν δημιουργηθεί τα τελευταία χρόνια είναι αυτογόνιμες δηλαδή δεν έχουν ανάγκη των ποικιλιών που χρησιμοποιούνται σαν επικονιαστές.
Οι κυριότερες ποικιλίες που καλλιεργούνται στην Γαλλία είναι:
"Blackdown"
Είναι αγγλική ποικιλία με καλής ποιότητας καρπών η οποία επίσης είναι πολύ καλός επικονιαστής της ποικιλίας Noir de Bourgogne.
"Bigrou"
Είναι γαλλική ποικιλία αυτογόνιμη ποικιλία που έχει δημιουργηθεί από τον INRA. Χρησιμοποιείται όταν η καλλιέργεια προορίζεται για παραγωγή ανθοφόρων οφθαλμών.
"Noir de Bourgogne"
Είναι γαλλική ποικιλία από την Βουργουνδία. Οι καρποί της χρησιμοποιούνται για παραγωγή λικέρ και κρεμών. Είναι μία από τις πιο γνωστές και πιο παλιές ποικιλίες της Γαλλίας. Οι καρποί της βρίσκονται επάνω σε μικρά τσαμπιά. Είναι ποικιλία αυτόστειρη και για αυτό απαιτεί μία άλλη ποικιλία για επικονίαση. Συνήθως χρησιμοποιούνται οι ποικιλίες Geant de Boskcoop και Andega. Είναι παραγωγική ποικιλία που ωριμάζει στα μέσα Ιουλίου και πολύ αρωματική.
Το κλάδεμα
Με το κλάδεμα δίνεται συνήθως το σχήμα του θάμνου. Σήμερα όμως έχουν αναπτυχθεί και νέες τεχνικές κλαδέματος με σκοπό την βελτίωση της ταχύτητας συγκομιδής των καρπών αλλά και της ποιότητας τους. Αυτές είναι:
- Το σύστημα «κάθετης παλμέτας»
- Το «σύστημα σε σχήμα V»
Με αυτά τα σχήματα οι βλαστοί υποστυλώνονται, δένονται και παραμένουν όρθιοι, με αποτέλεσμα να ευνοείται η παραγωγή μεγάλων τσαμπιών, ομοιόμορφα κατανεμημένων επάνω στους βλαστούς και τις διακλαδώσεις τους. Τα σχήματα αυτά επιτρέπουν την ομοιόμορφη ωρίμανση των καρπών.
Η συγκομιδή
Α)Η συγκομιδή των καρπών
Η συγκομιδή των καρπών του φραγκοστάφυλου στηρίζεται στο χρώμα των καρπών αλλά δεν πρέπει να αρχίζει όταν όλοι οι καρποί είναι πλήρως ώριμοι ώστε όταν ολοκληρώνεται χωρίς κίνδυνο τινάγματος των καρπών.
Άλλοι μέθοδοι υπολογισμού της ημερομηνίας συγκομιδής των καρπών είναι:
- με τον υπολογισμό του «δείκτη διαθλάσεως»
- με τον υπολογισμό της «θερμικής δράσεως»
Η συγκομιδή γίνεται με τα χέρια, στην περίπτωση που οι καρποί προορίζονται για σούπερ μάρκετ σαν νωποί καρποί, επειδή με την μέθοδο αυτή οι καρποί συγκομίζονται επιλεκτικά, ανάλογα με τον βαθμό ωριμότητας τους, το μέγεθος και την εμφάνιση τους.
Οι παραγωγοί του φραγκοστάφυλου χρησιμοποιούν αυτό το είδος συγκομιδής για οικονομικούς λόγους από την δεκαετία του 1970.
Σήμερα υπάρχουν πολλοί τύποι συλλεκτικών μηχανών για την συγκομιδή των μικρών καρπών.
Επίσης υπάρχουν μικτές μηχανές με τις οποίες γίνεται ο αποχωρισμός των ραγών κατά την συγκομιδή των μικρών καρπών.
Β) Η συγκομιδή των φύλλων
Τα φύλλα συγκομίζονται με το χέρι από την στιγμή που έχουν όλες τις ενεργές ουσίες τους. Η συγκομιδή γίνεται ή πριν από την έναρξη της άνθησης τον Μάιο και αφού έχει φύγει από την επιφάνεια τους η πρωινή δροσιά. Γίνονται συνήθως 2-3 συγκομιδές φύλλων εάν δεν προβλέπεται να γίνει συγκομιδή των καρπών.
Γ) Η συγκομιδή των ανθοφόρων οφθαλμών
Η συγκομιδή των ανθοφόρων οφθαλμών συνηθίζεται πολύ στην Γαλλία, στην περιοχή της Βουργουνδίας, όπου η εργασία αυτή έχει μηχανοποιηθεί από την δεκαετία του 1990. Η συγκομιδή αυτή γίνεται όταν ακόμη τα φυτά βρίσκονται σε λήθαργο (στη Γαλλία μεταξύ Δεκεμβρίου και αρχές Μαρτίου).
Οικονομικό αποτέλεσμα
Το μέσο βάρος κάθε καρπού φραγκοστάφυλου ποικίλει μεταξύ 0,5- 1,3 g ανάλογα με την ποικιλία. Σε πλήρη ανάπτυξη η καλλιέργεια του φυτού αυτού με μία πυκνότητα 200 φυτών το στρέμμα, μπορεί να δώσει 600- 800 kg το στρέμμα δηλαδή, 3 έως 4kg καρπών ανά δενδρύλλιο. Στην Γαλλία οι τιμές του κυμαίνονται 3-4 € το κιλό, δίνει εισόδημα 1800- 3200€ το στρέμμα.
*Περισσότερες πληροφορίες στην ιστοσελίδα SymAgro