Κάθε χρόνο κατά τον εορτασμό της επετείου του Πολυτεχνείου, η μνήμη μας ανάγεται σε όλα εκείνα τα γεγονότα που σημάδεψαν τη σύγχρονη πολιτική ζωή τόπου. Η λεγόμενη «γενιά του Πολυτεχνείου», η πρωτοπόρος νεολαία της εποχής εκείνης, έχει υμνηθεί για την συνεισφορά της στους δημοκρατικούς αγώνες, συχνά, ωστόσο, κατηγορείται για τον δρόμο που επέλεξε να πορευθεί στην περίοδο της μεταπολίτευσης.
Ποια ήταν, όμως, πραγματικά η «γενιά του Πολυτεχνείου» και ποια η συμβολή της στην μεταπολίτευση;
Ήδη κατά το 1973, το σημαδιακό έτος της εξέγερσης του Πολυτεχνείου, καταγράφει μια κοινωνία
ανήσυχη από την οικονομική κρίση, αλλά γρήγορα εξελισσόμενη, με βηματισμό παράλληλο προς τον ευρωπαϊκό, με τάση για έξοδο από την πολύχρονη καθυστέρηση και εκσυγχρονισμό των κοινωνικών ηθών και κοινωνικών συμβατοτήτων προς την κατεύθυνση της ατομικής και κοινωνικής απελευθέρωσης. Η δημιουργική αυτή τάση ερχόταν σε πλήρη αντίθεση με τον ακραίο συντηρητισμό της δικτατορίας των συνταγματαρχών, που επιχειρούσε να αναβιώσει αποστεωμένες και αναχρονιστικές αντιλήψεις για τον τρόπο λειτουργίας της ελληνικής κοινωνίας. Η οικονομική κρίση, που ξέσπασε την περίοδο αυτή διέλυσε και τις τελευταίες αυταπάτες, αφού είχε αποδομήσει το βασικό όπλο της χούντας, το λεγόμενο «οικονομικό θαύμα». Η αρχική παθητική στάση και ενδοτική ανοχή των συντηρητικών στρωμάτων της ελληνικής κοινωνίας, αλλά και η συγκεκαλυμμένη δυσφορία έδωσαν σταδιακά τη θέση τους στην πλήρη πολιτική και ιδεολογική αντίθεση στο καθεστώς της δικτατορίας.
Την αντίθεση αυτή ανέλαβε να εκφράσει το πιο προοδευτικό, το πιο εξελιγμένο τμήμα της ελληνικής κοινωνίας, η πρωτοπορία της εποχής, η φοιτητική νεολαία. Η φοιτητιώσα νεολαία, ανέκαθεν προνομιακός φορέας αμφισβήτησης κατεστημένων ιδεολογιών, ήδη πρωτοπορούσε σε κοινωνικό επίπεδο, με το δικό της ιδιαίτερο κώδικα συμπεριφοράς, στον απόηχο των αγώνων για τη Δημοκρατία της γενιάς του «1-1-4» και των ευρωπαϊκών και αμερικανικών κινημάτων της προηγούμενης δεκαετίας. Παράλληλα διαμόρφωνε και σφυρηλατούσε την ανεξάρτητη, πλέον, πολιτική της άποψη με βάση τις εξελίξεις στον ευρωπαϊκό χώρο και τις προοδευτικές απόψεις της ευρωπαϊκής διανόησης, με ιδιαίτερη συμπάθεια στα αριστερά κοινωνικά πειράματα της Κούβας του Κάστρο και της Χιλής του Αλιέντε. Η πολιτική της δράση εντεινόταν καθημερινά, μέσα από τις περιορισμένες δυνατότητες και τα λιγοστά ανοίγματα που της επέτρεπε το δικτατορικό καθεστώς. Και αυτά τα ελάχιστα, όμως, όπως η λειτουργία τοπικών φοιτητικών συλλόγων, έδωσαν τη δυνατότητα οργάνωσης και συσπείρωσης, πολιτικών ζυμώσεων και αντιδικτατορικής πάλης σ' ένα πανελλαδικό ιστό.
Τα αποτελέσματα δεν άργησαν να φανούν. Το πρώτο δείγμα της πολιτικής ωρίμανσης απετέλεσε η εξέγερση των φοιτητών της Νομικής, για να έρθει μετά από μήνες η καθοριστική εξέγερση του πολυτεχνείου, που άφησε ένα ισχυρό αποτύπωμα στην ελληνική πολιτική ιστορία με το σύνθημα «ΨΩΜΙ - ΠΑΙΔΕΙΑ - ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ». Ας σημειώσουμε εδώ ότι το βασικό και κυρίαρχο χαρακτηριστικό της εξέγερσης ήταν ο αυθορμητισμός με μικρό, σχετικά, επηρεασμό από πολιτικά κόμματα και αντιστασιακές οργανώσεις. Η εξέγερση αυτή ανατίναξε την προσπάθεια μεταμφίεσης του δικτατορικού καθεστώτος, όταν υπό την πίεση της ελληνικής κοινωνίας και της ευρωπαϊκής κοινής γνώμης, αλλά και κυβερνήσεων του εξωτερικού, αναγκάσθηκε να κάνει μικρές παραχωρήσεις «εκδημοκρατισμού» με το πείραμα της κυβέρνησης Μαρκεζίνη, υπό την σκέπη του νεοεκλεγέντος, πρώην δικτάτορος, ως Προέδρου της «Ελληνικής Δημοκρατίας», με εκδήλωση διάθεσης συμμετοχής, δυστυχώς, και παραδοσιακών πολιτικών δυνάμεων, που ήταν στα πρόθυρα ενός επαίσχυντου συμβιβασμού. Έδειξε ότι οι εποχές είχαν αλλάξει και καμιά μεταμφίεση δεν ήταν δυνατό να αναχαιτίσει τη λαϊκή δυσαρέσκεια και να ανακόψει την ιστορική εξέλιξη.
Αν επιχειρήσουμε ψύχραιμα να αποτιμήσουμε την αξία της εξέγερσης του Πολυτεχνείου, δεν μπορεί παρά να αποδεχθούμε και να τονίσουμε πως, αν δεν είχε σημειωθεί αυτό το ιστορικό γεγονός, θα ήταν τελείως διαφορετική η πορεία μετάβασης στην Δημοκρατία και την κοινοβουλευτική ομαλότητα. Η αδιαμφισβήτητη επιρροή του φοιτητικού κινήματος στην πολιτική πραγματικότητα της Ελλάδας φάνηκε καθαρά από το πόσο επηρέασε το περιεχόμενο των πολιτικών που εφαρμόστηκαν στη λεγόμενη περίοδο της μεταπολίτευσης, από τη νομιμοποίηση του ΚΚΕ, έως την επίλυση του πολιτειακού ζητήματος το 1974 και τη θέσπιση του Συντάγματος του 1975. Ακόμα, επηρέασε τα προγράμματα των κομμάτων και καθόρισε με τον πολιτικό ριζοσπαστισμό του την ελάχιστη γραμμή Δημοκρατίας, αποκλείοντας έμμεσα από την πολιτική ζωή, επί δεκαετίες, τους νοσταλγούς της δικτατορίας και τις σκοταδιστικές αντιλήψεις της ακραίας συντήρησης.
Το πολιτικό σύστημα αντάμειψε τη γενιά του Πολυτεχνείου καλλιεργώντας και συντηρώντας το μύθο της, ξεπλένοντας, ίσως, έτσι και κάποιες δικές του ενοχές για την αδράνειά του στην περίοδο της δικτατορίας. Αντάμειψε, επίσης, πλουσιοπάροχα και τους επιφανείς εκπροσώπους της γενιάς του Πολυτεχνείου και τους ενέταξε στους μηχανισμούς του, ώστε να στέκουν συχνά απέναντι στα οράματα των παλιών συναγωνιστών τους, κηλιδώνοντας τα αιτήματα και οράματα για μια κοινωνία δίκαιη και αλτρουιστική, ηθική και αξιοκρατική. Στην τοιχογραφία της μεταπολίτευσης το χρωματικό φόντο είναι η παρακαταθήκη της γενιάς του πολυτεχνείου, θέμα βολικό τόσο γι' αυτούς που το εκμεταλλεύονται, όσο και γι' αυτούς που το πολεμούν. Ας ευχηθούμε να μη φτάσουμε και πάλι στο σημείο το σύνθημα «ΨΩΜΙ - ΠΑΙΔΕΙΑ - ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ» να ξαναγίνει επίκαιρο και το περιεχόμενο του, ζητούμενο...
Οι σκέψεις αυτές κλείνουν με μία κρίσιμη αναφορά σε εκείνους που τους πρέπει αιώνια τιμή και ευγνωμοσύνη, τους απλούς, ταπεινούς και ανώνυμους εξεγερμένους φοιτητές, αυτούς που δεν καταδέχτηκαν να εξαργυρώσουν, μετέπειτα, την άδολη πράξη τους με οφίτσια και κοινωνική καταξίωση. Τους πρέπει μια μπαλάντα, αντίστοιχη αυτής που έγραψε ο Καρυωτάκης για τους άδοξους ποιητές:
«Μα ξέροντας πως όλοι τούς ξεχνούνε,
νοσταλγικά εγώ κλαίω τη θλιβερή
μπαλάντα στους ποιητές άδοξοι που 'ναι»
Αυτοί οι ανώνυμοι έγραφαν τα συνθήματα στα διερχόμενα λεωφορεία, μοίραζαν τις προκηρύξεις, βασανίζονταν απάνθρωπα και φυλακίζονταν, χωρίς να υποκύψουν. Αυτοί πρέπει να παραμείνουν πρότυπα για τη σεμνότητα και το ήθος τους...
... βρίσκονται ακόμα διάσπαρτοι, ανάμεσά μας, επιστήμονες και τεχνικοί, αλλά δεν θα τους αναγνωρίσεις ποτέ. Μόνο αν συνομιλήσεις μαζί τους θα καταλάβεις τη διαφορά και θα μπορέσεις να εξηγήσεις, γιατί στέκονται μακριά από τις πολιτικές και κοινωνικές διεργασίες, προσπαθώντας να προστατεύσουν τα ιερά και όσιά τους, σε μια κοινωνία που νιώθουν πια ότι δεν έχουν θέση. Τότε θα καταλάβεις το νόημα των στίχων του Μπρeχτ στο ποίημά του «Επιτάφιος για τον Μ.»:
«Ξέφυγα από τους καρχαρίες
και νίκησα τους τίγρεις
μ' έφαγαν όμως
οι κοριοί»