Στο άκουσμα της λέξης «Ιαπωνία», το μυαλό των περισσότερων εξ ημών υφαίνει εικόνες με ατρόμητους σαμουράι και αισθησιακές γκέισες, εικόνες με πανέμορφους παραδοσιακούς ναούς στο Κυότο, καθώς και εικόνες με το διαστημικό, υπερ-αστικό τοπίο του Τόκυο. Θεωρούμε τους Ιάπωνες έναν εξωτικό λαό, πολύ διαφορετικό από τους Έλληνες, που αξίζει να επισκεφθούμε, ώστε να βιώσουμε από πρώτο χέρι τη διαφορετικότητά του. Όλες αυτές οι εικόνες και οι σκέψεις ανταποκρίνονται 100% στην πραγματικότητα. Ο μέσος Ιάπωνας είναι όντως διαφορετικός από τον μέσο Έλληνα: ζει περισσότερο, τρέφεται πιο υγιεινά, είναι πιο ευγενικός, πιο πειθαρχημένος και πιο εργατικός. Ένας λευκός Δυτικός μπορεί πράγματι να απολαύσει στην Ιαπωνία τον επίγειο παράδεισο: βρίσκεται διαρκώς στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος και έχει τη δυνατότητα να γευτεί όλες τις υπέροχες και ελκυστικές πτυχές της χώρας, χωρίς ποτέ να έρθει σε επαφή με καμία από τις αρνητικές της εκφάνσεις.
Και εδώ ακριβώς ελλοχεύει ο κίνδυνος της παραπλάνησης: το γεγονός ότι ο Δυτικός τουρίστας ελάχιστα αντιλαμβάνεται κάποια πράγματα, δε σημαίνει ότι αυτά δεν υπάρχουν. Το ακριβώς αντίθετο: «ζουν και βασιλεύουν» και θα συνεχίσουν να υφίστανται, όσο οι ίδιοι οι Ιάπωνες κλείνουν τα μάτια και δε λαμβάνουν μέτρα για την αντιμετώπισή τους. Στο παρόν άρθρο επιχειρούμε μία πολύ σύντομη εισαγωγή σε τρεις μόνο θεματικές από την πλειάδα των σκοτεινών πτυχών της ιαπωνικής κουλτούρας: την εργασιακή εκμετάλλευση, τις διακρίσεις σε βάρος των γυναικών και τη στυγνή εκμετάλλευση νεαρών κοριτσιών στη βιομηχανία του θεάματος. Για όσους ενδιαφέρονται να εμβαθύνουν και να εξερευνήσουν περισσότερο, παραθέτουμε στο τέλος του κειμένου μία σειρά από συνδέσμους και videos για θέματα που δεν καλύπτουμε εδώ, όπως τα πληρωμένα ραντεβού με ανήλικες μαθήτριες.
Πίσω από τα φωτεινά χαμόγελα κρύβεται ένας πολύ διαφορετικός κόσμος.
Δουλειά μέχρι θανάτου
Καρόσι (過労死): κυριολεκτικά «θάνατος απο υπερβολική εργασία». Μία λέξη που όχι απλώς τρομάζει, αλλά αποτυπώνει με απελπιστικό τρόπο ένα επικίνδυνο πρόβλημα, που δεν κρύβεται πια κάτω από το χαλί. Τελευταίο κρούσμα πριν γραφτεί αυτό το κείμενο ήταν η αυτοκτονία μίας 24χρονης κοπέλας που εργαζόταν στη διαφημιστική εταιρεία Dentsu, ο θάνατος της οποίας αναγνωρίστηκε ως «καρόσι» το Σεπτέμβριο του 2016. Η κοπέλα εργαζόταν υπερωριακά περισσότερες από 100 ώρες το μήνα. Τέτοιου είδους εργασιακή προοπτική δεν είναι η εξαίρεση, αλλά ο κανόνας για χιλιάδες ή και εκατομμύρια εργαζόμενους Ιάπωνες. Σε μία χώρα που η αφοσίωση στην εργασία αποτελεί την ύψιστη αρετή και η σχεδόν τριακονταετής οικονομική κρίση οδηγεί τις εταιρείες να «ξεζουμίζουν» τους υπαλλήλους τους, δεν είναι παράξενο που πολλοί Ιάπωνες κοιμούνται και ξυπνούν με τίποτε άλλο παρά μόνο τη δουλειά στο μυαλό τους, με απτές επιπτώσεις στην προσωπική και οικογενειακή τους ζωή.
Η κατάσταση έχει εκτραχυνθεί τόσο, που η ιαπωνική κυβέρνηση αποκαλύπτει ότι 4 στις 10 εταιρείες που ερεύνησε το 2013 υποχρεώνουν τους εργαζόμενους να δουλεύουν παραπάνω από το νόμιμο, 2 στις 10 εταιρείες στην Ιαπωνία παραδέχονται ότι οι υπάλληλοί τους δουλεύουν υπερβολικά πολλές ώρες, ενώ πλέον επιβάλλονται κανόνες για να σβήνουν υποχρεωτικά τα φώτα στο γραφείο όταν η ώρα πάει 10μμ. Για να είμαστε δίκαιοι, δε δουλεύουν υπερβολικά όλοι οι Ιάπωνες, ούτε φυσικά εργάζονται όλοι στον τομέα παροχής υπηρεσιών. Το πρόβλημα, όμως, είναι υπαρκτό, οι αιτίες βαθιά εντυπωμένες στην ίδια την υφή της ιαπωνικής κοινωνίας και η όποια λύση ούτε καν αχνοφαίνεται.
Κτήριο γραφείων στο κέντρο της Όσακα, 9 το βράδυ Παρασκευής. Φώτα αναμμένα σε όλους τους ορόφους.
Ψευδαίσθηση ισότητας
Θεωρητικά, η ισότητα των φύλων είναι αναγνωρισμένη και εγγυημένη από το άρθρο 24 του ιαπωνικού Συντάγματος. Στην πράξη, η Ιαπωνία παραμένει μία πατριαρχική κοινωνία και παρότι τα πράγματα έχουν αλλάξει συγκριτικά με παλαιότερες εποχές, οι κοινωνικοί ρόλοι του άνδρα και της γυναίκας παραμένουν διακριτοί για μεγάλο αριθμό Ιαπώνων. Το Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ κατατάσσει την Ιαπωνία 111η από 144 χώρες όσον αφορά στην ισότητα των φύλων, κάτω από την Αιθιοπία, την Γκάμπια και το Τατζικιστάν (η Ελλάδα βρίσκεται στην 92η θέση, πρώτη είναι η Ισλανδία). Παραδοσιακά, όπως και στην Ελλάδα μέχρι πρότινος, ο άνδρας «φέρνει ψωμί» στο σπίτι - ρύζι στην προκειμένη - και η γυναίκα ασχολείται με το νοικοκυριό και την ανατροφή των παιδιών. Το να ασχολείται μία γυναίκα αποκλειστικά με τα οικοκυρικά αποτελεί καθόλα σεβαστή και ουσιαστική απασχόληση στην Ιαπωνία, καθώς και επιδίωξη εκατομμυρίων νεαρών κοριτσιών. Για τους πιο συντηρητικούς, αποτελεί τη μόνη σεβαστή απασχόληση μιας ενήλικης Γιαπωνέζας, η οποία πρέπει να παντρεύεται και να κάνει παιδιά γύρω στα 25-30 και να παραιτείται από την όποια εργασία είχε μέχρι τότε για να γίνει νοικοκυρά.
Τα πράγματα αρχίζουν να «στραβώνουν» όταν οι γυναίκες επιχειρούν να αφήσουν πίσω τον παραδοσιακό τους ρόλο και να επιδιώξουν μία επαγγελματική καριέρα. Τα εμπόδια που τίθενται στο δρόμο τους είναι πολλά και μεγάλα. Με τα εξαντλητικά ωράρια που επικρατούν παντού, τη συνηθισμένη πρακτική μετακίνησης των υπαλλήλων σε άλλες πόλεις ή και χώρες και την έλλειψη υποστηρικτικών δομών όπως νηπιαγωγεία και κέντρα ημέρας, είναι σχεδόν αδύνατο μία μητέρα να κυνηγήσει μία καλοπληρωμένη, υψηλόβαθμη θέση σε μία ιαπωνική εταιρεία. Το να μείνει, δε, έγκυος μία εργαζόμενη κοπέλα επιφυλάσσει κάποιες φορές έναν κυκεώνα προβλημάτων και παρενόχλησης. Ακόμα, όμως, κι αν μία γυναίκα επιλέξει την καριέρα από τα παιδιά, όπως υποχρεώνεται να πράξει από το ίδιο το σύστημα της εργασίας αν θέλει να συνεχίσει να έχει προοπτικές εξέλιξης και να μην αποτελεί απλώς ένα «όμορφο λουλούδι» που σερβίρει το τσάι στο γραφείο, οι ευκαιρίες που θα έχει είναι σαφώς λιγότερες από τις αντίστοιχες των ανδρών συναδέλφων της.
Μαμάδες παίζουν με τα παιδιά τους το απομεσήμερο. Οι μπαμπάδες είναι στη δουλειά.
Κορίτσια για πούλημα
Μία από τις πιο αποκρουστικές πλευρές μιας κατά τα άλλα υπέροχης χώρας, είναι για εμάς η «αντικειμενοποίηση» εκατοντάδων κοριτσιών εφηβικής και μετεφηβικής ηλικίας, που προσφέρονται θυσία στο βωμό της βιομηχανίας του θεάματος, μόνο και μόνο για να ξεχαστούν όταν βγει η «επόμενη φουρνιά» και να καταλήξουν νεαρές γυναίκες με αβέβαιο μέλλον. Το φαινόμενο των «idol groups», δηλαδή μουσικών συγκροτημάτων με μέλη ως και δεκάδες ανήλικα κορίτσια, είναι εξαιρετικά δημοφιλές στη χώρα, με τρανό παράδειγμα τις ΑΚΒ48. Τα συγκροτήματα αυτά λειτουργούν σαν ομάδες ποδοσφαίρου, με έναν ή περισσότερους μάνατζερ να αποφασίζουν για όλα, να στρατολογούν και να εκπαιδεύουν νέα μέλη, να μεταγράφουν μέλη σε συγγενικά συγκροτήματα, καθώς και να διώχνουν τις κοπέλες που ωριμάζουν και ξεπερνούν μία ηλικία γύρω στα 25, οι οποίες θεωρείται ότι «αποφοιτούν» από το γκρουπ. Τα μέλη είναι συνήθως γλυκιές κοπέλες της διπλανής πόρτας, οι οποίες δε διαθέτουν ιδιαίτερο φωνητικό ταλέντο, μαθαίνουν όμως να χορεύουν συγχρονισμένα και να προσφέρουν μία εικόνα αθωότητας και αφέλειας, που τόσο πολύ εκτιμάται στην Ιαπωνία. Χαρακτηριστική πτυχή του φαινομένου είναι η προσβασιμότητα που έχουν οι οπαδοί στα μέλη του συγκροτήματος, σε περιοδικές εκδηλώσεις όπου μπορούν να συναντήσουν τα κορίτσια και να τους σφίξουν το χέρι. Το εμετικό θέαμα μεσήλικων, μοναχικών ανδρών να στήνονται στην ουρά για να φωτογραφηθούν με έφηβα κορίτσια δεν είναι απλώς υπαρκτό, αλλά δε φαίνεται να ενοχλεί και κανέναν.
Και σαν να μην έφτανε η εκμετάλλευση της εικόνας των κοριτσιών προς οικονομικό όφελος του εκάστοτε ατζέντη (ο οποίος δεν αποκλείεται να συνδέεται με τη yakuza, την ιαπωνική μαφία), οι όροι των συμβολαίων που υπογράφουν οι κοπέλες είναι εξωφρενικοί, καθώς τις υποχρεώνουν να είναι ανά πάσα στιγμή διαθέσιμες για φωτογραφήσεις, εκδηλώσεις κ.τ.λ., προβλέπουν απαράδεκτα χαμηλούς μισθούς για τις περισσότερες, ορίζουν διατροφικές συνήθειες και απαγορεύουν οποιαδήποτε ρομαντική ή σεξουαλική σχέση, για να διατηρείται η ψευδαίσθηση της αγνότητας και η διεστραμμένη ιδέα ότι παραμένουν «διαθέσιμες» στους οπαδούς τους.
Η μαρκίζα του θεάτρου όπου εμφανίζονται καθημερινά οι AKB48, στην Ακιχάμπαρα του Τόκυο.
Διαβάστε:
1. Japan; The Paradox of Harmony. Κατατοπιστικό βιβλίο των Keiko Hirata και Mark Warschauer, για τους κινδύνους και τις προκλήσεις που αντιμετωπίζει η σύγχρονη ιαπωνική κοινωνία.
2. In Japan, teenage girls folding paper cranes has taken on a whole new meaning. Άρθρο των Jake Adelstein και Angela-Erika Kubo για την απασχόληση ανήλικων κοριτσιών στη βιομηχανία παροχής ερωτικών υπηρεσιών (όχι απαραίτητα σε οίκους ανοχής - η ερωτική βιομηχανία της Ιαπωνίας είναι δαιδαλώδης και με τεράστια ποικιλία).
Δείτε:
1. Schoolgirls for Sale in Japan. Ρεπορτάζ για το αμφιλεγόμενο θέμα των πληρωμένων ραντεβού με ανήλικες μαθήτριες.
2. The Worst Internship Ever: Japan's Labor Pains. Ρεπορτάζ για την εκμετάλλευση Κινέζων και άλλης εθνικότητας εργατών, που πηγαίνουν στην Ιαπωνία στα πλαίσια προγραμμάτων μαθητείας για να καταλήξουν να δουλεύουν σαν σκλάβοι σε ιαπωνικές επιχειρήσεις.