1. Στα χρόνια της κρίσης άνθισαν οι προφήτες που έθεσαν τα διλήμματα με όρους σαφείς και κατανοητούς, χωρίζοντας τον περίπλοκό μας κόσμο σε καταπιεστές και καταπιεσμένους. Επαναστάτες, ριζοσπάστες, πολίτες αγανακτισμένοι διαχειρίζονται φορτισμένες λέξεις για να μας δείξουν με σιγουριά το στρατόπεδο των καταπιεστών μας, καλώντας μας να το πατάξουμε για να λυτρωθούμε.
Μα η εξουσία κατοικεί σε πολλούς χώρους και πολλά σώματα. Δεν ανήκει σε μια δημογραφική ομάδα που καταδυναστεύει όσους βρίσκονται έξω από τα όρια της. Και στην καθημερινότητά μας διασχίζουμε επικράτειες στις οποίες άλλοτε παίζουμε ρόλο επιστάτη και άλλοτε ρόλο υφιστάμενου. Άλλωστε από τον Φουκώ μάθαμε για την παραγωγική δύναμη της εξουσίας η οποία επιτρέπει και απαγορεύει μα και υπαγορεύει και μας μαθαίνει να αναγνωρίζουμε τον εαυτό μας μέσα από τις σχέσεις που μας κυβερνούν.
Το πρόβλημα είναι πως στα χρόνια της κρίσης, οι ρουτίνες του μυθικού παρελθόντος της αειφόρου ανάπτυξης, βρέθηκαν ανέστιες. Οι κληροδοτημένες επιθυμίες που συγκροτούσαν τις κοινωνικές μας φαντασιώσεις στην εποχή του ακραίου καταναλωτισμού, δεν βρίσκουν τα εργαλεία και τα χρήματα για να ικανοποιηθούν. Και άνθρωποι που αναγνώριζαν τους εαυτούς τους ως κοινωνικά όντα, επιτελώντας τις συνήθειες αυτές, άρχισαν να αναρωτιούνται σε ποιον πρέπει να ρίξουν το φταίξιμο.
2. Πολλοί είναι αυτοί που θρηνούν την ήττα της πολιτικής από την αγορά και ελπίζουν σε μια επιστροφή που θα μας λυτρώσει από την αλλοτρίωση. Αν βρούμε το σθένος να αντισταθούμε σε αυτά τα γραφικά συνθήματα που επικαλούνται την επιστροφή σε μια ψυχική αγνότητα της ανθρώπινης φύσης, αμόλυντης από τις αλλοτριωτικές δυνάμεις της αγοράς, θα δούμε να διαγράφονται καθαρότερα οι αιτίες της πολιτικής οπισθοχώρησης.
Η επιθυμία του σύγχρονου ανθρώπου εξακολουθεί να διαμορφώνεται μέσα σε μια ατμόσφαιρα καταναλωτισμού που έχει επιτύχει να διαμορφώσει τους βασικούς κώδικες και συνήθειες του. Η ασταμάτητη πασαρέλα και κατανάλωση εικόνων, συμβόλων, προϊόντων, ιδεών από τα περιοδικά μόδας μέχρι το Instagram, μας εκπαιδεύει ως προς το πώς να επιθυμούμε. Πρόκειται για μια γλυκιά δύναμη που στην εποχή των open data και του 5G, μαγεύει ακόμα και τους συγγραφείς επαναστατικών μανιφέστων- ακόμα και αν δεν το ομολογούν. Η αγορά διαμορφώνει επιθυμίες, παρέχει τα εργαλεία για την ικανοποίησή τους και υπαγορεύει τους κανόνες που πρέπει να ακολουθήσουμε για να μας επιτραπεί η είσοδος.
3. Οι προφήτες, ως αγνοί αριστεροί αρέσκονται να διαπιστώνουν ότι το Κέντρο απογοήτευσε τον κόσμο. Αυτό που πραγματικά συνέβη είναι ότι η πολιτική είχε πάψει προ πολλού να συγκινεί. Είναι το ίδιο το τερέν της πολιτικής που έπαψε να καθορίζει τους κανόνες του παιχνιδιού. Αυτό που πλέον κάνουν οι κρατικές οντότητες είναι να διαχειρίζονται όσο καλύτερα μπορούν τους πόρους που δημιουργούνται αλλού. Συναγωνίζονται λοιπόν τα κράτη ποιο θα κάνει τις περισσότερες οπισθοχωρήσεις σε περιβαλλοντικά, δημοκρατικά και κοινωνικά κεκτημένα, για να εξακολουθήσoυν να συμμετέχουν στο παιχνίδι της αγοράς και να εξασφαλίσουν στους πολίτες την δυνατότητα να διαφημίζουν και αυτοί την καλοπέρασή τους στο instagram. Γι΄αυτό βλέπουμε - ακόμα και μετά τις αποκαλύψεις των Panama Papers- τα Ευρωπαϊκά κράτη να υπογράφουν μυστικές συμφωνίες με πολυεθνικές.
4. Αν ισχύει το ρητό πως «επιθυμούμε την επιθυμία του άλλου», μπορούμε να συμπεράνουμε πως η δυσφορία προέρχεται τόσο από την φτώχεια όσο και από την αυξανόμενη ανισότητα. Ακόμα και αν η φτώχεια παγκοσμίως μειώνεται, η ανισότητα αυξάνεται. Και στις οθόνες των κινητών μας διαπιστώνουμε ευκολότερα, την ανισότητα ανάμεσα σε αυτούς που επιδεικνύουν διαρκώς πως έχουν διατηρήσει την δυνατότητά τους να μετέχουν στο παιχνίδι της επιθυμίας και να καταναλώνουν διαρκώς τα τοτέμ της απόλαυσης, και αυτούς των οποίων η δυνατότητα έχει εξασθενήσει. Και ο θυμός είναι μεγαλύτερος σε αυτούς που άλλοτε μετείχαν στο παιχνίδι και πια δεν μπορούν, παρά σε αυτούς που δεν μετείχαν ποτέ.
5. Αλλά τι είναι αυτό που θέλουμε να πετύχουμε; Να αποκαταστήσουμε την πρόσβαση στα αντικείμενα της κληρονομημένης επιθυμίας ή να αλλάξουμε παράδειγμα; Παρά τους αρνητές του οφθαλμοφανούς, είναι σαφές ότι αυτό το παιχνίδι δεν μπορεί να συνεχιστεί. Η γη δεν αντέχει άλλο τις συνήθειές μας. Και η δική μου πικρία προκύπτει από την διαπίστωση της αδυναμία της πολιτικής ακόμα και να φανταστεί ένα άλλο παράδειγμα.
Δείτε τις πολιτικές δυνάμεις που προέκυψαν τα τελευταία χρόνια ως εναλλακτικές. Παρότι προτιμώ σαφώς τις εναλλακτικές της Αριστεράς οι οποίες διαθέτουν ένα πιο ευαίσθητο λεξιλόγιο για τις μειονότητες σε σχέση με τους διχαστικούς λόγους των altright, και οι δυο νοσταλγούν ένα κράτος- ρυθμιστή που μοιράζει τους πόρους που παράγει το ίδιο. Αυτός είναι ο λόγος που ο Τραμπ υπόσχεται μια επιστροφή στη βιομηχανική δόξα, αυτός είναι ο λόγος που οι Πυρηνο-κεντρικοί Σλοβάκοι αρνούνται τα οφέλη των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, αυτός είναι και ο λόγος που από τις πρώτες πολιτικές πράξεις του Λαφαζάνη ως υπουργού ήταν να καλωσορίσει το «αντι-ρυπογόνο» εργοστάσιο λιγνίτη στην Πτολεμαϊδα.
Μα δεν χρειαζόμαστε μοιρολάτρες πολιτικούς, οι οποίοι έχουν μπερδέψει την πολιτική επινοητικότητα με τη νοσταλγία και αντί να σχεδιάζουν το μέλλον, μας προσκαλούν να κατοικήσουμε μαζί το πάντα ιδανικό παρελθόν.
6. Οι altright σε αυτή την αντιπαράθεση διαθέτουν φυσικά πλεονεκτήματα. Διαθέτουν πιο εμφανή εξιλαστήρια θύματα και υπερασπίζονται πειστικότερα την παράδοση, το παρελθόν και την κοινότητα. Είναι ασφαλείς εγγυητές της επιστροφής στην βελούδινη εποχή των σταθερών ταυτοτήτων. Αυτοί που πέφτουν στα ρήγματα που ανοίγουν κατά τη μετάβαση στον κόσμο της Uber και της Airbnb, θυμώνουν, λένε όχι σε όλα και ζητούν επιτακτικά επιστροφή στην σταθερότητα. Βοηθάει σαφώς και η τρομοκρατία. Και δεν είναι και ταμπού να αρθρώσουμε αυτό που όλοι γνωρίζουμε: Οι καλύτεροι σύμμαχοι της ακροδεξιάς είναι οι τρομοκράτες.
7. Πώς όμως να ξεπεράσουμε τα βαρίδια του παρελθόντος μας και τους συναισθηματικούς συνειρμούς ενός λεξιλογίου που επαναφέρει τις νεανικές πολιτικές μας φαντασιώσεις; Ο μύθος του ιδανικού πολιτικού ανδρός, που μετέχει σε μια κοινότητα δεν αποτελεί ρεαλιστικό σχέδιο. Αντί της πολιτικής κοινότητας ας προσπαθήσουμε να υπερασπιστούμε την φυλλοροούσα κοινωνία.
Υπεράσπιση της κοινωνίας σημαίνει υπεράσπιση του μοντέρνου ανθρώπου που ισορροπεί ανάμεσα στον ιδιωτικό και τον δημόσιο εαυτό. Και αν ο δημόσιος εαυτός είναι απαραίτητος για να βρούμε φίλους και να αλλάξουμε τα κοινά δεδομένα της ζωής μας, η ιδιώτευση είναι αναγκαία για τον αναστοχασμό των σχέσεών μας. Ο μοντέρνος άνθρωπος εξοικειώθηκε με το ξεθώριασμα των μεγάλων ειδώλων και των ηρωϊκών εποχών. Μα η πρόσφατη υπερέκθεσή του στην μοναξιά σε συνδυασμό με την απώλεια των εργαλείων που την έκαναν γοητευτική, τον έστρεψαν σε μια νοσταλγία της κοινότητας που ψάχνει για εχθρούς. Πριν φτάσουμε όμως στους εμφυλίους που παράγουν οι αναζητήσεις ταυτοτήτων, ας προσπαθήσουμε να υπερασπιστούμε το μέσο διάστημα της κοινωνίας, αυτόν τον χώρο που μεσολαβεί.
8. Σύμβουλος σε αυτή την αλλαγή λεξιλογίου μπορεί να είναι η οικολογία. Στην αλλαγή παραδείγματος βλέπουμε σαφώς να γίνεται συστηματικότερη δουλειά από πράσινες glocal πρωτοβουλίες, που προσπερνούν το κράτος και διαμορφώνουν νέα δίκτυα. Δίκτυα ανάμεσα σε Ευρωπαϊκούς θεσμούς και περιφέρειες, δίκτυα ανάμεσα σε πόλεις, δίκτυα ανάμεσα σε μικρο-οργανισμούς της πολιτικής. Αυτοί διαμορφώνουν και νέα πολιτικά ήθη και νέα παραδείγματα επιθυμίας.
Αν θέλουμε να μιλήσουμε για ένα νέο πολιτικό παράδειγμα, πρέπει να στρέψουμε την προσοχή μας στην Ευρώπη και να φανταστούμε ένα κοινό, Ευρωπαϊκό πολιτικό τερέν. Το μέγεθος μετράει. Και αν στο παρελθόν ο πολίτης αποφάσιζε ανάμεσα στην Αριστερά και την Δεξιά, σήμερα πρέπει να αποφασίσει αν θέλει η πολιτική να αποκτήσει ξανά νόημα βρίσκοντας επικράτειες αρκετά μεγάλες ώστε μέσα τους να ξεδιπλωθούν οι δυναμικές των ιδεολογιών.
Εντός των αδύναμων ευρωπαϊκών μας κρατών, οι διαχωρισμοί ανάμεσα στην Αριστερά και τη Δεξιά δεν μπορούν παρά να χάσουν την σημασία τους. Όλες οι δυνάμεις προσπαθούν να εξασφαλίσουν μια θέση στην πασαρέλα. Οι ανεύθυνες - γιατί πύρινες παρότι προσχηματικές- ρητορικές τους αντιπαραθέσεις καταλήγουν σε παρόμοιες πολιτικές αποφάσεις. Και αυτή την σύγκλιση ο πολίτης δεν την ερμηνεύει ως υπευθυνότητα μα ως προδοσία. Και οι ταυτότητες θολώνουν.
Η Ευρώπη δεν είναι η Ευρώπη της λιτότητας και των εμμονών; Είναι! Είναι όμως και ένας χώρος που διαθέτει την δημογραφική και πολιτική δυναμική να επιβάλει κανόνες στην αγορά. Να το πούμε με απλούς όρους: Μια επικράτεια 500 εκατομμυρίων καταναλωτών και εργατών είναι σαφώς ισχυρότερη από μια επικράτεια 10 ή 80 εκατομμυρίων. Μια επικράτεια τέτοιας δυναμικής μπορεί να θέσει αυτή κανόνες στην αγορά, αυστηρά περιβαλλοντικά κριτήρια, φορολογικές βάσεις και όρους.
9.Όσοι νοσταλγούν την ηττημένη πολιτική θα έπρεπε να επενδύσουν στην Ευρώπη. Να πάρουν θέση στην μάχη που μαίνεται για τον καθορισμό της κλίμακας στην οποία θα παιχτεί το πολιτικό παιχνίδι. Το σημαντικότερο δίλημμα της εποχής μας αφορά στο αν θα φτιάξουμε έναν κοινό Ευρωπαϊκό χώρο, ο οποίος θα μπορεί να διαχειριστεί τα τεράστια προβλήματα που αντιμετωπίζουμε ως ανθρωπότητα (κλιματική αλλαγή, μεταναστευτικά κύματα) ή αν θα επιστρέψουμε στην οικειότητα της φούσκας μας μέχρι να πνιγούμε από τον λιγνίτη.
10. Παρακολουθώ με προβληματισμό φίλους να επιχαίρουν μνησίκακα με το ξεφλούδισμα της Ευρώπη. Είναι μια στάση επαίτη, που επαναλαμβάνει μονότονα ένα ρυθμικό: «σας τα έλεγα εγώ». Οι διανοητές έχουν αντικατασταθεί από γκρινιάρικα trolls που ευφυολογούν στα κοινωνικά δίκτυα, διασκεδάζοντας στην όψη της καταστροφής και κατηγορώντας ακατάπαυστα τους «φιλελέδες». Τα trolls αυτά δεν αντιλαμβάνονται τα οφέλη που προέκυψαν από τον φιλελευθερισμό και κυρίως την διάκριση ανάμεσα στις πολιτικές και οικονομικές διαστάσεις του φιλελευθερισμού.
11. Από το ευπώλητο βιβλίο του Piketty, συλλάβαμε με τρόπο καθαρότερο πως ο νεοφιλελευθερισμός είναι και αντί της ελεύθερης αγοράς διότι ακινητοποιεί το κεφάλαιο, και παραλύει και το πολιτικό σκέλος του φιλελευθερισμού, στερώντας από εκατομμύρια ανθρώπους βασικά κοινωνικά δικαιώματα τα οποία αποτελούν προϋπόθεση για τα πολιτικά και αστικά δικαιώματά τους. Μα προσοχή: οποιαδήποτε πολιτική δύναμη περιφρονεί τα πολιτικά και αστικά δικαιώματα, επικαλούμενη μονάχα τα «κοινωνικά δικαιώματα» μας, είναι εν δυνάμει αυταρχική και ανάξια για το σάλιο μας.
12. Και επειδή θεωρώ απίθανο το ενδεχόμενο να διαμορφωθεί έγκαιρα μια νέα πολιτική πρόταση, η οποία να προσφέρει μια θετική αφήγηση και ένα νέο παράδειγμα, εξακολουθώ να δεσμεύομαι από ένα αίσθημα συγκρατημένου πεσιμισμού, που πολύ θα χαρώ να δω να ανατρέπεται.