«Αθήνα και πάλι Αθήνα», τραγουδούσε αρκετά χρόνια πριν η Σοφία Βέμπο για την πόλη της Αθήνας, τη «κόρη τ' Ουρανού», τη «χαρά της γης και της αυγής...», την πόλη που λάτρεψαν θεοί και άνθρωποι ανά τους αιώνες και που μπροστά της «καμιά μα καμία δεν βγαίνει».
Και όλα αυτά τα τραγούδια, που ίσως σήμερα να είναι άγνωστα σε πολλούς, περιγράφουν μία πόλη όμορφη, μαγική, γοητευτική, ανθρώπινη και ρομαντική, γεμάτη φως και ιστορία, πηγή έμπνευσης για καλλιτέχνες, συγγραφείς και ποιητές. Μία πόλη που σήμερα προσπαθεί με πείσμα να αντισταθεί στη φθορά του χρόνου, στους βανδαλισμούς, στην αδιαφορία, στη χυδαιότητα, στην κακοποίηση, στην αλλοίωση που έχει υποστεί από τους κατοίκους της.
Σε πολλά σημεία της πόλης νεοκλασικά κτήρια που δεν έπεσαν θύματα στο βωμό της αντιπαροχής και της ανοικοδόμησης, μας δίνουν μία μικρή γεύση για το τι και πώς ήταν κάποτε η Αθήνα και γιατί ο ποιητής την είχε υμνήσει με πάθος ως «διαμαντόπετρα της γης το δακτυλίδι...».
Ένα από αυτά τα σημεία είναι η πλατεία Συντάγματος και τα κτήρια που βρίσκονται στην αριστερή πλευρά ανόδου (από το Σύνταγμα προς τον Ευαγγελισμό) της τότε λεωφόρου Κηφισίας και μετέπειτα Βασιλίσσης Σοφίας. Στα τέλη του 19ου αιώνα και μέχρι τις αρχές του 20ού ο δρόμος αυτός, αποτελούσε το πιο όμορφο και αριστοκρατικό βουλεβάρτο της πρωτεύουσας με θαυμάσια αρχοντικά, κτισμένα το ένα δίπλα στο άλλο.
Από εκείνα τα 20-25 παλάτια, ελάχιστα στάθηκαν τυχερά και γλύτωσαν από τη δαγκάνα της μπουλντόζας, η οποία έπιασε δουλειά τις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες, κατεδαφίζοντας μαζικά και με μανία αριστουργήματα νεοελληνικής αρχιτεκτονικής, ρίχνοντάς τα στον λάκκο του εκμοντερνισμού, διαπράττοντας ένα από τα μεγαλύτερα πολιτιστικά εγκλήματα που έγιναν ποτέ στην πόλη μας. Μερικά από τα «τυχερά» κτήρια που υπάρχουν έως σήμερα και έχει αλλάξει η χρήση τους, είναι τα ακόλουθα:
1. Παλαιά Ανάκτορα (συμβολή των λεωφ. Αμαλίας και Βασ. Σοφίας, στην πλ. Συντάγματος). Σήμερα, εκεί στεγάζεται το Ελληνικό Κοινοβούλιο.
Το κτήριο δεσπόζει στην ανατολική πλευρά της πλατείας Συντάγματος. Αρχισε να κτίζεται το 1836 πάνω στον λόφο της Μπουμπουνίστρας, με σχέδια του Βαυαρού αρχιτέκτονα Φ. Γκέρντερ, με σκοπό να χρησιμοποιηθεί σαν κατοικία του βασιλιά ΌΘωνα και της βασίλισσας Αμαλίας, οι οποίοι κατοίκησαν εκεί από το 1843 μέχρι την έξωσή τους, το 1862. Οι εργασίες ολοκληρώθηκαν το 1842 και θεωρείται το μεγαλύτερο κτήριο νεοκλασσικού ρυθμού της πρωτεύουσας. Το 1884 και το 1909 υπέστη μεγάλες καταστροφές από πυρκαγιά. Από το 1935 στεγάζει το Ελληνικό Κοινοβούλιο.
Παλαιά Ανάκτορα - Ελληνικό Κοινοβούλιο
2. Μέγαρο Αντωνίου Δημητρίου (Βασ. Γεωργίου Α' & Πανεπιστημίου) - Σήμερα, εκεί στεγάζεται το ξενοδοχείο "Grande Bretagne"
Το Μέγαρο του Αντωνίου Δημητρίου, ενός πλούσιου Έλληνα από την Τεργέστη, κτίστηκε το 1842 σε σχέδια του αρχιτέκτονα Θεόφιλου Χάνσεν και μέχρι το 1856 κατοικούσε εκεί η οικογένεια του Α. Δημητρίου. Είναι το πρώτο κτήριο που κτίστηκε στην πλατεία Συντάγματος. Ένας ξένος επισκέπτης περιέγραψε το μέγαρο Δημητρίου ως «το δεύτερο σε μέγεθος ύστερα από το παλάτι, αλλά ξεπερνώντας το στην πολυτέλεια». (Δείτε περισσότερα εδώ)
Από το 1856 έως το 1873 ενοικιάστηκε από την Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή. Το 1874 αγοράστηκε από τους συνεταίρους Στάθη Λάμψα και Σάββα Κέντρο και εκεί μετεγκατεστάθηκε το ξενοδοχείο «Μεγάλη Βρετανία», το οποίο είχε ιδρυθεί το 1866 και αρχικά στεγαζότανε σε κτήριο επί των οδών Σταδίου και Καραγεώργη Σερβίας.
Μέγαρο Αντωνίου Δημητρίου - Ξενοδοχείο «Grande Bretagne»
3. Οικία Νικολάου Ψύχα (Βασ. Σοφίας 3) - Σήμερα, εκεί στεγάζεται η Αιγυπτιακή Πρεσβεία
Το νεοκλασικό αυτό μέγαρο οικοδομήθηκε γύρω στο 1885, σε σχέδια του Eρνέστου Τσίλλερ, για να χρησιμεύσει ως κατοικία του Νικολάου Ψύχα. Μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο εκεί εγκαταστάθηκε και εξακολουθεί να στεγάζεται η Αιγυπτιακή Πρεσβεία.
Οικία Νικολάου Ψύχα - Αιγυπτιακή Πρεσβεία
4. Μέγαρο Ανδρέα Συγγρού - (Bασ. Σοφίας 5 & Ζαλοκώστα) - Σήμερα, εκεί στεγάζεται το Υπουργείο Εξωτερικών
Κτίστηκε ως οικία του μεγάλου ευεργέτη Ανδρέα Συγγρού, μεταξύ των ετών 1872-1873 σε αρχικά σχέδια του αρχιτέκτονα Ερνέστου Τσίλλερ, τα οποία στην πορεία υπέστησαν διάφορες τροποποιήσεις μετά από παρεμβάσεις του ιδιοκτήτη. Το οικόπεδο, έκτασης περίπου 5.000 πήχεων αγοράστηκε έναντι 65.000 δραχμών από την χήρα Θ. Ράλλη και λέγεται ότι το κτίσιμο στοίχισε γύρω στις 320.000 δρχ. Η δαπανηρή κατασκευή του αλλά και η πολυτελής εσωτερική του διακόσμηση, επιμέλειας του αρχιτέκτονα Piat, προκάλεσαν τον ανταγωνισμό μεταξύ των πλούσιων ομογενών οι οποίοι άρχισαν να εγκαθίστανται μόνιμα στην Αθήνα με προτίμηση την περιοχή γύρω από τα Ανάκτορα. Μετά τον θάνατό του Α. Συγγρού, η σύζυγός του, Ιφιγένεια Μαυροκορδάτου - Συγγρού το κληροδότησε με μυστική διαθήκη στο κράτος «ίνα χρησιμεύη διαρκώς ως κατάστημα του Υπουργείου Εξωτερικών».
Μέγαρο Ανδρέα Συγγρού - Υπουργείο Εξωτερικών
5. Μέγαρο Μέρλιν ή Douai - (Βασ. Σοφίας 7 & Ακαδημία) - Σήμερα, εκεί στεγάζεται η Γαλλική πρεσβεία.
Το αρχοντικό αυτό οικοδομήθηκε μεταξύ 1893 και 1895, σε σχέδια του αρχιτέκτονα Αναστασίου Μεταξά, για τον Κάρολο Μέρλιν (δισέγγονο του Γάλλου επαναστάτη Μerlin de Douai), ο οποίος το έκτισε με σκοπό να το ενοικιάσει στην Γαλλική Πρεσβεία. Το 1914 το κτήριο αγοράστηκε από το γαλλικό δημόσιο. Εκεί, εγκαταστάθηκε και εξακολουθεί να στεγάζεται η Γαλλική Πρεσβεία.
Μέγαρο Μέρλιν ή Douai - Γαλλική Πρεσβεία
6. Οικία Θ. Ρέντη (Βασ. Σοφίας 9 & Μέρλιν 1) - Σήμερα, εκεί στεγάζεται το Ίδρυμα Εικαστικών Τεχνών & Μουσικής Β & Μ. Θεοχαράκη.
Το κτίριο χτίστηκε από τον αρχιτέκτονα Βασίλη Τσαγρή στα τέλη της δεκαετίας του 1920, στο εκλεκτικιστικό ύφος της εποχής του μεσοπολέμου. Το Ίδρυμα Βασίλη και Μαρίνας Θεοχαράκη έχει στο κέντρο των ενδιαφερόντων του τις εικαστικές τέχνες και τη μουσική στην Ελλάδα και παγκοσμίως, με κύριο άξονα την εμφάνιση και εξέλιξη του μοντέρνου στον 20ό και 21ο αιώνα) Ο πολιτιστικός αυτός χώρος εγκαινιάστηκε το 2007 με την έκθεση του Σπ. Παπαλουκά.
Οικία Ρέντη - Ιδρυμα Θεοχαράκη
7. Οικία Στέφανου Ψύχα (Βασ. Σοφίας και Σέκερη 2) -Σήμερα, εκεί στεγάζεται η Ιταλική πρεσβεία.
Το αρχοντικό αυτό κτίστηκε γύρω στο 1875, σε σχέδια του Ερνέστου Τσίλλερ, ως κατοικία του επιχειρηματία Στέφανου Ψύχα. Αργότερα και μέχρι την εκδίωξη της βασιλικής οικογένειας από την Ελλάδα, το 1922, εκεί έμεινε ο πρίγκιπας Νικόλαος με την Ρωσίδα σύζυγό του, Μεγάλη Δούκισσα Ελένη. Κατόπιν και για δέκα περίπου χρόνια νοικιάστηκε ως παράρτημα του ξενοδοχείου «Μεγάλη Βρετανία» με την επωνυμία "Petit Palais". Αργότερα, αγοράστηκε από το ιταλικό κράτος. Εκεί, εγκαταστάθηκε και εξακολουθεί να στεγάζεται η Ιταλική Πρεσβεία.
Οικία Στέφανου Ψύχα - Ιταλική Πρεσβεία
8. Οικία Χαροκόπου ή Εμμανουήλ Μπενάκη (Βασ. Σοφίας και Κουμπάρη 1) - Σήμερα, εκεί στεγάζεται το Μουσείο Μπενάκη.
Το αρχοντικό κτίστηκε γύρω στο 1860 ως οικία του Π. Χαροκόπου. Το 1910 αγοράστηκε από τον μεγάλο ευεργέτη και πολιτικό Εμμανουήλ Μπενάκη, και αναμορφώθηκε παίρνοντας περίπου την σημερινή του μορφή, σε σχέδια του αρχιτέκτονα Α. Μεταξά. Μετά τον θάνατο του Εμ. Μπενάκη, ο γιoς του Αντώνης γαλουχημένος μέσα σε μία οικογένεια με ιδανικά και επηρεασμένος από το μεγάλο ευεργετικό έργο του πατέρα του, δώρισε την οικία στο κράτος καθώς και τις συλλογές του με χιλιάδες εκθέματα, εγκαινιάζοντας έτσι τον παλαιότερο μουσειακό οργανισμό που λειτουργεί στην Ελλάδα ως Ίδρυμα Ιδιωτικού Δικαίου. (http://www.benaki.gr/index.asp?lang=gr&id=401) Το μουσείο φιλοξενεί περίπου 40.000 εκθέματα, αντιπροσωπευτικά έργα όλων των εποχών της Ελληνικής ιστορίας και τέχνης από την προϊστορική εποχή μέχρι τα νεώτερα χρόνια καθώς και περιοδικές εκθέσεις.
Οικία Εμμανουήλ Μπενάκη - Μουσείο Μπενάκη
9. Μέγαρο Οθ. Σταθάτου (Bασ. Σοφίας 31 & Ηροδότου) - Σήμερα, εκεί στεγάζεται το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης.
Το αρχοντικό αυτό κτίστηκε το 1895, σε σχέδια του Ερνέστου Τσίλλερ, ως κατοικία αλλά και έδρα των επιχειρήσεων του Ιθακήσιου εφοπλιστή και εμπόρου άνθρακα, Οθωνα Σταθάτου. Χαρακτηριστικό γνώρισμα του μεγάρου είναι το πρόπυλό του καθώς και τα αγάλματα στην οροφή. Το 1938 παραχωρήθηκε στο ελληνικό δημόσιο και χρησιμοποιήθηκε για στέγαση αρχικά της Καναδικής Πρεσβείας και αργότερα της Πρεσβείας της Λιβύης. Το 1991 παραχωρήθηκε στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης του Ιδρύματος Γουλανδρή, το κύριο κτήριο του οποίου βρίσκεται επί της Νεοφύτου Δούκα 4. Συνδέθηκε μ'αυτό μ'έναν γυάλινο διάδρομο και σήμερα αποτελεί την νέα πτέρυγα του Μουσείου.
Μέγαρο Οθωνα Σταθάτου - Νέα πτέρυγα Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης
10. Πολυκατοικία Πεσμαζόγλου ( Βασ. Σοφίας & Ηρώδου Αττικού)
Κτίστηκε το 1900 σε σχέδια του Ερνέστου Τσίλερ από τον επιχειρηματία Ι. Πεσμαζόγλου με σκοπό την ενοικίαση πολυτελών διαμερισμάτων σε ξένους, εγκαταστημένους πρόσκαιρα στην Αθήνα. Θεωρήθηκε η πρώτη, μεγάλη, πολυτελής πολυκατοικία της Αθήνας και χαρακτηριστικό της ήταν ο πυργοειδής τρούλος στη γωνία της. Το κτήριο αυτό... "τεμαχίστηκε" από τους κληρονόμους της οικογένειας. Η δυτική πτέρυγα (προς την Ηρώδου Αττικού) κατεδαφίστηκε το 1960 και στη θέση της κτίστηκε γωνιακό κτήριο, όπου στεγάζονται τα γραφεία της Ευρωπαϊκής Επιτροπής στην Αθήνα, ενώ η ανατολική (επί της Βασιλίσσης Σοφίας 4) διατηρείται μέχρι σήμερα και εκεί είχε στεγαστεί, κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής, η γερμανική πρεσβεία.
Μέγαρο Ι. Πεσμαζόγλου - Γραφεία Ευρωπαϊκής Επιτροπής & αυτοτελής πολυκατοικία επί της Βασιλίσσης Σοφίας 4
11. Μέγαρο Ιλίσια (Βασιλίσσης Σοφίας 22) - Σήμερα, εκεί στεγάζεται το Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο
Το Μέγαρο «Ιλίσια» οικοδομήθηκε μεταξύ των ετών 1840 και 1848, σε σχέδια του αρχιτέκτονα Σταμάτη Κλεάνθη, ως χειμερινή κατοικία της Sophie de Marbois-Lebrun, μίας ιδιόρρυθμης Γαλλίδας φιλελληνίδας, γνωστή ως Δούκισσα της Πλακεντίας, η οποία εγκαταστάθηκε στην Αθήνα κατά τα πρώτα χρόνια της βασιλείας του Οθωνα. Το κτηριακό συγκρότημα, το οποίο αποτελείται από το κυρίως μέγαρο και δύο βοηθητικά κτήρια αριστερά και δεξιά της αυλής, είναι δείγμα του ρομαντικού κλασικισμού. Μετά τον θάνατο της Δούκισσας, το κτήριο παραχωρήθηκε στο ελληνικό δημόσιο και από το 1930 εγκαταστάθηκε και εξακολουθεί να στεγάζεται εκεί το Βυζαντινό & Χριστιανικό Μουσείο. Η συλλογή του μουσείου περιλαμβάνει εκθέματα από την πρωτοχριστιανική περίοδο έως τη μεταβυζαντινή εποχή (4ος-19οςαι.).
Μέγαρο Ιλίσια - Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο
Και αν τα παραπάνω είναι μερικά από απ'αυτά που σώθηκαν, επί της Βασιλίσσης Σοφίας, και έχουμε την τύχη να τα βλέπουμε και να τα θαυμάζουμε υπάρχουν πολλά που βρίσκονται πια μόνο στη μνήμη ορισμένων ή σε βιβλία και φωτογραφίες για να θυμίζουν μία αλησμόνητη εποχή που έφυγε, και που κάνει πολλούς ν'αναρωτιούνται με νοσταλγία «...όμορφή μου Αθήνα, που 'ν' τα χρόνια εκείνα...»
Μερικά απ'αυτά που κατεδαφίστηκαν είναι:
1. Μέγαρο Παπούδωφ (Βασ. Σοφίας 1 και Πανεπιστημίου).
Kτίστηκε μεταξύ 1875 και 1878, ως κατοικία του ομογενή Αριστείδη Παπούδωφ, το οποίο αργότερα πουλήθηκε στον επιχειρηματία Γαβριήλ Αθανασούλη. Εκεί στεγάστηκε για αρκετά χρόνια η Αστυνομία Πόλεων. Το 1965 το Μέγαρο Αθανασούλη αγοράστηκε από τον Σταύρο Νιάρχο. Κατεδαφίστηκε το 1971. Το νέο κτήριο που ανεγέρθηκε στη θέση του είναι σε σχέδια των Ι. Βικέλα, Εμμ. Βουρέκα, Κ. Δεκαβάλλα και Σ. Μολφέση. Σ'εκείνο δε το σημείο σώζεται τμήμα του τείχους της αρχαίας Αθήνας.
Βασ. Σοφίας 1 & Πανεπιστημίου Σ'αυτό το σημείο ήταν το Μέγαρο Παπούδωφ
2. Βασιλική Φαρμακαποθήκη (Βασ. Σοφίας και Ακαδημίας 1). Η Βασιλική Φαρμακαποθήκη, μετέπειτα Υπουργείο των Στρατιωτικών, κτίστηκε στην δεκαετία του 1850 σε σχέδια του Χ. Χάνσεν. Κατεδαφίστηκε το 1950. Σήμερα, εκεί βρίσκεται το κτήριο το οποίο στεγάζει το Υπουργείο Εξωτερικών.
Βασ. Σοφίας & Ακαδημίας 1. Στο σημείο αυτό βρισκότανε η Βασιλική Φαρμακαποθήκη. Σήμερα εκεί στεγάζεται το Υπουργείο Εξωτερικών
3. Μέγαρο Ειρήνης Στουρνάρης-Μέρλιν (Βασ. Σοφίας 11). Κτίστηκε το 1861, βάσει σχεδίων του αρχιτέκτονα Λύσανδρου Καυταντζόγλου και από το 1910 στέγασε την Ελληνογαλλική Σχολή Μεταξά, η οποία ανήκε στον πατέρα της γνωστής Θείας Λένας (Λένα Μεταξά-Κροντηρά). Το κτήριο κατεδαφίστηκε το 1962 και σήμερα εκεί βρίσκεται το Μέγαρο Αρβανίτη.
Βασ. Σοφίας 11 Σ'αυτό το σημείο ΄ήταν το Μέγαρο Στουρνάρη - Μέρλιν. Σήμερα εκεί βρίσκεται το Μέγαρο Κωνσταντίνου Αρβανίτη
4. Οικία Ράλλη-Σκαραμαγκά (Bασ. Σοφίας 15, δίπλα στο Μουσείο Μπενάκη). Κτίστηκε στις αρχές του 20ου αιώνα και είχε χαρακτηριστεί αρχιτεκτονικό αριστούργημα. Είχε χρησιμοποιηθεί ως κατοικία του αρχιεπισκόπου Δαμασκηνού, κατά τη διάρκεια της Αντιβασιλείας του. Κατεδαφίστηκε το 1955 και σήμερα εκεί στεγάζονται γραφεία του Υπουργείου Εσωτερικών.
Βασ. Σοφίας 15. Σ'αυτό το σημείο ήταν η Οικία Ράλλη-Σκαραμαγκά. Σήμερα εκεί βρίσκεται το Υπουργείο Εσωτερικών
5. Οικία Καζούλη (Bασ. 19 και Κουμπάρη), μετέπειτα οικία Γεωργαντά. Νεοκλασικό κτήριο του 1880, οικία του Παύλου Καζούλη. Κατεδαφίστηκε το 1939 και στη θέση του κτίστηκε η πολυκατοικία Ν. Γεωργαντά.
Βασ. Σοφίας 19 & Κουμπάρη. Σ'αυτό το σημείο υπήρχε η Βίλλα Καζούλη. Σήμερα εκεί βρίσκεται η πολυκατοικία Ν. Γεωργαντά
6. Oικία Συριώτη - Εμπειρίκου (Βασ. Σοφίας 23) και μετέπειτα Σχολή Μακρή και Παναγιωτόπουλου. Κατεδαφίστηκε τη δεκαετία του 1960 και για πολλά χρόνια παρέμεινε ένα υπαίθριο πάρκινγκ. Σήμερα εκεί βρίσκεται ένα μέγαρο γραφείων και στεγάζονται η Πρεσβεία της Πορτογαλίας και της Βραζιλίας.
Βασ. Σοφίας 23. Σ'αυτό το σημείο βρισκότανε η Οικία Συριώτη Εμπειρίκου και μετέπειτα Σχολή Μακρή & Παναγιωτόπουλου. Σήμερα εκεί στεγάζονται γραφεία & πρεσβείες
7. Μέγαρο Πέτρου Καλλιγά (Βασ. Σοφίας 25 και Νεοφύτου Δούκα 3). Το μέγαρο είχε κτιστεί σε σχέδια του Ε. Τσίλλερ. Κατεδαφίστηκε στη δεκαετία του 1950. Στη θέση του υπάρχει πολυκατοικία (η λευκή πολυκατοικία Καλλιγά), σε σχέδια Κωνσταντίνου Καψαμπέλη, ενός από τους σημαντικότερους αρχιτέκτονες των δεκαετιών '50 και '60.
Βασ. Σοφίας 25 & Νεοφ.Δούκα 3. Στο σημείο αυτό ήταν το Μέγαρο Π. Καλλιγά. Σήμερα, εκεί βρίσκεται πολυκατοικία σε σχέδια του Κ. Καψαμπέλη
8. Οικία Βόγλη (Βασ. Σοφίας 35). Κτίστηκε σε σχέδια του αρχιτέκτονα Αναστάσιου Χέλμη και κατεδαφίστηκε το 1968
Βασ. Σοφίας 35 Στο σημείο αυτό ήταν η Οικία Βόγλη
9. Οικία Βεργωτή (Bασ. Σοφίας 39). Κατεδαφίστηκε στο 1969.
Βασ. Σοφίας 39. Στο σημείο αυτό ήταν η Οικία Βεργωτή
10. Αρχοντικό επί της Βασ. Σοφίας 45 το οποίο κατεδαφίστηκε το 1978, μέσα σ'ένα βράδυ.
Βασ. Σοφίας 45. Το αρχοντικό που κατεδαφίστηκε το 1978, μέσα σε μία νύχτα
Βιβλιογραφία και πηγές από το διαδίκτυο
1.Γιοχάλας Θανάσης, Καφετζάκη Τόνια, ΑΘΗΝΑ, Ιχνηλατώντας την πόλη με οδηγό την ιστορία και την λογοτεχνία, Αθήνα, εκδ. ΕΣΤΙΑ, 2013
2. Καιροφύλλας Ιωάννης, Περπατώντας στους δρόμους της Αθήνας, Αθήνα, εκδ. ΦΙΛΙΠΠΟΤΗ, 2008
3. Μπίρης Η. Κώστας, ΑΙ ΑΘΗΝΑΙ ΑΠΟ ΤΟΥ 19ΟΥ ΕΙΣ ΤΟΝ 20ΟΝ ΑΙΩΝΑ, Αθήνα, εκδ. οίκος «Μέλισσα», 1966.
4. Σκουμπουρδή 'Αρτεμις, ΑΘΗΝΑ, μία πόλη μαγική, Αθήνα, εκδ. Ι. ΣΙΔΕΡΗΣ, 2004
5. ΔΗΜΟΣ ΑΘΗΝΑΙΩΝ, Διαδρομή στην Ιστορία της Αθήνας, Αθήνα, 2004
6. ΕΠΤΑ ΜΕΡΕΣ - Η Καθημερινή, ΛΕΩΦΟΡΟΣ ΒΑΣΙΛΙΣΣΗΣ ΣΟΦΙΑΣ, χορηγός Εμπορική Τράπεζα, 5 Νοεμβρίου 2000.