Θα διαφωνήσω -εν μέρει- με την ανακοίνωση της Πανελλήνιας Ένωσης Φιλολόγων: Η Αντιγόνη δεν αποτελεί ένα κείμενο με ξεκάθαρο αξιακό προσανατολισμό και αδιαμφισβήτητα ηθικοπολιτικά πορίσματα. Δεν διδάσκει «την αντίσταση απέναντι στις αυθαιρεσίες της εκάστοτε εξουσίας» και δεν αναδεικνύει «ως υπέρτατη αξία την αγάπη». Δεν είναι πολιτικό μανιφέστο, ούτε θρησκευτικό κήρυγμα. Ακριβώς, όμως, σε αυτό συνίσταται η εξαιρετική της σημασία για τη σύγχρονη εκπαιδευτική διαδικασία, που διατείνεται ότι στοχεύει πρωτίστως στην ανάπτυξη της κριτικής ικανότητας των μαθητών.
Κυρίως για τούτο, λοιπόν, δεν ανεχόμαστε να καταργηθεί η Αντιγόνη από το Αναλυτικό Πρόγραμμα του Λυκείου, ή τουλάχιστον δεν ανεχόμαστε να καταργηθεί «άκλαυτη και άφιλη». Γιατί ως κείμενο αποτελεί νησίδα διαλόγου, αφού θέτει, με αριστουργηματικό ομολογουμένως τρόπο, στο εδώλιο της κριτικής μερικά από τα πιο επίμονα προβλήματα του ηθικοπολιτικού, και εν τέλει του κατ' εξοχήν ανθρώπινου, στοχασμού. Χαρακτηριστικότερο εξ αυτών το πρόβλημα της σύγκρουσης φυσικού και θετικού δικαίου, το οποίο και αποδίδεται με τον πλέον απτό τρόπο στο εμβληματικό έργο του Σοφοκλέους, πολύ πριν ο Πλάτων θέσει για πρώτη φορά το ερώτημα περί δικαιοσύνης.
Και είναι τόσο άξια υπογράμμισης η δραματοποίηση αυτής της διαμάχης, αφού πρόκειται για ένα ζήτημα που σημάδεψε τη μακραίωνη ιστορία των πολιτικών ιδεών με αποκορύφωμά του τη συζήτηση περί τα ανθρώπινα δικαιώματα. Εξ αυτού και μόνον, καθίσταται σαφές πως παραγνωρίζοντας τη σημασία που έχει για τους μαθητές η κριτική ανάγνωση της Αντιγόνης, στερούμε την δυνατότητα από το νεανικό τους θάρρος και την κριτική τους αυθορμησία να έλθουν αντιμέτωπα με τα διαχρονικά προβλήματα του ανθρώπινου κόσμου, τον οποίο μέσω της εκπαίδευσης τούς κληροδοτούμε.
Ταυτίζοντας την αξία με τη χρησιμότητα, απαρνούμαστε την ικανότητά μας να οραματιζόμαστε και να πράττουμε, απεμπολούμε, με άλλα λόγια, το δικαίωμά μας στο ανοικτό μέλλον.
Το «ούτε η χούντα δεν κατήργησε την Αντιγόνη από τα σχολεία» δεν είναι επιχείρημα. Πιθανότατα, το λογοκριτικό πνεύμα της Επταετίας δεν είχε τόσο ικανά τυραννικά αντανακλαστικά, ώστε να κατηγορήσει τους «αρχαίους ημών προγόνους» για υποκίνηση αντίστασης. Άλλωστε, δεν κατήργησε ούτε την περίκλεια ωδή στη δημοκρατία: τον Επιτάφιο Λόγο (τον οποία κατήργησε, βέβαια, τώρα το Υπουργείο Παιδείας!). Σε καμμιά, λοιπόν, περίπτωση η χούντα δεν είδε στους στίχους του Σοφοκλέους, ένα γόνιμο έδαφος για κριτικό διάλογο και πολιτική καλλιέργεια. Είδε μόνον σκόρπιες λέξεις στο εθνικό μας αλφάβητο.
Από την άλλη, ο παραδοσιακός φασισμός του Μεταξά, ακολουθώντας μιμητικά το παράδειγμα των σύγχρονών του ολοκληρωτικών καθεστώτων, φρόντισε να φιμώσει τα δημοκρατικά σπέρματα της αρχαίας παράδοσης. Επιχείρημα, λοιπόν, είναι τούτο: «Το ίδιο έκανε και ο Μεταξάς στα χνάρια του Hitler», reductio ad hitlerum μεν, αλλά σε κάθε περίπτωση επιχείρημα.
Δε θα επεκταθώ, εδώ, στην εν γένει σημασία (η οποία «φημολογείται» πως αμφισβητείται από το Ι.Ε.Π) των αρχαίων ελληνικών στη σύγχρονη εκπαίδευση. Θα πω μόνον τούτα: Εκκενώνοντας τον εκπαιδευτικό χώρο από κάθε τι παλαιό, μόνο και μόνο επειδή είναι παλαιό, στερούμε στο νέο τα θεμέλια του. Ταυτίζοντας την αξία με τη χρησιμότητα, απαρνούμαστε την ικανότητά μας να οραματιζόμαστε και να πράττουμε, απεμπολούμε, με άλλα λόγια, το δικαίωμά μας στο ανοικτό μέλλον.