Η πρόσφατη εύλογη Γνωμάτευση του Βρετανικού High Court για το αν απαιτείται και υπερψήφιση της Αποφασης περί Αποχώρησης από την Ευρωπαϊκή Ένωση από τη Βουλή των Κοινοτήτων και τη Βουλή των Λόρδων, πριν η Βρετανία υποβάλλει στην Ευρωπαϊκή Ένωση το Αίτημα για αποσύνδεση, με ώθησε να επικαιροποιήσω την προηγούμενη διατριβούλα μου πάνω στο θέμα αυτό!
Τα Δημοψηφίσματα φαίνεται να είναι πράγματι μιά άμεση και δημοκρατικότατη διαδικασία! Δίνουν την ευκαιρία σε όλους τους πολίτες να εκφράσουν την προτίμησή τους στο ερώτημα που τους τίθεται (ή, έστω, να «βγάλουν τ' απωθημένα» τους). Έχουν όμως πολλά προβλήματα.
Βασικό είναι αυτό που έκανε τον Αριστοτέλη να ανησυχεί (δηλ. αν ισχύουν οι νόμοι ή η στιγμιαία βούληση «του πλήθους»):
Ενδεικτικά:
1. Το ερώτημα στα δημοψηφίσματα συνήθως τίθεται ως ένα υπεραπλουστευμένο ΝΑΙ ή ΟΧΙ.
1α. Το ερώτημα τίθεται προς όλους τους πολίτες που όμως ίσως να μην έχουν τις γνώσεις για να ζυγίσουν όλες τις παραμέτρους, τα τεχνικά ζητήματα και τις μακροπρόθεσμες επιπτώσεις της επιλογής τους. Έτσι πολλοί ψηφίζουν με το «θυμικό» τους (για να χρησιμοποιήσω τον όρο από την Πολιτεία του Πλάτωνα), είτε παρασυρόμενοι από δημαγωγούς. Βέβαια, όπως ανέλυσε ο Αριστοτέλης, «το πλήθος των πολλών» ως σύνολο, έχει ιδιαίτερες δεξιότητες που ξεπερνάνε το άθροισμα της μετριότητας του καθενός από μας, αλλά αυτό δεν αλλάζει τη πραγματικότητα ότι και «οι πολλοί» μπορούν να παρασυρθούν. Αλλά αυτό μπορεί να ισχύσει και σε κάθε εκλογή και τέλος πάντων είναι μέρος της κοινοβουλευτικής και δημοκρατικής πραγματικότητας.
2. Ελλοχεύει ο κίνδυνος που επεσήμανε ο Αριστοτέλης στα Πολιτικά, να πάψει δηλαδή το πολίτευμα να είναι Δημοκρατία των νόμων και να γίνει Δημοκρατία των ευκαιριακών ψηφισμάτων, όπου δηλαδή, «κύρια είναι τα ψηφίσματα αλλά μη τους νόμους... τον μέν δήμον κύριον είναι πάντων, κύριον δέ τής τού δήμου δόξης τους δημαγωγούς» [1292a]
3. Πολλοί θεωρούν ότι είναι νόμιμο δικαίωμα κάθε πλειοψηφίας να κάνει ό,τι θέλει, νομίζοντας ότι αυτό σημαίνει «δημοκρατία» και ελευθερία! Δηλαδή χωρίς να αντιλαμβάνεται ότι το να ζεις με κάποια συνταγματική τάξη και σύμφωνα με τους νόμους είναι «σωτηρία» [1310a 32-34] {Περίπου αντιγράφοντας την ανάλυση του Πλάτωνα, ότι δηλαδή, οι δημοκρατίες παρεκτρέπονται και εκφυλίζονται σε μιά κατάσταση όπου, «... έλευθερίας ή πόλις μεστή καί παρρησίας γίγνεται, καί έξουσία έν αύτή ποιείν ότι τις βούλεται,...» [Πολιτ. 557b- 558c]
Ο σπουδαίος πολιτικός επιστήμονας Alexis de Tocqueville, στο έργο του Democracy in America (1835) [Βιβλίο 1, κεφ. XV/II, «On the Unlimited Power Of Majority, And Its Consequences /The Tyranny of Democracy»], έγραφε ότι η πλειοψηφία μπορεί να καταντήσει τυραννική, όχι απλά με τη σωματική σου εξόντωση (όπως θα έκανε ένας απλός τύραννος); αλλά με τον ηθικό και κοινωνικό εξευτελισμό σου. Με το να σε απαξιώνει και να σε παραδίδει στη κοινή χλεύη και με το να κάνει ότι θέλει!
Αναφέρει δε ότι ο «Mr. Alexander Hamilton in the "Federalist," No. 51. θεωρούσε ότι, "it is of great importance in a republic,... to guard one part of the society against the injustice of the other part,... In a society, under the forms of which the stronger faction can readily unite and oppress the weaker, anarchy may as truly be said to reign as in a state of nature, where the weaker individual is not secured against the violence of the stronger...»
Αυτά που είχαν επισημάνει ο Σωκράτης, ο Πλάτωνας, ο Αριστοφάνης, ο Θουκυδίδης, ο Ισοκράτης, ο Κορνήλιος Καστοριάδης, κ.α.
Γράφει ο Αριστοτέλης, «ότι ο τοιούτος δήμος», αυτός δηλαδή που άγεται και φέρεται από ψηφίσματα που συντάσσουν οι δημαγωγοί, και που αγνοεί τους νόμους, και που αδιαφορεί γιά τα συμφέροντα και τις αντιλήψεις κάθε μειοψηφικής ομάδας, μοιάζει με «τη τυραννίδι», αφού και οι δύο (τυραννίες και δημοκρατίες αυτού του τύπου), έχουν «το ήθος το αυτόν και άμφω δεσποτικά τών βελτιώνων», [1292α]
4. Όποιος λοιπόν θέλει να αποφύγει τις δυσκολίες των κοινοβουλευτικών διαδικασιών, ξεπετάει στα γρήγορα ένα δημοψήφισμα, προσαρμόζοντας το ερώτημα έτσι ώστε να αγγίζει τις πατριωτικές ή λαϊκίστικες ευαισθησίες όσο το δυνατόν περισσότερων πολιτών!
5. Δεν είναι σαφές ποια είναι η δεσμευτικότητα του αποτελέσματος που απλά είναι ένα ΝΑΙ ή ένα ΟΧΙ, χωρίς λεπτομέρειες εφαρμογής (= τι ακριβώς θα εφαρμοσθεί, πώς , πότε και από ποιον), δεδομένου ότι κάθε ΝΑΙ ή ΟΧΙ αφήνει μέγα πλήθος προς ερμηνεία από αρμόδιους και αναρμόδιους, ειδικούς και άσχετους, με αποτέλεσμα ο κάθε πολίτης να «διαβάζει» διαφορετικά το αποτέλεσμα, ή να θεωρεί ότι η «εντολή» του δεν εφαρμόστηκε όπως έπρεπε από την Κυβέρνηση!
6. Γι' αυτό κάθε πρόταση δημοψηφίσματος πρέπει να συνοδεύεται από πλήρες εφαρμοστικό Σχέδιο Νόμου, με πλήρη καταγραφή των συνεπειών και επιπτώσεων (υπέρ και κατά), ώστε να μην προκύπτουν οι γελοιότητες με το Ελληνικό Δημοψήφισμα του Ιουλίου 2015, και τα σχεδόν αδιέξοδα του Βρετανικού Δημοψηφίσματος του Ιουνίου 2016 περί BREXIT!
7. Ακόμα και αν το ερώτημα τίθεται με σαφήνεια και με εφαρμοστική λεπτομέρεια, τίθεται το ζήτημα της εφαρμογής του αποτελέσματος κάθε δημοψηφίσματος.
Για παράδειγμα, στη Βρετανία το BREXIT έλαβε 52%! Όμως η Βρετανία όπως επιβεβαίωσε και το High Court, είναι Κοινοβουλευτική Μοναρχία με ανώτατο όργανο τη Βουλή των Κοινοτήτων. Το αποτέλεσμα του Δημοψηφίσματος είναι «προτρεπτικό» και ηθικά δεσμευτικό, αλλά όχι «συνταγματικά» υποχρεωτικό.
Οι βουλευτές που είχαν επίσημα και δημόσια εκδηλώσει τη διαφορετική προτίμησή τους, δεν είναι συνταγματικά δεσμευμένοι να υπερψηφίσουν κάτι με το οποίο δημόσια είχαν ξεκαθαρίσει ότι είναι αντίθετοι!
8. Αν στις προσεχείς Βρετανικές γενικές εκλογές, το 80% των βουλευτών που θα εκλεγεί είναι BREMAINers (και έχουν εκλεγεί ανοικτά ως BREMAINers), τότε θα μπορούσε να δημιουργηθεί ένα «very messy» ζήτημα, δεδομένου ότι η Βουλή έχει τον τελικό λόγο!
9. Υπάρχει και το ερώτημα για το αν σε κάθε δημοψήφισμα, το 51% αυτών που θα ψηφίσουν «υπέρ», θα έπρεπε να θεωρηθεί αρκετό για να επιβάλλει τη βούλησή του πάνω στο υπόλοιπο 49% και ακόμα περισσότερο αν αφορά θεμελειώδεις αλλαγές και αν θα είχε σοβαρές επιπτώσεις για την ευημερία της «μειοψηφίας» του 49%!
Αρκεί μια απλή πλειοψηφία του 50,001% για να επιβάλλει τέτοιες αλλαγές στη ζωή, τα οικονομικά και την καθημερινότητα του 49,999%;
11. Θα πρότεινα λοιπόν, σε κάθε δημοψήφισμα, να υπάρχει πρόβλεψη ότι για να θεωρηθεί έγκυρο και έγκριτο ένα αποτέλεσμα,
α) τουλάχιστον το 66% (=2/3) των εγγεγραμμένων προσήλθε να ψηφίσει,
(β) το νικητήριο αποτέλεσμα έλαβε τουλάχιστον το 60% (=3/5) των ψήφων, ή τουλάχιστον το 56%,
(γ) τα 3/5 των Περιφερειών και αυτά να έχουν ψηφίσει σύμφωνα με το νικητήριο αποτέλεσμα, ενώ
(δ) μια νίκη με 50,01% - 55,99% να θεωρείται ανεπαρκής,
(ε) πρέπει το δημοψήφισμα να συνοδεύεται από λεπτομερή εφαρμοστικό νόμο.
Δηλαδή, ένα δημοψήφισμα δεν είναι σώνει και καλά η πιο έγκριτη λύση για τέτοιες σύνθετες και θεμελιώδους σημασίας αποφάσεις.