Καθώς κι ετούτη η χρονιά φτάνει στο τέλος της συλλογίζομαι την Μικρασιατική Καταστροφή, εκείνους τους ξεριζωμένους που αναγκάστηκαν να αφήσουν τα σπίτια τους και τη ζωή τους μετά τρείς ή τέσσερις χιλιάδες χρόνια. Πού βρήκαν τη δύναμη να ξεκινήσουν πάλι από την αρχή;
«Μάς φαίνεται παράξενο που κάποτε μπορέσαμε να χτίσουμε / τα σπίτια τα καλύβια και τις στάνες μας. Κι οι γάμοι μας, τα δροσερά στεφάνια και τα δάχτυλα / γίνουνται αινίγματα ανεξήγητα για την ψυχή μας. / Πώς γεννηθήκαν πώς δυναμώσανε τα παιδιά μας;» γράφει ο Γιώργος Σεφέρης (Μυθιστόρημα, Ι’). Συλλογίζομαι τη φτώχεια, την ανέχεια, τους κατατρεγμούς στη νέα πατρίδα που την κοιτούσαν όλο νοσταλγία κι εγκαρτέρηση από τις αντικρινές ακτές. Και το πείσμα να ριζώσουν και να φέρουν καρπούς.
Ένας τέτοιος ολόδροσος καρπός είναι το λογοτεχνικό και ζωγραφικό έργο τού Φώτη Κόντογλου. Ο αντιδυτικισμός του εμφανής. Ωστόσο, αν κοιτάξει κανείς με περισσότερη προσοχή όσα λέει και όσα ζωγραφίζει, θα δεί πως δεν εναντιώνεται στον λεγόμενο δυτικό πολιτισμό, αλλά στο κίβδηλο και ποταπό, στην έλλειψη πνευματικού βάθους, στὴν απουσία πνευματικότητας και εσωτερικότητας. Αντιμάχεται με όλες τις δυνάμεις του την Λερναία ύδρα τού υλισμού, της υλοφροσύνης και τής ακατάβλητης χρηματοθηρίας, το σκουλήκι που κατατρώει εκ τών ένδον την Δύση.
Ζήτησε να επαναφέρει το αίτημα τής καθαρότητας στη ζωή και στην τέχνη όπως την έβλεπε στη βυζαντινή ζωγραφική, στην αγιογραφία, που δεν είναι μόνο επίδειξη τεχνικών ικανοτήτων, αλλά πρώτιστα αίρεσις βίου, απόφαση να ζήσουμε αυθεντικά. Η Τέχνη στο σύνολό της δεν είναι μίμηση ή αναπαράσταση της πραγματικότητας, αλλά φανέρωση της κρυμμένης ιερότητας και ωραιότητας των πραγμάτων. Ο άνθρωπος χάνεται στα πολλά, ενώ χρειάζεται μόνο Ένα: Να καταλάβει πως ο Κόσμος βγήκε μες απ᾿ τα χέρια τού θεού, πως ο Κόσμος είναι ιερός, μοναδικός, μεγαλειώδης.
Στα πρόσωπα των αγίων του σιγοκαίει ένα πύρ. Δεν αρνείται την δυτική τέχνη, τον δυτικό πολιτισμό, αλλά λέει πως η Δύση έχει πάρει εσφαλμένο δρόμο, γιατί απομακρύνει τον άνθρωπο από τον βαθύτερο, αληθινότερο εαυτό του: Από την απλότητα, την καλοσύνη, τη σεμνότητα, την πραότητα που μεταμορφώνουν τον άνθρωπο. Το έργο του μοιάζει μονοδιάστατο εκ πρώτης όψεως, αλλά, όπως στη θάλασσα, ο πλούτος του κρύβεται στο βάθος. Αντιτάσσει την ενότητα στην πολλαπλότητα, το Ουσιώδες στο ανούσιο και περιττό, τα λίγα χρειώδη στα πολλά άχρηστα. Επείγει μια αλλαγή πλεύσης. Εάν δεν αλλάξουμε εμείς, λέει, εάν δεν μεταμορφωθούμε εσωτερικά, μην περιμένουμε να αλλάξει τίποτα.
Στα σπουδαιότερα ζητήματα ήμασταν και είμαστε μόνοι. Καταφέραμε πολλά τα τελευταία εκατό ή διακόσια χρόνια. Αλλά δεν καταφέραμε ακόμα να υψωθούμε πάνω από τον κακό, αρνητικό εαυτό μας. Χωρίς ανιδιοτέλεια και πνεύμα αυτοθυσίας δεν φτάνει κανείς πουθενά.
Σεφέρης, Κόντογλου: Ξεριζωμένοι από τον τόπο τους έγιναν Διδάσκαλοι χωρίς να θέλουν να διδάξουν τίποτα. Το έργο τους επίκαιρο‒ανεπίκαιρο μάς περιμένει. «Φύσα, γλυκὸ ἀγεράκι! Σκόρπισε ὅλη τούτη τὴ θανατερὴ ζάλη, τούτη τὴν ἀναστάτωση ποὺ ἔχει μέσα τὸ μυαλό μου κι ἡ καρδιά μου! Φύσα, ἀγεράκι, ἁγνὸ κι ἀμόλευτο, καὶ διῶξε τὴν ἀνυπόφερτη βρῶμα ποὺ ἔχω ἀπάνω μου, τὴ βρῶμα τῆς πονηριᾶς, τῆς ὑποκρισίας, τῆς ἐξυπνάδας. Δρόσισέ με. Πλύνε με. Καθάρισέ με. Ξαναγέννησέ με ἄκακον κι ἀπονήρευτον» (Φώτης Κόντογλου, Μυστικὰ ἄνθη, Φύσα, ἀγεράκι! Ἀναστάτωση και εἰρήνη).
***
Ο Θανάσης Λάμπρου είναι συγγραφέας και μεταφραστής. Απὸ τις εκδόσεις Αρμός κυκλοφορεί το πεζογράφημά του Φωτεινό κέντρο, και οι μεταφράσεις του των Ποιημάτων τού Χαίλντερλιν και των Ελεγείων τού Ντουίνο τού Ρίλκε.