Είθισται η Μικρασιατική Καταστροφή και εν γένει τα δρώμενα των ετών 1922-23 να θεωρούνται σηματοδότης του τέλους του ελληνικού αλυτρωτισμού και της Μεγάλης Ιδέας. Εντούτοις τα πράγματα δεν είναι ακριβώς έτσι. Παρά το ότι ο ελληνικός ιριντεντισμός συνδέθηκε με την Μικρά Ασία δεν περιχαρακώθηκε εκεί. Αυτό καταφάνηκε περίτρανα (και) τα επόμενα χρόνια και δεκαετίες. Ειδικότερα…
Πρώτη αναθεωρητική κίνηση αμέσως μετά την Καταστροφή, μεταξύ Νοεμβρίου 1922 και Ιανουαρίου 1923, υπήρξε η ανασύνταξη της Στρατιάς του Έβρου με σκοπό τον περιορισμό των τουρκικών μεταπολεμικών αξιώσεων. Αλλά όχι μόνον αυτό. Ήταν μια βαθύτερη επιδίωξη, η επιδίωξη μιας ρεβάνς μέσω της κατάληψης της ίδιας της Κωνσταντινούπολης όπως άλλωστε παραδέχτηκε ο Κονδύλης σε ομιλία του στη Βουλή στα τέλη του 1930. Το σχέδιο δεν ευοδώθηκε καθώς δεν συναίνεσαν οι Σύμμαχοι, δεν επετεύχθη συνεργασία με την Σερβία, ο, δε, βουλγαρικός κίνδυνος πάντα σοβούσε. Την ίδια δεκαετία και στο πρώτο μισό του 1926 ο δικτάτορας Πάγκαλος υπό το ενδεχόμενο μιας αγγλοτουρκικής σύρραξης για την πετρελαιοφόρο περιοχή της Μοσούλης επαναβεβαίωσε την επιθυμία μιας πορείας προς την Πόλη. Οι διπλωματικές προς αρωγή του πλάνου του κινήσεις με τις όμορες βαλκανικές χώρες, κυρίως, δε, με τη μουσολινική Ιταλία (!) δεν απέδωσαν. Τον Ιούλιο του ίδιου έτους η πτώση του έκλεισε τις αλυτρωτικές φιλοδοξίες της μετά την Καταστροφή δεκαετίας του 1920.
Τον Οκτώβριο του 1931 εκδηλώθηκε εξέγερση στην Κύπρο εξ αιτίας της καταπιεστικής βρετανικής διοίκησης με αίτημα την Ένωση. Τώρα δεν ήταν το κέντρο που έπαιρνε την πρωτοβουλία αλλά η περιφέρεια. Ωστόσο η κυβέρνηση Βενιζέλου δεν στήριξε την κίνηση καθώς οι διεθνείς συσχετισμοί στο χώρο της ανατολικής Μεσογείου αλλά και η οικονομική κρίση δεν ευνοούσαν.
Και ήταν η δεκαετία του 1940 που καθόρισε εν μέρει επιτυχώς το νέο ελληνικό αλυτρωτισμό με την Ελλάδα στην πλευρά των νικητών. Την παραμονή της Διάσκεψης της Ειρήνης των Παρισίων (1946) οι ημέτερες εδαφικές βλέψεις αφορούσαν κυρίως -αν και όχι μόνο- στη Βόρειο Ήπειρο και στην παραχώρηση των Δωδεκανήσων. Τελικά μόνο η υπόθεση των δεύτερων εν έτει 1947 έμελλε να τελεσφορήσει. Πάρα ταύτα το βορειοηπειρωτικό λόμπι δεν πτοήθηκε προτείνοντας, τον Αύγουστο του 1949, μέχρι και στρατιωτική επέμβαση. Η ελληνική ηγεσία εξέταζε την πιθανότητα επιθετικών ενεργειών -ό,τι την συγκρατούσε σχετιζόταν με πιέσεις που ασκούσαν Αμερικανοί και Άγγλοι. Αναφορικά με την Κύπρο τονίζουμε ότι η κατοχή της από τη Βρετανία απέκλειε, τουλάχιστον προς στιγμήν, οιαδήποτε εξέλιξη.
Τη δεκαετία του 1950 το Βορειοηπειρωτικό υποχώρησε σε αντίθεση με το Κυπριακό που διεθνοποιήθηκε. Από το 1954 μέχρι το 1958 κατατέθηκαν πέντε ελληνικές, υπέρ της κυπριακής αυτοδιάθεσης, προσφυγές στον ΟΗΕ. Λόγω σωρείας εσωτερικών και εξωτερικών αιτιών ατύχησαν. Η Βρετανία με τη δοκιμασμένη divide et impera τακτική ετοίμαζε την αιχμαλωσία της οσονούπω Κυπριακής Δημοκρατίας … και το πέτυχε.
Την περίοδο 1963-66 εγκαινιάστηκε η παπανδρεϊκή πολιτική του «εθνικού κέντρου». Όμως η συγκρουσιακή σχέση των Ελλαδιτών παραγόντων με τον Μακάριο δεν προοιώνιζε κάτι θετικό με τα σχέδια Άτσεσον να πέφτουν στο κενό. Επιπλέον τα αιματηρά επεισόδια του 1963-64 στη νήσο καθώς και η όλο και πιο σκληρή στάση της Τουρκίας έδειχναν τον ‘τοίχο στο βάθος του τούνελ’. Η επικράτηση της χούντας το 1967 επιδείνωσε την κατάσταση. Η αφελής συνάντηση το Σεπτέμβρη στον Έβρο μεταξύ ελληνικής και τουρκικής ηγεσίας κατέληξε σε φιάσκο ενώ το Νοέμβριο η επέμβαση του Γρίβα στον κόμβο Κοφινούς-Αγίων Θεοδώρων οδήγησε στην απόσυρση της ελληνικής μεραρχίας από την Κύπρο. Σε κάθε περίπτωση οι κινηματίες -ειδικά μετά την αποκαθήλωση του Παπαδόπουλου που σταδιακά λείαινε τις θέσεις του- επέμειναν σε μια ενωτική, απροπαρασκεύαστη πάντως, πολιτική ενώ ο Μακάριος χρόνο με το χρόνο αφίστατο αυτής. Εν μέσω μιας σειράς επεισοδίων των οποίων η ανάλυση εδώ απάδει κατεγράφη μια γεωμετρική αύξηση της έντασης μεταξύ των δύο ελληνικών κρατών που κατέληξε στο τραγικό πραξικόπημα της 15 Ιουλίου 1974 και στον επακόλουθο τουρκικό Αττίλα Ι και ΙΙ.
Οι άδηλοι λόγοι και οι κεκαλυμμένοι εφόσον υπάρχουν πρωταγωνιστές της τραγωδίας δεν θα αναζητηθούν εντός του μικρού αυτού άρθρου. Αυτό που στα μάτια μας φαίνεται αταίριαστο είναι μια εκδήλωση που εις έτος λαμβάνει χώρα την 24 Ιουλίου με σκοπό τον εορτασμό της γενέθλιας μέρας της Τρίτης Ελληνικής Δημοκρατίας. Πρόκειται για τη Δημοκρατία που ακολούθησε την κατάρρευση των χουντικών, τη Δημοκρατία που θεμελιώθηκε στο θρήνο και στην ταφή του όποιου εναπομείναντα μετά το 1922-23 αλυτρωτισμού …ας είναι και έτσι.
Αν μέχρι τότε υπήρξε ένα εθνικό εξωστρεφές όραμα -δυστυχώς χωρίς μακροστρατηγική σκέψη και υποστήριξη- τί άλλαξε; Η αλλαγή είχε πλέον να κάνει με έναν εσωτερικό σχεδιασμό που τη δεκαετία του 1980 έβαλε τη χώρα στην ΕΟΚ ενώ είκοσι χρόνια μετά στο ευρώ. Σίγουρα ομιλούμε για κάτι πολύ σημαντικό. Όμως κατά κάποιο τρόπο η πολιτική αντικαταστάθηκε σε αξιοσημείωτο βαθμό από την οικονομία αν όχι από τη λογιστική επιστήμη. Το γεγονός αυτό καθρεπτίστηκε στην κρίση των Ιμίων το 1996 τη στιγμή που καταδείχτηκαν τα όποια όρια την περίοδο των μνημονίων.
Καταληκτικά η Τρίτη Ελληνική Δημοκρατία δρασκέλισε διαδοχικά μονοπάτια επιτυχιών και αποτυχιών. Και αυτό που λείπει είναι ό,τι θα μπορούσε να αντικαταστήσει με σύνεση τον μεγαλοϊδεατισμό που μέχρι τη γέννησή της ζούσε και ανέπνεε. Κατά την έννοια τούτη οφείλει να ενσταλάξει έναν καταλύτη, ένα νέο κίνητρο στην ημεδαπή κοινωνία. Ένα ερέθισμα που δεν θα χαρακτηρίζεται μόνο από οικονομικές παραμέτρους αλλά από ένα ευρύτερο πολυσύνθετο και δυναμικό πλέγμα όπως μπορεί αυτό να αγκαλιάσει τον Έλληνα πολίτη και να τον οδηγήσει με προοπτική στο μέλλον. Το εγχείρημα απαιτεί ήθος, παιδεία και ιδανικό. Οι δυνάμεις προς τούτο υπάρχουν. Σε διαφορετική περίπτωση η εθνική έκλειψη, και όχι αποκλειστικά κάποιοι δημοσιονομικοί εκτροχιασμοί, ίσως δεν είναι μακριά. Απαιτείται μακρόπνοος προγραμματισμός και θέληση για επανακαθορισμό της θέσης μας στο σταυροδρόμι των τριών ηπείρων. Άλλωστε ποτέ η τάση δεν σταθεροποιείται, ποτέ η εξίσωση δεν καταλήγει. Είμαστε, και πρέπει να αισθανόμαστε πως είμαστε, υποχρεωμένοι να τολμήσουμε…
Αντουνίδης Ελευθέριος, Δρ. Διεθνών Σχέσεων και Θεμάτων Ασφαλείας και Πληροφοριών Παντείου Πανεπιστημίου