Πόσο κακό εντέλει είναι το έτος 2020; Προφανώς, οι μελλοντικοί ιστορικοί θα μνημονεύουν ως κύριο γεγονός του έτους 2020 την πανδημία του Κορωνοϊού. Ωστόσο θα πρέπει να γίνει κατανοητό ότι η Πανδημία παράλληλα λειτούργησε και λειτουργεί σαν επιταχυντής πολλών αλλαγών στην ανθρώπινη κοινωνία. Αποκάλυψε τις αδυναμίες των κρατών να διαχειρισθούν μεγάλες κρίσεις, απογύμνωσε το λαϊκιστικό προφίλ πολλών ηγεσιών που θέλησαν να ρισκάρουν με τη δημόσια υγεία, οδήγησε σε κατάρρευση πανίσχυρα οικονομικά μοντέλα, αναθεώρησε τον τρόπο εργασίας και προκάλεσε μια τεράστια αρρυθμία στη διεθνή γεωπολιτική σκακιέρα. Το 2020 θα αποτελέσει το χρονικό σημείο όπου ο κόσμος θα συνειδητοποιήσει άραγε ότι μια νέα πραγματικότητα διαμορφώθηκε; Ας δούμε δέκα πράγματα που άλλαξαν δραματικά το 2020 και ας σκεφτούμε πως αυτά μπορεί να επηρεάσουν τη δική μας πραγματικότητα στη χώρα μας.
Μια νέα ευκαιρία για την οικονομία. Μια υγειονομική κρίση οδήγησε την παγκόσμια οικονομία στην εντατική. Ωστόσο περισσότερο αποκάλυψε ότι πολλά μοντέλα οικονομικής ευημερίας στηρίζονταν σε σαθρές βάσεις. Ακόμα περισσότερο απαιτήθηκε η ενεργή παρέμβαση των κρατών για να «συνεφέρουν» τις οικονομίες τους θυμίζοντας έντονα εποχές κρατικής παρέμβασης. Ως προς τη χώρα μας δημιουργείται μια εντυπωσιακή ανατροπή στο μέχρι τώρα σενάριο. Η χώρα δεν αντιμετωπίζει πια τη θηλιά των μνημονίων και των δανείων. Μπορεί να καταγράφεται μια ιστορική υποχώρηση του ΑΕΠ της Ελλάδας αλλά αυτή η υποχώρηση μάλλον είναι στο μέσο όρο της ζημιάς που καταγράφουν όλα τα κράτη εν έτη 2020. Μια ζημιά δικαιολογημένη που λαμβάνει πλήρης υποστήριξης από τα σύγχρονα χρηματοπιστωτικά κέντρα. Συνειδητοποιήσαμε άραγε ότι με εκτιμώμενη μείωση του ελληνικού ΑΕΠ κοντά στο 8% στο δεύτερο τρίμηνο, εκτίμηση διατυπωμένη από το ίδιο το Υπουργείο Οικονομικών1, ο οίκος αξιολόγησης Moody’s δεν άλλαξε το πιστωτικό προφίλ της χώρας που διατηρούσε προ της πανδημίας θεωρώντας ότι είναι ανθεκτικό το αξιόχρεο της Ελλάδας, παρά την πτώση του τουρισμού2; Το προηγούμενο μνημονιακό μονοπάτι της οικονομικής ποριάς της χώρας, το αυστηρά καθορισμένο και λειτουργικά πολύπλοκο αυτό μονοπάτι, ήταν πραγματικά μια αδιέξοδη διαδρομή. Το τεράστιο παγκόσμιο οικονομικό σοκ δημιουργεί νέα δεδομένα για όλους και αλλάζει τους όρους του παιγνιδιού για την Ελλάδα, που πλέον μπορεί να δανεισθεί και να κινηθεί δημοσιονομικά πιο θαρραλέα.
Η γεωπολιτική αφύπνιση της Ευρώπης: Η Ευρωπαϊκή Ένωση αποτελεί σήμερα έναν ισχυρό οχυρό της δημοκρατίας και έναν φάρο πολιτισμού σε παγκόσμιο επίπεδο. Αυτό το επίτευγμα δεν υπήρξε παντοτινό καθώς μην ξεχνάμε ότι δύο παγκόσμιοι πόλεμοι στη σύγχρονη και μόνο εποχή ξεκίνησαν από την πολύπαθη ευρωπαϊκή ήπειρο. Ωστόσο οι ημέρες της ευημερίας φαίνεται δημιούργησαν μια ληθαργική διάθεση στις ευρωπαϊκές πρωτεύουσες και μια ψευδή αίσθηση υπεροχής και αυτονομίας που υπονόμευσε και ακόμα υπονομεύει την ενότητα της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Στην περίπτωση της σημερινής πραγματικότητας μόνο η Ευρώπη ως ενιαίο νομικό μόρφωμα μπορεί και διαθέτει μια κάποια εξισορροπητική ισχύ στο διεθνές γίγνεσθαι. Ωστόσο, στα νότια σύνορα της φανερώνεται η αδυναμία προάσπισης στοιχειωδών συμφερόντων των κρατών μελών της. Η κρίση του προσφυγικού, η σημερινή κρίση μεταξύ της Ελλάδος και της Τουρκίας, τα γεγονότα στη Μέση Ανατολή και στη Βόρεια Αφρική φέρνουν την Ευρώπη προ των ευθυνών της. Αν δεν δράσει κινδυνεύει με διάλυση. Αν δράσει και επιτύχει τότε δημιουργεί λαμπρές προοπτικές για την περεταίρω ένωση και ενδυνάμωση της αλλά κυρίως για την ισορροπία του παγκόσμιου συστήματος.
Η συνεργασία με δικτατορίες επαναοριοθετείται: Στις αρχές του 2000 ο δείκτης της εξάπλωσης της δημοκρατίας υπήρξε εντυπωσιακός σε όλον τον κόσμο. Το άνοιγμα των αγορών με χώρες όπως την Κίνα και την Τουρκία πρόσφερε υπερκέρδη σε ένα παγκόσμιο οικονομικό σύστημα ενώ θεωρήθηκε ότι θα ενίσχυε τις δομές της παγκόσμιας συνεργασίας και θα βοηθούσε στη διάδοση του φιλελευθερισμού. Ήταν ένα ωραίο αφήγημα για να κρύψει μια κυνική συναλλαγή ανάμεσα στις ανεπτυγμένες δυτικές οικονομίες και τις τότε αναπτυσσόμενες χώρες. Μέσα σε άθλιες εργασιακές συνθήκες και με υποτυπώδη σεβασμό στα ανθρώπινα δικαιώματα (για να μη μιλήσουμε για τις επιπτώσεις στο περιβάλλον) πολλά αναπτυσσόμενα κράτη έκλεψαν θέσεις εργασίας από τη δύση. Αλήθεια πόσο συνέφερε έναν επιχειρηματία να επενδύσει σε μια ανεπτυγμένη χώρα όπου όφειλε και οφείλει να τηρεί περίπλοκες περιβαλλοντικές και εργασιακές νομοθεσίες καθώς και να πληρώνει υψηλούς φόρους και κοινωνικές παροχές ενώ σε μια «εξωτική» χώρα μπορεί να τα παρακάμψει όλα αυτά τα «εμπόδια» και να επωφεληθεί μάλιστα και από τις ευνοϊκές συναλλαγματικές ισοτιμίες. Ήταν μια ανήθικη συναλλαγή και μακροπρόθεσμα εντελώς άδικη για τους εργαζόμενους των ανεπτυγμένων οικονομικών. Φυσικά στην πορεία οι δυτικές οικονομίες εξήγαγαν και την πολύτιμη τεχνογνωσία που ανέπτυξαν, με κόπο επί δεκαετίες, και σταδιακά παρατήρησαν τις αναπτυσσόμενες χώρες να μετατρέπονται σε αυταρχικούς γίγαντες. Τώρα οι δυτικές δημοκρατίες θα πρέπει να αντιμετωπίσουν μια ομάδα αυταρχικών κρατών που δυνάμωσαν τόσο ώστε να αισθάνονται την ανάγκη να επεκτείνουν τα ζωτικά συμφέροντα τους.
Η Δύση επανεξοπλίζεται: Την ίδια ώρα που κράτη σαν την Τουρκία είχαν επιδοθεί σε μια επιθετική απορρόφηση γνώσης στην παραγωγή σύγχρονων οπλικών συστημάτων, στη Δύση τα κράτη είτε απέφυγαν να εξοπλισθούν είτε επιδόθηκαν σε επενδύσεις σε αμφίβολης αποτελεσματικότητας και υψηλού τεχνολογικού ρίσκου οπλικά συστήματα που στην πορεία εγκατέλειψαν είτε απαξίωσαν. Η άμυνα δεν υπήρξε προτεραιότητα στο μυαλό των πολιτικών ιθυνόντων πολλών σύγχρονων κρατών που με ικανοποίηση έβλεπαν τις τεχνολογικά ανεπτυγμένες στρατιωτικές μονάδες τους να υπερνικούν ομάδες ανταρτών ανά την υφήλιο. Μάλιστα η Ολλανδία έφτασε στο σημείο να διαλύσει τις μονάδες τεθωρακισμένων της3 ενώ χώρες σαν τη Γερμανία έφτασαν να διαθέτουν ετοιμότητα στον αεροπορικό τους στόλο (ικανότητα δηλαδή να παρατάξουν μάχιμες μονάδες) σε ολισθηρά επίπεδα4. Ας μην αναρωτιόμαστε , λοιπόν, γιατί αντιμετωπίσθηκε με σκωπτικό τρόπο η χώρα μας στα αιτήματα της να δαπανήσει για την άμυνα της. Σε αυτό το σημείο όμως θα πρέπει να λάβουν όλοι τις ευθύνες τους. Οι διεθνείς αμυντικές προκλήσεις είναι πλέον τόσο μεγάλες σε πλήθος και ποιότητα που κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου για το παγκόσμιο σύστημα ενώ ψυχροπολεμικοί θεσμοί αμυντικής συνεργασίας, όπως το ΝΑΤΟ, αδυνατούν να ανταπεξέλθουν στις σύγχρονες προκλήσεις. Η Ελλάδα, δε, βρίσκεται γεωγραφικά «στο μάτι του κυκλώνα». Όποιος κάνει τον κόπο να περιηγηθεί στη γειτονιά μας θα βρει παντού τραύματα πρόσφατων πολεμικών συγκρούσεων και ενδείξεις επερχόμενων.
Δεν επανακαθορίζεται η εργασία επανακαθορίζεται η παραγωγή του πλούτου: Οι μετοχές της πρωτοποριακής εταιρίας παραγωγής υπερσύγχρονων ηλεκτρικών αυτοκινήτων Τesla έπεσαν κατά 21% στις 8/9/20205 που μεταφράζεται σε μείωση αξίας των μετοχών ύψους 82 δις δολαρίων. Η μετοχή αντιμετώπισε και αντιμετωπίζει πιέσεις λόγω της αύξησης του ανταγωνισμού στην ηλεκτροκίνηση που εντάθηκαν με την ανακοίνωση της κυκλοφορίας του φουτουριστικού μοντέλου Air από τη lucid Motors στις 9/9/2020. Γιατί όμως αυτό το γεγονός, η δημόσια παρουσίαση του Air, πυροδότησε τέτοια αντίδραση; Το μυστικό είναι ότι στη Lucid Motors εργάζονται διακεκριμένα στελέχη που ανήκαν πριν στην Tesla και έχουν εξελίξει τεχνογνωσία που ακυρώνει πιθανώς τα πλεονεκτήματα των οχημάτων της Tesla. Μπορεί να γίνει άραγε κατανοητό το πόσο γρήγορα αλλάζει χέρια ο πλούτος σήμερα με βάσει μόνο την τεχνογνωσία; Ο πλούτος δεν εξασφαλίζεται είτε περιορίζεται πλέον. Δεν συνδέεται μονοσήμαντα με την ιδιοκτησία σε γη, την κατοχή πλουτοπαραγωγικών πηγών ή το βιομηχανικό εξοπλισμό. Μια ομάδα ταλαντούχων εργαζομένων και επενδυτών χρειάζεται για να διαλύσει κατεστημένα και να γονατίσει γίγαντες. Η γνώση είναι δύναμη στη σύγχρονη οικονομία. Η συνεργασία είναι δύναμη επίσης ακόμα πιο ισχυρή. Επιτυχημένες καινοτόμες επενδύσεις μπορούν να αλλάξουν δραματικά το ρου της οικονομίας μιας χώρας. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο δεν θα πρέπει να μας ακούγονται παράξενες ανακοινώσεις όπως αυτές του Ρεπουμπλικάνου Γερουσιαστή Tom Cotton6 που ουσιαστικά ζητάει στις ανώτατες αμερικανικές τεχνικός σχολές να απαγορεύεται η πρόσβαση φοιτητών από την Κίνα. Η γνώση και ο τρόπος μετατροπής της σε τεχνογνωσία παραγωγής νέων προϊόντων και υπηρεσιών αποτελεί δύναμη και η πρόσβαση σε αυτήν ανταγωνιστικό πλεονέκτημα.
Κράτος και καινοτομία: Τη δεκαετία του 1980 ξεκίνησε το ξήλωμα του κράτους από την οικονομία. Με πρωτοστάτη τις αγγλοσαξονικές χώρες, προωθήθηκαν οι ιδιωτικοποιήσεις και ο εκσυγχρονισμός του δημόσιου με βάσει τις μεθόδους λειτουργίας του ιδιωτικού τομέα. Μόνο που έγινε ένα λάθος. Μέχρι τότε οι τεχνικές διοίκησης είχαν αναπτυχθεί κυρίως για τη διοίκηση των εργοστασίων. Στην ουσία μεταφέρθηκαν μοντέλα διοίκησης εργοστασίων στις επιχειρήσεις που δραστηριοποιούνταν στις υπηρεσίες (τράπεζες, τουρισμός, κλπ) και μετά τα ίδια μοντέλα μεταπήδησαν στο δημόσιο τομέα. Δημιουργήθηκε ένα σύστημα διοίκησης με στόχους και αριθμοδείκτες που φτιάχτηκε για άλλο σκοπό και ποτέ δεν εξελίχθηκε πέρα από ένα σημείο. Συνέπεια ήταν να αναπτυχθεί ένα μοντέλο δημόσιας διοίκησης παθητικό και διεκπεραιωτικό. Ωστόσο, σήμερα έχει εξελιχθεί και διαδίδεται το μοντέλο της Καινοτομίας στη Δημόσια Διοίκηση (Public Sector Innovation) όπου ουσιαστικά προτρέπει το δημόσιο τομέα να δράσει ως ένας έξυπνος συνεργάτης του ιδιωτικού τομέα και όχι απλά σαν ένας παθητικός δρώντας. Όλα τα κράτη που αριστεύουν στους δείκτες της καινοτομίας ακολουθούν αυτή τη λογική οργάνωσης που ξεφεύγει από ιδεολογικά στερεότυπα. Σήμερα το συνεργατικό αυτό δίκτυο (κράτος - πανεπιστήμια – ερευνητικά κέντρα - ιδιωτικός τομέας) αποκτά ιδιαίτερη βαρύτητα γιατί προβάλλεται ως ανταγωνιστικό πλεονέκτημα μιας εθνικής οικονομίας έναντι των υπολοίπων.
Ο σωστός άνθρωπος στη σωστή θέση: Η πανδημία απέδειξε ότι τα κράτη που εμπιστεύθηκαν τους σωστούς ειδικούς, κατάφεραν να προστατεύσουν τον πληθυσμό και τις οικονομίες τους. Είναι πολύ σημαντικό πλέον να ανέρχονται οι σωστοί τεχνοκράτες στις κατάλληλες θέσεις καθώς οι χώρες τίθενται σε ένα περιβάλλον έντονου ανταγωνισμού. Πάντα όταν ο ανταγωνισμός χτυπάει κόκκινο το σύστημα ψάχνει τους ικανούς για να βγάλουν τα κάστανα από τη φωτιά. Ας αναφερθεί ένα παράδειγμα από τη σύγχρονη ιστορία. Μια από τις μεγαλύτερες λαίλαπες της σύγχρονης ιστορίας ήταν ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος. Οι ΗΠΑ εξήλθαν βίαια μιας πολύχρονης πολιτικής απομονωτισμού και έπρεπε να πολεμήσουν όχι σε ένα μέτωπο αλλά σε πολλαπλά (Ατλαντικός, Ευρώπη , Αφρική, Ειρηνικός) ταυτόχρονα έναντι τεχνολογικά, βιομηχανικά και στρατιωτικά ικανότατων εχθρών. Μέχρι την έναρξη των εχθροπραξιών στο στρατό των ΗΠΑ κυριαρχούσε ιεραρχικά μια κλάση ηγητόρων που παραδοσιακά κυριεύουν ένα γραφειοκρατικό μηχανισμό εν καιρώ απραξίας. Ηγητόρων που διέθεταν πλήρη κατανόηση των μηχανισμών λειτουργίας ενός γραφειοκρατικού διοικητικού μηχανισμού αλλά ήταν εντελώς ανεπαρκείς για να διεξάγουν πόλεμο. Οι ΗΠΑ έπρεπε να κινηθούν γρήγορα και να πολεμήσουν τον αντίπαλο πριν προλάβει και καταλάβει στρατηγικά σημεία που θα έκριναν τον πόλεμο. Ο πολιτικός και στρατιωτικός μηχανισμός αντέδρασε με τόλμη και αποστράτευσε ή υποβάθμισε δεκάδες ανώτερους ή και ανώτατους αξιωματικούς μέσα σε ελάχιστο χρονικό διάστημα7. Αν μέσα σε ένα μήνα ένας αξιωματικός κρινόταν ότι δεν απέδιδε τότε αμέσως καθαιρούταν από τον προϊστάμενο του. Δεν λειτούργησαν ούτε κλίκες, ούτε παραδόσεις, ούτε και ευνοιοκρατία. Λειτούργησε μόνο το αποτέλεσμα. Αυτή η λογική κυριάρχησε στο αμερικανικό στράτευμα μέχρι και τα τέλη του πολέμου. Κατά αντιστοιχία τα σύγχρονα κράτη εισέρχονται σε ένα περιβάλλον έντονου ανταγωνισμού. Θα πρέπει να είναι πολύ προσεχτικά στο ποιους επιλέγουν να στελεχώσουν «μάχιμες» θέσεις. Θα κερδίσει εννοείται η κοινωνία και το κράτος που διαθέτει απόθεμα ικανών ανθρώπων, μια υποδομή που αναπτύσσεται δύσκολα και απαιτεί χρόνο και επένδυση πόρων (κουλτούρα, εκπαίδευση, εμπειρία, σύστημα αξιοποίηση ταλέντων, κλπ).
Η παιδεία έχει αποτύχει να παράγει πολίτες: Η δημοκρατία στηρίζεται στην ποιότητα των πολιτών της. Εάν οι πολίτες διαθέτουν παιδεία είναι σε θέση να αξιολογήσουν ορθά τα προβλήματα της κοινωνίας και να προκρίνουν τις βέλτιστες λύσεις και άρα τους ανθρώπους που τις προωθούν. Στην αντίθετη περίπτωση η δημοκρατία μετατρέπεται σε οχλοκρατία και οδηγεί σε λανθασμένες αποφάσεις. Παγκοσμίως το φαινόμενο της συνομωσιολογίας και του λαϊκισμού αποδεικνύει ότι ένα μεγάλο μέρος της κοινωνίας είναι ημιμαθές και δυσκολεύεται να σκεφθεί ορθολογικά. Πρόκειται για ένα κομμάτι της κοινωνίας που καθοδηγείται εύκολα μέσω της προπαγάνδας και που καθορίζει με αγελαίο τρόπο τα εκλογικά αποτελέσματα σε σύγχρονες δημοκρατίες. Η κριτική σκέψη και η ανάπτυξη της στους πολίτες αποτελούν θεμελιώδη πρόκληση για τα σύγχρονα εκπαιδευτικά συστήματα. Επίσης οι κοινωνίες πρέπει να κατανοήσουν ότι η παίδευση ενός πολίτη πραγματοποιείται όχι μόνο μέσα στην αίθουσα ενός σχολείου αλλά και μέσα από την τριβή του με την καθημερινότητα. Οι τηλεοπτικές εκπομπές, οι πολιτικοί με το λόγο τους, η δομή των πόλεων, η γραφειοκρατία, ο τρόπος ψυχαγωγίας, ο εργασιακός χώρος και σχεδόν κάθε αλληλεπίδραση ενός ατόμου με το κοινωνικό του περιβάλλον διαμορφώνουν τις αντιλήψεις του. Οι πολλαπλές δυσλειτουργίες θεσμών της καθημερινότητας αναπτύσσουν στρεβλές απόψεις και αντιλήψεις στους πολίτες που αδυνατώντας να προχωρήσουν σε αποτελεσματική νοηματοδότηση των παραμέτρων που ρυθμίζουν την πολύπλοκη πραγματικότητα της σύγχρονης ζωής παραδίδονται σε απλοϊκές και μη λογικές εξηγήσεις.
Η σημασία της πολιτικής: Η πολιτική σκέψη αποτελεί το θεμέλιο της ανάπτυξης μιας κοινωνίας. Οι πολιτικοί ρυθμίζουν τα κοινά, διαμορφώνουν αν όχι ορίζουν τις κοινωνικές ισορροπίες, λαμβάνουν αποφάσεις κυριολεκτικά ζωής και θανάτου και διαπαιδαγωγούν με τη συμπεριφορά τους. Η ανέλιξη ενός πολιτικού μη ικανού να σταθεί στο ύψος των περιστάσεων προκαλεί χαοτικές συνέπειες σε έναν κόσμο έντονου ανταγωνισμού. Η ευημερία των προηγούμενων ετών μπορούσε να καλύψει αστοχίες των πολιτικών, που κοστολογούνταν σε δισεκατομμύρια. Πλέον αυτό δεν είναι δυνατόν. Πρέπει να ήμαστε όλοι πιο σοβαροί στις πολιτικές επιλογές μας και στο ποιους αφήνουμε να ανέλθουν στην εξουσία.
Ο οικονομισμός περιθωριοποιείται: Τις προηγούμενες δεκαετίες θριάμβευσε η λογική των κυνικών οικονομικών προβλέψεων. Η οικονομική επιστήμη από εργαλείο μεταβλήθηκε σε δόγμα. Ένα δόγμα χωρίς στέρεες βάσεις αλλά και χωρίς καλοδουλεμένα φρονήματα. Εντέλει διεθνώς εφαρμόσθηκαν πολιτικές είτε ακραίου επεκτατισμού είτε ακραίας λιτότητας. Θεωρήθηκαν ως δεδομένα οι κοινωνικές κατακτήσεις της δημοκρατίας, της εργασίας, της ασφάλειας (εθνικής και εσωτερικής), της πρόσβασης στην υγεία, της στέγης, κλπ. Η κοινωνία όμως δεν είναι ένα ελεγχόμενο σύστημα με το οποίο κάποιος μπορεί να πειραματιστεί. Ούτε οι οικονομικοί δείκτες μπορεί να εξηγήσουν τα πάντα. Ποιο είναι το συμπέρασμα σήμερα, λοιπόν, όταν η εταιρεία Apple κεφαλαιοποιείται στα 2 τρις δολάρια ενώ την ίδια στιγμή οι οικονομικοί δείκτες στην Αμερική καταρρέουν; Όταν τα επιτόκια των καταθέσεων στα ανεπτυγμένα κράτη είναι αρνητικά ενώ οι δείκτες επενδύσεων υποχωρούν; Δίχως άλλο, ο οικονομισμός οδήγησε στο να υιοθετηθεί λανθασμένη αντίδραση απέναντι στην κρίση του Κορωνοϊού καθώς από διάφορες χώρες η υγειονομική αυτή πρόκληση προσεγγίσθηκε ως ένα καθαρά οικονομικό φαινόμενο. Η εξέλιξη των πραγμάτων αποκάλυψε την αξία της ορθολογικής επιστημονικής και πολιτικής σκέψης.
Όπως γίνεται κατανοητό το 2020 αποκάλυψε ότι για πολλά χρόνια η ανθρωπότητα έδρασε μη ορθολογικά και χωρίς να λαμβάνει υπόψη τις συνέπειες των πράξεων της. Τώρα όμως πραγματοποιείται μια γιγαντιαία εξισορρόπηση του συστήματος. Ένα νέο περιβάλλον διαμορφώνεται που πιθανώς να προσφέρει στη χώρα μας μια καλή ευκαιρία για γεωπολιτική, κοινωνική και οικονομική ανάκαμψη.
1 https://m.naftemporiki.gr/story/1633238/ypoik-den-allazei-pros-to-paron-i-problepsi-gia-ufesi-8-to-2020
2 https://www.businessdaily.gr/oikonomia/25055_moodys-anthektiko-axiohreo-tis-elladas-para-tin-ptosi-toy-toyrismoy
3 https://www.ptisidiastima.com/dutch-try-to-reacquire-battle-tanks/
4 https://www.ptisidiastima.com/luftwaffe-operational-availability-extremely-low/