Πριν λίγο καιρό συμπληρώθηκαν 45 χρόνια από την εισβολή της Τουρκίας στην Κύπρο. Τα Ελληνικά Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης, σε αντίθεση με τα Κυπριακά, δεν ασχολήθηκαν ιδιαίτερα με την μαύρη αυτή επέτειο. Παρά τις απειλές των Τούρκων αξιωματούχων για επανάληψη της επέμβασης στην Κύπρο και την εντεινόμενη αμφισβήτηση της Ελληνικής κυριαρχίας σε γη, αέρα και θάλασσα, κάποιοι ακόμη θεωρούν ότι είναι εφικτή η «τακτοποίηση» των εκκρεμοτήτων με την Τουρκία στο θέμα των χωρικών υδάτων και της ΑΟΖ, ενώ άλλοι διστάζουν να πάρουν θέση, βάσει του δόγματος «η Κύπρος αποφασίζει, η Ελλάδα συμπαρίσταται».
Θεωρώντας ότι η γνώση του ιστορικού πλαισίου του Κυπριακού ζητήματος είναι αναγκαία για την κατανόηση των γεγονότων που εκτυλίχτηκαν στο νησί το 1974 και των κυοφορούμενων έκτοτε «λύσεων», στο παρόν κείμενο θα ανατρέξουμε στα ιστορικά γεγονότα και τον αγώνα του Κυπριακού λαού για αυτοδιάθεση, ενώ στην συνέχεια:
θα περιγράψουμε την εισβολή της Τουρκίας στην Κύπρο και όσα ακολούθησαν μέχρι σήμερα.
Θα αναλύσουμε τις προοπτικές λύσης του Κυπριακού, εξετάζοντας σε ποιο βαθμό η πολιτική ηγεσία της Κύπρου και της Ελλάδας έχουν αφομοιώσει τα διδάγματα της Ιστορίας.
Η νεώτερη ιστορία της Κύπρου μέχρι την Τουρκική εισβολή μπορεί να χωριστεί στις εξής περιόδους:
Από την Οθωμανική κατοχή (1571) μέχρι τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο (1945)
1571: Η Αμμόχωστος, το τελευταίο προπύργιο της Κύπρου, καταλαμβάνεται από τους Οθωμανούς, παρά την αντίσταση των Ελλήνων κατοίκων και των Ενετών ηγεμόνων. Ακολουθούν μαζικές σφαγές, γυναίκες και παιδιά οδηγούνται στα σκλαβοπάζαρα της Ανατολής, ενώ χιλιάδες Τούρκοι στρατιώτες εγκαθίστανται στο νησί.
1821: Η κήρυξη της Ελληνικής Επανάστασης δημιουργεί ελπίδες στο νησί. Οι Τούρκοι εκτελούν τον Αρχιεπίσκοπο, τους 3 Μητροπολίτες και εκατοντάδες πολιτών (συνολικά, 486 Έλληνες). Παρά ταύτα, οι Κύπριοι συνεχίζουν να υποστηρίζουν, όσο μπορούν, την Ελληνική Επανάσταση, σε μια σχετικά άγνωστη σελίδα της Κυπριακής ιστορίας.
1878: Η συζήτηση για το «Ανατολικό ζήτημα», την τύχη δηλαδή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, συνεχίζεται. Μετά την ήττα της από την Ρωσία, η Τουρκία εκμισθώνει την Κύπρο στην Βρετανία, ως αντάλλαγμα της διπλωματικής της υποστήριξης. Το 1914 η Κύπρος προσαρτάται ως προτεκτοράτο και το 1923, με την Συνθήκη της Λωζάνης, η Τουρκία αναγνωρίζει ότι δεν έχει δικαιώματα στην Κύπρο. Τελικά, το 1925 η Βρετανία ανακηρύσσει την Κύπρο ως αποικία.
1915: Η Βρετανία προσφέρει στην Ελλάδα την ένωση με την Κύπρο, εφόσον συμμετάσχει στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο. Ο βασιλιάς Κωνσταντίνος, γαμπρός του Κάιζερ, προτιμά την ουδετερότητα. Η αμαχητί κατάληψη από την Βουλγαρία της Ανατολικής Μακεδονίας οδηγεί στην κήρυξη επαναστατικής κυβέρνησης από τον Βενιζέλο, με έδρα την Θεσσαλονίκη και τελικά στον Διχασμό.
1931: Μετά από ατελέσφορα αιτήματα για Ένωση με την Ελλάδα, οι Έλληνες της Κύπρου ξεσηκώνονται και η Βρετανία καταστέλλει βίαια την στάση.
1939 έως 1945: Κατά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, οι Κύπριοι συστρατεύονται με τους Βρετανούς, με την ελπίδα να αναγνωριστεί ο αγώνας τους και να έχουν την πολυπόθητη Ένωση.
Από το πρώτο δημοψήφισμα (1950) μέχρι την ανακήρυξη της Κυπριακής Δημοκρατίας (1960)
1950: Δημοψήφισμα που οργανώνει η Κυπριακή Εκκλησία με την συμμετοχή 250.000 κατοίκων αποφαίνεται συντριπτικά (98%) υπέρ της Ένωσης. Η Βρετανία αρχίζει να υποκινεί την Τουρκία και να υποδαυλίζει τους Τουρκοκύπριους που μέχρι τότε ζούσαν αρμονικά με τους Έλληνες, εναντίον της προοπτικής αυτής.
1954: Μετά από 4 χρόνια προσπαθειών διεθνοποίησης του θέματος, η Ελλάδα φέρνει το θέμα της αυτοδιάθεσης της Κύπρου στην Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ, χωρίς θετικό αποτέλεσμα.
1955: Ξεκινάει ένοπλος απελευθερωτικός αγώνας εναντίον των Βρετανών, από την Εθνική Οργάνωση Κυπρίων Αγωνιστών (ΕΟΚΑ). Παρά τους βασανισμούς (που πρόσφατα, έστω και έμμεσα, αναγνωρίστηκαν από την Βρετανία) και τις εκτελέσεις, οι Κύπριοι δεν κάμπτονται. Η Τουρκία «αξιοποιεί» το Κυπριακό, για να στραφεί οργανωμένα κατά του Ελληνισμού της Πόλης, τον Σεπτέμβριο του ίδιου έτους. Στα τέλη του ίδιου χρόνου, η Διάσκεψη του Λονδίνου προωθεί τους Βρετανικούς σχεδιασμούς για ανάμιξη της Τουρκίας στην μελλοντική λύση.
1956: Ο Τούρκος Πρωθυπουργός Μεντερές, αναθέτει στον Πανεπιστημιακό (και μετέπειτα Πρωθυπουργό) Νιχάτ Ερίμ την χάραξη της στρατηγικής για το Κυπριακό.
Τα βασικά σημεία των δύο Εκθέσεων που παρέδωσε είναι:
Oι τουρκικές διεκδικήσεις επί της Κύπρου δεν θα πρέπει να στηρίζονται σε νομικά επιχειρήματα αλλά σε πολιτικούς λόγους (δηλαδή, για την Τουρκία, το θέμα δεν τίθεται στο τι είναι δίκαιο).
Θα πρέπει η Τουρκία να επιμένει διεθνώς ότι στην Κύπρο υπάρχουν δύο διαφορετικές κοινότητες, η κάθε μια από τις οποίες έχει το δικαίωμα της ξεχωριστής αυτοδιάθεσης.
Η αρχή της αυτοδιάθεσης θα πρέπει να εφαρμοσθεί, αφού πρώτα μετακινηθεί ο ελληνικός πληθυσμός, έτσι ώστε να υπάγεται στη διοίκηση της αρεσκείας του.
Η Τουρκία θα πρέπει να προσδιορίσει την προσφορότερη γι’ αυτήν μορφή διχοτόμησης, λαμβάνοντας υπ’ όψη τα οικονομικά και στρατιωτικά της συμφέροντα, καθώς και τα συμφέροντα των Τουρκοκυπρίων. Στην ασφάλεια της περιοχής που θα παραχωρηθεί στους Ρωμιούς της νήσου θα πρέπει να συμμετέχει αναγκαστικά και η Τουρκία.
Θα πρέπει να επιδιωχθεί η ελεύθερη μετάβαση Τούρκων προς την Κύπρο, ώστε να μεταβληθεί το δημογραφικό καθεστώς της Κύπρου.
Τις προτάσεις αυτές ακολουθούν απαρέγκλιτα μέχρι σήμερα όλες οι Τουρκικές κυβερνήσεις, έχοντας επιτύχει έναν προς έναν τους στόχους τους.
1958: Έκρηξη βόμβας στο Τουρκικό Γραφείο Πληροφοριών στην Λευκωσία οδηγεί σε αύξηση της έντασης και την δολοφονία 8 Ελληνοκυπρίων στο χωριό Κιόνελι. Όπως ο ίδιος ο Ντενκτάς (εκ των ιδρυτών της ΤΜΤ, τρομοκρατικής οργάνωσης των Τουρκοκυπρίων υπό τον έλεγχο της Άγκυρας) παραδέχτηκε το 1984, σε συνέντευξη στο βρετανικό κανάλι ITV, η έκρηξη ήταν Τουρκική προβοκάτσια.
1959: Υπό την απειλή της Βρετανίας για εφαρμογή λύσης διχοτόμησης (Σχέδιο Μακμίλλαν). υπογράφονται οι Συμφωνίες Ζυρίχης και Λονδίνου.
Προέβλεπαν την δημιουργία ανεξάρτητου κράτους, την παραχώρηση εδαφών για την δημιουργία δύο μεγάλων στρατιωτικών βάσεων της Βρετανίας, τις αρχές ενός Συντάγματος, που όπως αποδείχθηκε στην συνέχεια, ήταν μη λειτουργικό και το δικαίωμα επέμβασης από τις 3 εγγυήτριες χώρες, Τουρκία, Ελλάδα και Βρετανία.
Οι Συμφωνίες συνυπογράφονται από τους ηγέτες Ελλάδας και Κύπρου, Καραμανλή και Μακάριο, ο δεύτερος όμως στην συνέχεια αποστασιοποιείται.
1960: Ανακηρύσσεται η Κυπριακή Δημοκρατία. Πρώτος Πρόεδρος εκλέγεται ο Αρχιεπίσκοπος Μακάριος και Αντιπρόεδρος ο Τουρκοκύπριος Κιουτσούκ.
Από την αμφισβήτηση των Συμφωνιών (1963), στο πραξικόπημα και την εισβολή (1974)
1963: Οι αδυναμίες του Συντάγματος και ιδιαίτερα το δικαίωμα βέτο των Τουρκοκυπρίων παραλύουν το κράτος. Τον Νοέμβριο, κατόπιν προτροπής του Άγγλου Ύπατου Αρμοστή και χωρίς συνεννόηση με την Ελληνική πολιτική ηγεσία, ο Μακάριος αποπειράται την τροποποίηση 13 Άρθρων του Συντάγματος. Βίαια γεγονότα ξεσπούν τον Δεκέμβριο και η Λευκωσία για πρώτη φορά διαχωρίζεται από «Πράσινη Γραμμή» σε Ελληνοκυπριακή και Τουρκοκυπριακή συνοικία,.
1964: Η Τουρκία συνεχίζει να εξοπλίζει τους Τουρκοκύπριους, ενώ προβοκάτσιες οδηγούν σε αύξηση της βίας. Οι Τουρκοκύπριοι περιορίζονται σε θύλακες που ελέγχονται από Τούρκους αξιωματικούς. Τον Μάρτιο, ψήφισμα του ΟΗΕ αποφασίζει την αποστολή ειρηνευτικών δυνάμεων στο νησί, χωρίς όμως να γίνει κατορθωτό να σταματήσουν οι συγκρούσεις. Τον Ιούνιο, η Τουρκία είναι έτοιμη για απόβαση στην Κύπρο, η αποφασιστική όμως στάση του Προέδρου των ΗΠΑ Λύντον Τζόνσον, την αποτρέπει. Τα επεισόδια συνεχίζονται και η Τουρκία βομβαρδίζει την περιοχή της Τυλληρίας με βόμβες ναπάλμ. Ελληνικές δυνάμεις αποστέλλονται μυστικά στο νησί. Προτάσεις ευνοϊκές για την ελληνική πλευρά του Αμερικανού διπλωμάτη Άτσεσον, που προβλέπει την Ένωση με την Ελλάδα, με παραχώρηση στην Τουρκία είτε μιας στρατιωτικής βάσης στην Καρπασία είτε την ενοικίασή της και την παραχώρηση του Καστελόριζου, δεν προχωρούν, αφού δεν γίνονται δεκτές από τον Πρόεδρο Μακάριο και τον Πρωθυπουργό Γεώργιο Παπανδρέου, ενώ έπειτα απορρίπτονται και από την Τουρκία. Με αφορμή το Κυπριακό, στην Κωνσταντινούπολη καλλιεργείται κλίμα τρομοκρατίας, ενώ η Τουρκική Κυβέρνηση προχωράει σε χιλιάδες απελάσεις, συρρικνώνοντας τον εκεί Ελληνισμό.
1967: Τον Νοέμβριο, μετά από πυροβολισμούς που δέχτηκαν Κύπριοι αστυνομικοί από Τουρκοκύπριους παρακρατικούς στο χωριό της Κοφίνου και την υπέρμετρη αντίδραση των Ελληνοκυπριακών δυνάμεων, η Τουρκία ετοιμάζεται εκ νέου για απόβαση. Με την μεσολάβηση των ΗΠΑ η εισβολή αποτρέπεται, όμως η χούντα αποδέχεται την απόσυρση της Ελληνικής Μεραρχίας που είχε μεταφερθεί στο νησί το 1964.
1971: Ο Γρίβας, πρώην στρατιωτικός αρχηγός της ΕΟΚΑ, ιδρύει την οργάνωση ΕΟΚΑ Β. Η οργάνωση αυτή, δεν είχε καμία σχέση με την ΕΟΚΑ (που ήταν εθνικοαπελευθερωτική) και πλέον οδηγούσε σε εμφύλια διαμάχη, με σκοπό την ανατροπή του Μακαρίου.
1974: Μετά την υποτιθέμενη αποδοχή από την Ελληνική χούντα του αιτήματος του Μακάριου για την αποχώρηση των Ελλήνων αξιωματικών που δρούσαν εναντίον του, το πραξικόπημα επισπεύδεται. Στις 15 Ιουλίου 1974, με εντολή του ταξίαρχου Ιωαννίδη, ισχυρού άνδρα της Ελληνικής χούντας, εκδηλώνεται πραξικόπημα στην Κύπρο, δίνοντας την αφορμή που περίμενε η Τουρκία για να εισβάλει στο νησί στις 20 Ιουλίου.
Συμπεράσματα:
Παρά τους αγώνες και τις θυσίες του Κυπριακού Ελληνισμού και την συμπαράσταση σύσσωμου του Ελληνικού λαού, ο στόχος για αυτοδιάθεση των Κυπρίων και Ένωση με την Ελλάδα δεν ευοδώθηκε.
Όπως αποδείχτηκε στην πράξη, οι Συμφωνίες της Ζυρίχης και του Λονδίνου, αντί να επιλύσουν το Κυπριακό, το περιέπλεξαν, εξυπηρετώντας ουσιαστικά μόνο τα συμφέροντα της Βρετανίας (για διατήρηση των μεγάλης γεωστρατηγικής σημασίας βάσεων) και της Τουρκίας (η οποία ενέγραψε υποθήκη για μελλοντική επέμβασή της).
Χωρίς να θέλουμε να παραβλέψουμε το καθεστώς του ψυχρού πολέμου, που δεν ευνοούσε πάντα κατάλληλους πολιτικούς χειρισμούς, οι κυβερνήτες της Ελλάδας (Παπάγος, Καραμανλής, Γ. Παπανδρέου, δικτατορία) και της Κύπρου (Μακάριος, αλλά και οι αμφισβητίες του) αποδείχτηκαν κατώτεροι των περιστάσεων, υποπίπτοντας ενδεχομένως σε ολοένα και σοβαρότερα λάθη, με αποκορύφωμα το πραξικόπημα κατά του Μακάριου.
Ο Μακάριος αποτελεί αμφιλεγόμενη προσωπικότητα, με πολλές δυνατότητες αλλά και αδυναμίες ως πολιτικός. Οι φιλοδοξίες του για την Κύπρο αγνοούσαν τις ισορροπίες δυνάμεων, ενώ σε κρίσιμες περιπτώσεις ενεργούσε χωρίς μακροπρόθεσμο σχεδιασμό ή και προηγούμενη συνεννόηση με την Ελληνική Κυβέρνηση. Από την αρχική του θεώρηση, ότι οι Συμφωνίες Ζυρίχης και Λονδίνου αποτελούν βάση για περαιτέρω βελτίωση, οδηγήθηκε στις αρχές του 1968 (ή και ενδεχομένως αρκετά νωρίτερα, όπως συνάγεται από μαρτυρίες πρωταγωνιστών της εποχής) στην οριστική εγκατάλειψη της προοπτικής της Ένωσης.
Παράλληλα, την περίοδο της αντίθεσής του με το δικτατορικό καθεστώς της Ελλάδας, δεν προσπάθησε να κλείσει μέτωπα, μη αποδεχόμενος, το 1969, την σε μεγάλο βαθμό υιοθέτηση από την Τουρκική πλευρά του αιτήματός του για λειτουργικότερο κράτος, θεωρώντας ότι ο χρόνος κυλάει υπέρ του.
Τέλος, η ένταξή του στους «Αδεσμεύτους» στο αποκορύφωμα του ψυχρού πολέμου, απέφερε μόνο εφήμερα και ευκαιριακά οφέλη, αφήνοντάς τον ουσιαστικά χωρίς συμμάχους.
Οι αντίπαλοι του Μακαρίου, στο σύνολό τους, δεν διέθεταν καμία πολιτική συγκρότηση, ορισμένες δε ενέργειές τους μόνο μέσα στο ιδιαίτερο συγκρουσιακό καθεστώς της εποχής (ψυχροπολεμικό μεταξύ ΗΠΑ και Ρωσίας, πολιτειακό μεταξύ δημοκρατίας και δικτατορίας, διακοινοτικό μεταξύ Ελληνοκυπρίων και Τουρκοκυπρίων) μπορούν ίσως να εξηγηθούν, σε καμία όμως περίπτωση να δικαιολογηθούν.
Τα σχέδια της Τουρκίας, μέσω της ίδρυσης παρακρατικών - τρομοκρατικών οργανώσεων, αποσκοπούσαν στον διαχωρισμό των Τουρκοκυπρίων, ως πρώτη φάση της διχοτόμησης («Ταξίμ»). Έχοντας αρχικά την υποστήριξη της Βρετανίας, στην συνέχεια προχώρησαν σε προβοκάτσιες καθώς και δολοφονίες Ελληνοκυπρίων (ακόμα και Τουρκοκυπρίων που δεν συμφωνούσαν με τα σχέδια της Τουρκίας), προκαλώντας την αντίδραση των Ελληνοκυπρίων και το ξέσπασμα βίαιων επεισοδίων. Το αποτέλεσμα ήταν ο συναισθηματικός δεσμός των Τουρκοκυπρίων με τους Ελληνοκύπριους, στηριγμένος, μεταξύ άλλων, στην κοινή Ελληνική τους καταγωγή, να διαρραγεί, εξυπηρετώντας τα σχέδια της Τουρκίας.
Η Βρετανία ήταν ανάμεσα στους «κερδισμένους», αφού, χρησιμοποιώντας τακτικές του αποικιακού της παρελθόντος (και μεταξύ αυτών, το «διαίρει και βασίλευε»), κατάφερε να διατηρήσει τις στρατιωτικές της βάσεις, προωθώντας τα γεωστρατηγικά της συμφέροντα σε βάρος της Κύπρου και του λαού της. Ο μεγάλος όμως «κερδισμένος» ήταν η Τουρκία, που ακολουθώντας μια μακροπρόθεσμη και ρεαλιστική πολιτική, κατάφερε να προετοιμάσει και «νομιμοποιήσει» την επέμβασή της εναντίον του Ελληνισμού της Κύπρου, υπονομεύοντας την ειρηνική συμβίωση των δύο Κοινοτήτων.
Βιβλιογραφία
Σόλων Γρηγοριάδης, Ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας 1941-1974, Τόμος 10
Κ. Βενιζέλος, Μ. Ιγνατίου, Τα μυστικά αρχεία του Κίσιντζερ
Μ. Δρουσιώτης, Η μεγάλη ιδέα της μικρής χούντας
Ν. Ψυρρούκη, Το Κυπριακό δράμα (1958-1986)
Μ. Χατζηδάκη, Ανοίγουμε τον Φάκελο της Κύπρου 1950-1974, Τόμος Β, Πώς φτάσαμε στον Αττίλα
Και οι πιο πάνω αναφερόμενες παραπομπές σε ιστοσελίδες.