Η αρχιτέκτων Μάρω Καρδαμίτση- Αδάμη, ομότιμη καθηγήτρια του ΕΜΠ και συγγραφέας του βιβλίου «Το Α′ Κοιμητήριο της Αθήνας, Οδηγός των μνημείων και της ιστορίας του», μιλάει στην HuffPost Greece για αυτόν τον μοναδικό τόπο όπου τέχνη, ιστορία και ανθρώπινη μνήμη συνυπάρχουν γαλήνια.
- Το κίνητρό σας κυρία Αδάμη; Γιατί θελήσατε να γράψετε αυτό το βιβλίο;
- Το Α′ Κοιμητήριο ανέκαθεν ήταν ένας πολύ αγαπημένος μου τόπος. Στα μόνα σκασιαρχεία που έχω κάνει στη ζωή μου, στις τελευταίες τάξεις του Γυμνασίου, πήγαινα στο Α′ Κοιμητήριο, που ήταν πολύ κοντά στο σχολείο μου. Μου άρεσε να βλέπω όλη την ιστορία της Αθήνας και της Ελλάδας να ξετυλίγεται σ’ αυτόν τον χώρο. Δε με τρόμαξε ποτέ, ομολογώ- και δε με τρομάζει ακόμη. Δε νομίζω ότι με πολυτρομάζει ο θάνατος, πιθανόν γιατί είμαι συνειδητή ορθόδοξη.
Και τα έργα που βρίσκονται μέσα στο Α′ Κοιμητήριο, είναι μαγικά. Κάποια εποχή που ο χώρος ήταν πολύ πιο φροντισμένος απ’ ότι σήμερα, ήταν όλος ένας τεράστιος κήπος. Στην Ευρώπη είναι πολύ συνηθισμένο να επισκέπτεσαι τα νεκροταφεία των μεγάλων πρωτευουσών γιατί βρίσκεις εκεί την ιστορία (και την ιστορία της τέχνης) του κάθε τόπου. Στην δική μας περίπτωση, το Α′ Κοιμητήριο είναι μια γλυπτοθήκη της Αθήνας, το σύνολο των γλυπτών του είναι μοναδικό. Δυστυχώς, ιδίως μεταλλικά γλυπτά, κάποιοι τα κλέβουν, τα λιώνουν και τα πωλούν ως σκραπ.
Θέλω να σημειώσω ότι η αρχική επιθυμία να γραφτεί αυτό το βιβλίο- από εμένα και την συνάδελφο μου, κυρία Μαρία Δανιήλ- ήταν της κυρίας Σιώρη, στη μνήμη της αδελφής της και του συζύγου της. Αλλά έπρεπε να γίνει ούτως ή άλλως αυτό το βιβλίο. Δεν υπήρχε βιβλίο- οδηγός για το Α′ Κοιμητήριο και όλα τα βιβλία που είναι αφιερωμένα στην τέχνη και την ιστορία του, σταματάνε στο τέλος του 19ου αι., ή οριακά στις αρχές του 20ου. Τα γλυπτά και μνημεία των πολλών επόμενων χρόνων δεν υπήρχαν, σχεδόν πουθενά, καταγραμμένα. Ούτε εμείς καταγράψαμε το επακριβές σύνολό τους, ο αριθμός τους είναι πολύ μεγάλος και για ένα τέτοιο, αναγκαίο πάντως, εγχείρημα θα πρέπει να εργαστεί μια μεγάλη επιστημονική ομάδα.
- Να περιγράψουμε το πόνημα της δικής σας εργασίας;
- Προσπαθήσαμε να αναφέρουμε όχι απαραίτητα τα πιο όμορφα, αλλά τα περισσότερο χαρακτηριστικά μνημεία του 19ου αι., και προχωρήσαμε στον 20ο αι. με μερικά μνημεία που θεωρώ καταπληκτικά. Ακόμη και ο περίφημος «Βράχος» του Τσαλδάρη, που συμβολίζει την προσωπικότητα του ανθρώπου, ή τάφους γνωστών αρχιτεκτόνων, όπως του Άρη Κωνσταντινίδη και του Δημήτρη Πικιώνη, εξαιρετικά λιτούς και καλαίσθητους. Με την ίδια λογική επιλέξαμε ως εξώφυλλο ένα άγαλμα του Τόμπρου, μια κλαίουσα γυναίκα.
- Καταπληκτικό είναι.
- Θέλαμε να αποφύγουμε την Κοιμωμένη του Χαλεπά- είναι ένα πανέμορφο, εμβληματικό για το Α′ Κοιμητήριο, έργο τέχνης, αλλά υπάρχουν και άλλα πολύ σημαντικά αγάλματα. Επίσης, γράψαμε και μια μικρή, στοιχειώδη βιογραφία για τον γλύπτη και την οικογένεια ή τον νεκρό που φιλοξενεί ο τάφος. Και το βιβλίο αυτό είναι εφοδιασμένο με μια σειρά από χάρτες, όπου μπορείς να εντοπίσεις τα μνημεία. Ο Δήμος Αθηναίων, εδώ και πάρα πολλά χρόνια, έχει πάψει να ονοματοδοτεί τους δρόμους μέσα στο Κοιμητήριο- και αυτό καθιστά πολύ δύσκολο το ψάξιμο.
- Την περιήγηση. Και την εύρεση.
- Προσωπικά έχω στο Α′ δύο οικογενειακούς τάφους, από τις δύο οικογένειες που κατάγομαι, και τον έναν σπανιότατα καταφέρνω να τον βρω. Ένας ξένος θα δυσκολευτεί ακόμη περισσότερο.
Το βιβλίο μπορεί χρησιμεύσει σαν πηγή για να ξεκινήσουν μικρά ερευνητικά προγράμματα, ή εκπαιδευτικές δράσεις με μαθητές: να ψάξουν τα παιδιά όλους τους ποιητές, ή τους ήρωες του ’21, τους πρωθυπουργούς ή τους ηθοποιούς, όλοι εδώ μέσα είναι. Μπορείς έτσι να βοηθήσεις τα παιδιά να μάθουν, ακόμα και να συνεισφέρεις στην Ιστορία της Τέχνης- και σίγουρα να πάψεις να βλέπεις το Α′ Κοιμητήριο ως χώρο φόβου. Άλλωστε και «από τον νόμο» δεν είναι «Α′ Νεκροταφείο», είναι Α′ Κοιμητήριο και επέμεινα να γράφεται έτσι στον τίτλο.
- Πιο μακάβριο το «Νεκροταφείο», προφανώς.
- Ναι, άλλο είναι το «κοιμάμαι» και άλλο το «πέθανα». Το «κοιμάμαι» είναι πιο γλυκό, είναι όμορφο.
- Θα ήθελα να πούμε δυο λόγια για τον ιστορικό «πυρήνα» του Α′ Κοιμητηρίου λοιπόν.
- Ιδρύθηκε το 1837, λίγα χρόνια αφότου η Αθήνα έγινε πρωτεύουσα - μέχρι τότε οι οικογένειες έθαβαν τους νεκρούς τους στον περίβολο των εκκλησιών, ή σε πολύ κοντινά σημεία, όπως και στα πάμπολλα ιδιωτικά εκκλησάκια που υπήρχανε. Μετά την ίδρυση του ελληνικού κράτους οι ταφές αυτές απαγορεύτηκαν για υγειονομικούς λόγους, να μην υπάρχουνε διάσπαρτοι τάφοι. Και άρχισε το Α′ Κοιμητήριο να αναπτύσσεται στα πρότυπα των ξένων νεκροταφείων αλλά και του δικού μας νεκροταφείου των αρχαίων χρόνων, από τη στιγμή που ανακαλύφθηκε ο Κεραμεικός.
- Έχουμε και ’μεις ένα σχετικό ιστορικό παράδειγμα δηλαδή.
- Βεβαίως. Και λειτούργησε ο Κεραμεικός και σαν καλλιτεχνικό παράδειγμα - οι επιτύμβιες στήλες στα πρότυπα αυτών του Κεραμεικού, είναι βασικό στοιχείο και του Α′ Νεκροταφείου, ο αριθμός τους είναι πολύ μεγάλος.
- Ποιοι ήταν οι πρώτοι γλύπτες που εργάστηκαν στο Α΄ Κοιμητήριο;
- Οι ίδιοι που εργάστηκαν στα γλυπτά που από τότε κοσμούν την πόλη της Αθήνας. Αυτό που είναι όντως περίεργο είναι ότι η συντριπτική τους πλειονότητα, ίσως οι 4 στους 5, είναι Τήνιοι. Έχω κι εγώ ρίζες τηνιακές αλλά δεν ξέρω που οφείλεται αυτή η κλίση. Στο περίφημο λατομείο της Πάρου, όπου δούλεψε ο Κλεάνθης; Δε νομίζω να είναι το μάρμαρο η αιτία πάντως. Ο γλύπτης μπορεί να δουλέψει με όλα τα υλικά, στην πέτρα, στο ξύλο. Κάτι έχει αυτό το νησί, το DNA του (γελάει).
- Και ο Χαλεπάς από την Τήνο ήταν.
- Και οι Φυτάληδες και οι Φιλιππότηδες, και πολλοί άλλοι. Είναι οικογένειες, ολόκληρα σόγια. Αν πάει κάποιος στον Πύργο της Τήνου, είναι ένα χωριό γλυπτών και απογόνων τους. Έχει διαχρονική παράδοση αυτό το νησί - οι περιστεριώνες της Τήνου είναι γλυπτά στον χώρο, ή οι τηνιακοί φεγγίτες, αυτά τα σκαλισμένα, μαρμάρινα ημικύκλια.
- Κάποιοι καλλιτέχνες εκείνης της εποχής δεν ήταν «αναγνωρισμένοι», τους αποκαλούσαν μάστορες...
- Οι περισσότεροι γλύπτες που εργάστηκαν στο Α′ Κοιμητήριο ήταν αναγνωρισμένοι ήδη, είναι οι ίδιοι άνθρωποι που φιλοτέχνησαν τα γλυπτά της Ακαδημίας, του Πανεπιστημίου και των άλλων μεγάλων κτιρών της Αθήνας της εποχής. Υπάρχουν, βέβαια, και κάποιοι που δεν έχουν υπογράψει τα έργα τους, βοηθοί ή «δευτερότεροι» γλύπτες.
Εκείνη την εποχή οι μόνοι τρόποι να κρατήσεις στη μνήμη μια μορφή ήταν η γλυπτική και το πορτρέτο. Στον τάφο, όμως, δεν θα αφήσεις πορτρέτο, θα αφήσεις γλυπτό.
Επισκέφτηκα το Γ′ Νεκροταφείο πρόσφατα. Επικρατεί μια νέα άποψη: φωτογραφίες 50x70, σε μέγεθος αφίσας πάνω στην επιτύμβια στήλη. Το βρήκα τραγικό, μου ήρθε να το βάλω στα πόδια... Στα γλυπτά δεν υπάρχει αυτό το στοιχείο. Υπάρχει βέβαια η ιδέα να προβληθεί η οικογένεια, η κοινωνική τάξη, οι μεγαλοαστοί της εποχής. Υπάρχουν, όμως, και ιδιαίτερα λιτοί τάφοι, όπως της οικογένειας Τρικούπη: 4 ξύλινοι σταυροί. Βλέπεις τέτοιες διαφορές αισθητικής και νοοτροπίας. Αλλά, πάντως, τα γλυπτά έχουν μια ποιότητα- ήταν μια εποχή όπου οι άρχοντες, ήταν άρχοντες όντως.
- Η τοποθεσία του Α′ Κοιμητηρίου επιλέχθηκε τυχαία;
- Ο λόφος του Μετς ήταν- και παραμένει μάλλον- ο λόφος με τους περισσότερους αέρηδες στην Αθήνα. Για αυτό ήταν εκεί και οι μύλοι των Αθηνών. Υποθέτω ότι για αυτό θεωρήθηκε υγιεινή περιοχή. Άλλωστε εκεί που σήμερα βρίσκεται το εβραϊκό τμήμα του Κοιμητηρίου, προϋπήρχε τούρκικο νεκροταφείο.
- Στο Α′ Κοιμητήριο δεν αναπαύονται μόνο ορθόδοξοι αλλά και χριστιανοί άλλων δογμάτων - και Έλληνες Εβραίοι όπως είπατε.
- Ακριβώς. Στα μνημεία σημαντικές διαφορές δεν υπάρχουν. Υπήρχε από την Οθωνική περίοδο ένα κοιμητήριο διαμαρτυρομένων εκεί που είναι σήμερα ο Φωκιανός. Αυτό μεταφέρθηκε στο Α′ Κοιμητήριο γιατί υπήρχαν πολλοί προτεστάντες στην Αυλή του Όθωνα και της Αμαλίας. Κατέχει ακόμα τον δικό του, αυτόνομο χώρο εντός του Α′ Κοιμητηρίου και υπάρχουν εκεί σπουδαίες προσωπικότητες, σημαντικοί αρχαιολόγοι, εκπαιδευτικοί, όπως ο ιδρυτής της Σχολής Χιλλ. Οι Καθολικοί δεν είχανε ποτέ δικό τους κοιμητήριο, ίσως γιατί πολλοί γάμοι ήταν με ορθόδοξους. Οι Εβραίοι έχουνε δικό τους, είναι κλειστό με μάντρα, ανοίγει μόνο συγκεκριμένες μέρες και, πλέον, δε γίνονται νέες ταφές. Το εβραϊκό έθιμο ταφής είναι ένας άνθρωπος σε κάθε τάφο, δεν υπάρχουν οικογενειακοί τάφοι. Είναι μια ειδική ταφή η εβραϊκή, χωρίς φέρετρο, πολύ συγκινητική. Όπως λέει η Γραφή, περίμεναν κενό μνήμα για να να κηδέψουν τον Χριστό.
- Σε κάποιους αποπνέει μια αίσθηση ελιτισμού το Α′ Κοιμητήριο, ότι είναι εκεί θαμμένοι οι πλούσιοι, οι επώνυμοι και σπουδαίοι. Και, επίσης, ότι είναι πολύ ακριβό...
- Ελιτίστικο δεν μπορώ να το πω, το βρίσκω αστείο ως χαρακτηρισμό. Προφανώς επειδή είναι εκεί οι πρώτοι Αθηναίοι, είναι πολλά «ονόματα». Αλλά είναι λογικό να συμβαίνει αυτό - είναι το πρώτο κοιμητήριο της Αθήνας, με την πάροδο των χρόνων αρκετοί είχαν εκεί τους οικογενειακούς τους τάφους. Σήμερα, ναι, είναι ένα ακριβό νεκροταφείο αν θες να αγοράσεις τάφο. Όλο το κοιμητήριο είναι διατηρητέο και υπάγεται στο Κεντρικό Συμβούλιο Νεωτέρων Μνημείων. Αν κάποια στιγμή δεν υπάρχουν απόγονοι για να πληρώνουν το ετήσιο αντίτιμο, μπορεί ένας τάφος να πουληθεί. Αυτοί οι τάφοι είναι αλήθεια πολύ ακριβοί. Όμως, πολλοί από αυτούς έχουν και πάρα πολλές δεσμεύσεις, δε μπορείς να πειράξεις τίποτα. Θα κάνεις την ταφή και θα επιτραπεί μόνο να τοποθετήσεις μια νέα πλάκα πάνω από την υπάρχουσα, ώστε να καλυφθούν, χωρίς όμως να σβηστούν τα παλιά ονόματα.
Υπήρχε μια επιτροπή (Προστασίας Αθηναϊκών Μνημείων) που το κυριότερο έργο της ήταν η προστασία του Α′ Κοιμητηρίου. Τα τελευταία χρόνια δε λειτουργεί, αδράνησε. Περιέργως ήταν η μοναδική επιτροπή απ’ όσες έχω συμμετάσχει στην καριέρα μου, όπου δεν επενέβαινε απολύτως κανείς. Όταν έφερε προς έγκριση η Δήμητρα Λιάνη-Παπανδρέου τα σχέδια για τον τάφο του Ανδρέα (Παπανδρέου), η επιτροπή τα απέρριψε. Και, όντως, ο τάφος έγινε πολύ διαφορετικός. Λιτός.
- Τι ειδών έργα τέχνης και ρυθμούς συναντούμε στο Α΄ Κοιμητήριο;
- Ο 19ος αι. είναι κυρίως ένας νεοκλασικισμός, αυτός είναι ο κυρίαρχος ρυθμός της εποχής. Έχουμε προτομές, ολόσωμα αγάλματα, κοιμωμένες πολλές, όχι μία, επιτύμβιες στήλες, πολλούς ναΐσκους. Οι αρχαιοελληνικοί ναΐσκοι κάποια στιγμή αρχίζουν να εναλλάσσονται με βυζαντινούς - προσωπικά, από τους βυζαντινούς ελάχιστοι μου αρέσουν, αυτοί που είναι φτιαγμένοι με τούβλα και, άρα, πιο κοντά στην βυζαντινή παράδοση. Οι μαρμάρινοι βυζαντινοί ναοί μου δίνουν την εντύπωση τούρτας με κόλλυβα... Δεν θέλω να είμαι αυστηρή γιατί είναι ευκολότερο να κρίνεις οποιοδήποτε γλυπτό, παρά αυτό που αφιερώνεται στη μνήμη ενός νεκρού. Πάντως σαν έργα τέχνης, δεν με συγκινούν.
- Από όσα αναφέρατε, κάποια είναι ξεκάθαρα δυτικές επιρροές.
- Κάποια, ναι. Το «Πενθούν Πνεύμα», όπου ο άγγελος σβήνει μια δάδα πάνω από το μνήμα, είναι ένα στοιχείο δυτικής νοοτροπίας. Παρότι υπήρχε σε κάποιο βαθμό και στην ελληνική αρχαιότητα, βασικά παραμένει ένα ταφικό στοιχείο της Δύσης. Οι «Κοιμωμένες» υπάρχουν κατά κάποιο τρόπο και στους αρχαιοελληνικούς τάφους. Εκείνη την εποχή άρχισαν να ζούνε μόνιμα στην Ελλάδα και δυτικοί που έφερναν επιρροές από τις χώρες τους και ταυτόχρονα επηρεάζονταν οι ίδιοι από την ελληνική παράδοση και αρχαιοελληνικά μνημεία. Τα ναϊσκόμορφα ταφικά μνημεία μιμούνται τα μαυσωλεία της αρχαιότητας, οπότε υπήρχανε μεγάλοι ναοί αφιερωμένοι σε νεκρούς. Ο όρος «μαυσωλείο» προέρχεται από τον τάφο του Μαύσωλου, που συγκαταλέγεται στα επτά θαύματα του αρχαίου κόσμου (Μαυσωλείο της Αλικαρνασσού). Η ταφική αρχιτεκτονική αποτελεί ιδιαίτερο κομμάτι της αρχιτεκτονικής σε όλες τις χώρες.
- Στο Α′ Κοιμητήριο υπάρχουν και ταφικά μνημεία αιγυπτιακού ρυθμού.
- Ναι, όπως κάποιες σφίγγες. Υπάρχουν στα μνήματα Αιγυπτιωτών Ελλήνων, όπως ο Αβέρωφ Τοσίτσας. Δεν γνωρίζω αν το ζήτησαν οι ίδιοι, ή αν οι γλύπτες εμπνεύστηκαν από τη ζωή των νεκρών.
- Ερχόμενοι στον 20ο αι.;
- Εξακολουθούμε να βλέπουμε τις τάσεις του 19ου, όμως κάποιοι γλύπτες, όπως ο Τόμπρος, προχωρούν στα σύγχρονα γλυπτικά ρεύματα. Εκεί ανήκει και το άγαλμα της Κοτοπούλη π.χ., όπως και πολλά άλλα. Η θεματολογία παραμένει περίπου ίδια - προτομές, κλαίουσες μορφές, αλλά είναι, πλέον, δοσμένα με σύγχρονη γλυπτική. Και υπάρχουν άλλα πιο «αρχιτεκτονικά» έργα, όλα τους πάντως λιτά, ή μάλλον πιο λιτά από αυτά του 19ου αι.. Γύρω στο ’30 υπάρχει ένας προβληματισμός, τον βλέπεις έντονο - δε μπορούν οι καλλιτέχνες να κατασταλάξουν σε καινούργιες, καθαρές μορφές. Έρχεται και ο πόλεμος μετά, δεν είναι η ώρα να προχωρήσουν τέτοια πράγματα. Μετά βλέπει κανείς πολλά μοντέρνα έργα, πολύ συγκινητικά.
- Πιο μινιμαλιστικά;
- Λιτά. Μέσα από αυτό το «μίνιμαλ» βγαίνει, ας μου επιτραπεί το λογοπαίγνιο, ένα πολύ ουσιαστικό μήνυμα όμως.
- Το οποίο για εσάς ποιο είναι;
- Ας το βρει ο καθένας μόνος του. Για μένα είναι πολύ απλό- «και είδον τα οστά/ τα γεγυμνωμένα και είπον. Άρα τις έστι/ βασιλεύς ή στρατιώτης/ ή πλούσιος ή πένης/ ή δίκαιος ή αμαρτωλός;».
Το βιβλίο «Α′ Κοιμητήριο της Αθήνας, Οδηγός των μνημείων και της ιστορίας του», συγγραφείς: Μάρω Καρδαμίτση- Αδάμη και Μαρία Δανιήλ, κυκλοφορεί στα βιβλιοπωλεία από τις εκδόσεις Ολκός.
Φωτογραφίες: Γιώργης Γερόλυμπος.
