Ο πρώτος άνθρωπος που σήκωσε το χέρι του αποκαλύπτοντας το εσωτερικό της παλάμης στον απέναντί του, αποκάλυπτε ταυτόχρονα και την έλλειψη επιθετικής διάθεσης, ή την πρόθεση της φιλικότητας, ή και διάθεση κατευνασμού. Και αλήθεια είναι ότι με ψηλά το ένα χέρι (και πολύ περισσότερο τα δύο, στην γνωστή στάση με «ψηλά τα χέρια») υπάρχει μια φανερή αδυναμία κάποιας αντίδρασης και αποτελεί μήνυμα υποταγής και παράδοσης. Αντίστοιχες συμπεριφορές έχουν και τα άλλα πρωτεύοντα (τα ξαδέρφια μας, οι πίθηκοι) και όχι μόνο, όπως έχουν παρατηρήσει ανθρωπολόγοι ήδη από τη δεκαετία του 60. Ο Ντέσμοντ Μόρρις στο θρυλικό βιβλίο του «ο γυμνός πίθηκος» (εννοεί τον άνθρωπο) αναφέρεται στον χιμπατζή που για να κατευνάσει ένα κυρίαρχο ζώο τείνει χαλαρά το χέρι του, προς αυτό.
Αυτή η χειρονομία ήταν ο πρόγονος του «Γειά!» (από μακριά και αγαπημένοι - στα χρόνια του κορωναϊού, ιδίως!) και της κλασσική χαιρετιστήριας χειραψίας που ξεκινάει από το λεγόμενο «ψόφιο ψάρι» και φτάνει στην «τανάλια» από πλευράς έντασης, αλλά έχει και άλλες μορφές με διάφορα χαρακτηριστικά αμοιβαιότητας, ή κυριαρχίας που θα δούμε παρακάτω.
Ιστορικά η χειραψία θεωρείται αντρική πράξη αφού κατά κανόνα ήταν ο άντρας που έπρεπε να δείξει πως δεν έχει επιθετικές διαθέσεις και δεν κρατάει όπλο. Και αυτό φτάνει στα χρόνια μας, με την σωματική επαφή που απαιτεί η χειραψία με τις γυναίκες να είναι σχετικά παρεξηγήσιμη, αν και στις δυτικές κοινωνίες αυτό έχει μάλλον εκλείψει, ή τουλάχιστον έχει προσαρμοστεί σε πιο διστακτικές και χαλαρές χειραψίες από την πλευρά των γυναικών.
Βεβαίως, η δυνατότητα της σωματικής επαφής κατά τον χαιρετισμό συνδυάζεται και με τις αποστάσεις που διατηρούν όσοι χαιρετιούνται και στο κατά πόσο υπάρχει η λεγόμενη βλεμματική επαφή, ή άλλες κινήσεις του σώματος. Αυτά όμως θα τα δούμε στο επόμενο άρθρο περί εγγύτητας και στο μεθεπόμενο περί eye contact.
Τι αλλάζει σήμερα με το θέμα της κοινωνικής αποστασιοποίησης και τι μπορεί να αλλάξει; Ας δούμε την εθιμοτυπία στην Ιαπωνία. Στη χώρα του ανατέλλοντος ηλίου, ο χαιρετισμός γίνεται με την ελαφρά κλίση του σώματος προς τα εμπρός. Στη δυτική κουλτούρα αυτό ίσως να παραπέμπει σε υποταγή, ή/και δουλοπρέπεια, αλλά είναι κυρίως ένδειξη σεβασμού. Θυμάμαι όταν βρέθηκα στο τρένο από Κιότο για Χιροσίμα, ο ελεγκτής μπήκε στο βαγόνι, υποκλίθηκε στους επιβάτες και μετά άρχισε να ελέγχει. Και όταν τέλειωσε από την άλλη πλευρά του βαγονιού, ξαναγύρισε προς τους επιβάτες, και υποκλίθηκε ως ένδειξη αποχαιρετισμού! Φυσικά η υπόκλιση εκτός από χαιρετισμό, σημαίνει και ευχαριστώ, αποτελεί ένδειξη συμπάθειας, ευγνωμοσύνης, κ.α. Ίσως η ελαφρά υπόκλιση είναι η «χειραψία» που μας επιφυλάσσει το βραχυπρόθεσμο κορωναϊκό μας μέλλον. Κι αν νομίζετε ότι θα μας δυσκολέψει, σας λέω ότι απλώς χρειάζεται μια κρίσιμη μάζα ανθρώπων που να το κάνουν γύρω μας και ένα λόγο. Το λόγο τον έχουμε…. Εγώ και οι υπόλοιποι της παρέας, μετά από λίγες μέρες στην Ιαπωνία, το κάναμε αντανακλαστικά.
Η χειραψία φυσικά μεταφέρει στάσεις, προθέσεις και άλλα μηνύματα – με βάση τον τρόπο της, τη διάρκειά της και άλλα - τα οποία θα μας λείψουν. Υπάρχουν αρκετές έρευνες για τη χειραψία η οποία θεωρείται ότι αντανακλά την προσωπικότητα του ατόμου και επηρεάζει τις πρώτες εντυπώσεις τόσο σε διαπροσωπικό όσο και σε επαγγελματικό επίπεδο. Να μην ξεχνάμε πως η χειραψία αποτελεί την πρώτη σωματική επαφή που κατά κανόνα έχουμε με κάποιον στην αφετηρία μιας οποιαδήποτε σχέσης και δημιουργεί ένα πρώτο πλαίσιο δέσμευσης. Γενικώς οι εξωστρεφείς κάνουν πιο σφιχτές χειραψίες, και οι συνεσταλμένοι πιο χαλαρές, με τους πρώτους να κερδίζουν συνήθως τις εντυπώσεις.
Τα παραπάνω μοιάζουν σε κάποιους αυτονόητα, ακόμα κι αν οι περισσότεροι δεν τα έχουν παρατηρήσει επισταμένα. Ασχολούμαστε με τις χειραψίες μόνο στις συναντήσεις αρχηγών κρατών για να ερμηνεύσουμε τα κρυμμένα μηνύματα που κομίζουν. Θυμηθείτε πρόσφατα τη συνάντηση Μητσοτάκη – Ερντογάν, ενώ παραδοσιακό οι συναντήσεις ηγετών ΗΠΑ και Ρωσίας προκαλούν πολλά ερμηνευτικά σχόλια και αναλύσεις. Υπάρχει βέβαια και άφθονη δεξαμενή, αφού τα επικοινωνιακά επιτελεία των δύο υπερδυνάμεων, δίνουν σημασία στις λεπτομέρειες και αναζητούν ακόμα και τη θέση του ηγέτη στην καθιερωμένη φωτογραφία της χειραψίας (προτιμούν την αριστερή πλευρά επειδή αυτή η επιτρέπει τη θέα μιας πιο κυρίαρχης θέσης της παλάμης).
Επανερχόμενοι στην εποχή που το «κόλλατο» μπορεί να είναι παρεξηγήσιμο - ελπίζουμε προσωρινά - αξίζει να θυμηθούμε λίγο σύντομα τα είδη των χειραψιών και να ελπίζουμε ότι δεν θα ανατρέχουν σε αυτά οι απόγονοί μας στο μέλλον. με ιστορική διάθεση για το πως (χωρίς γάντια!) χαιρετιόντουσαν οι προγονοί τους. Από πλευράς έντασης – γιατί συνδυαστικά ο κατάλογος είναι τεράστιος – θα μπορούσαμε να πούμε πως έχουμε πέντε βασικές χειραψίες.
1. Το «ψόφιο ψάρι» που είναι η εντελώς αδιάφορη και ακραία παθητική χειραψία που φαίνεται σαν το χέρι να μην έχει κόκαλα, δείγμα πλήρους αδιαφορίας.
2. Η χαλαρή που δείχνει αβεβαιότητα, είναι συνήθως γένους θηλυκού και είναι μάλλον σύντομη.
Μια μικρή επισήμανση για το 1 και 2. Αν πρόκειται για επαγγελματίες (μουσικοί, χειρουργοί κ.α.) η απροθυμία για μια σφιχτή χειραψία, οφείλεται πιθανόν στην διάθεση προστασίας των «επαγγελματικών τους εργαλείων», που είναι η παλάμη και τα δάχτυλα.
3. Η, ας την πούμε, κανονική, που είναι σταθερή και επαρκώς σφιχτή, όσο δηλ. θα χρειαζόταν για να τραβήξετε το άλλο χέρι ευγενικά. Αν δε έχει και τον βέλτιστο χρόνο (δυο ως τρία δευτερόλεπτα) και δύο έως τρία ανεβοκατεβάσματα, θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για την τυπικά σωστή χειραψία.
4. Η δυναμική, με μεγαλύτερη ένταση από την κανονική, που δείχνει ενθουσιασμό και εγκαρδιότητα. Είναι περίπου η ένταση με την οποία κρατάμε μια ρακέτα, όταν χτυπάμε το μπαλάκι.
5. Η τανάλια, που είναι ακραίας έντασης, σχεδόν «οστεοθραυστική», κατά κανόνα ενοχλητική για τον αποδέκτη της, αποκαλύπτει διάθεση επιβολής ή εκφοβισμού.
Από εκεί και πέρα υπάρχουν διαφοροποιήσεις πχ. αν η παλάμη κοιτάζει προς τα κάτω, αυτό αποκαλύπτει πιθανόν διάθεση κυριαρχίας, αν είναι προς τα πάνω, σημαίνει πιο υποτακτική στάση κι αν είναι – που συνήθως είναι – σε ευθεία, τότε δείχνει μια αναγνωριστική διάθεση ή την αποδοχή μιας ισορροπίας. Υπάρχουν βεβαίως και τελετουργικού τύπου χειραψίες όπως των μασόνων, η ιδρωμένη, ή η «κρύα» που δείχνουν νευρικότητα, αν δεν συντρέχει οργανικός λόγος, η προσφάτως υιοθετημένη, μη-χειραψία, με τους αγκώνες που αντικαθιστά την κλασσική, διατηρώντας όμως την επαφή, κάτι που σημαίνει ότι την εγκαταλείπουμε λόγω κορωνοϊού, ενώ πολύς λόγος γίνεται για την χειραψία που συνοδεύεται από τη δράση και του δεύτερου χεριού.
Αυτή αποκαλύπτει μεν ένα στοιχείο εγκαρδιότητας αλλά έχει μεγάλη σημασία ποιος την κάνει και με ποιον τρόπο. Είναι η αγαπημένη των πολιτικών για προφανείς λόγους και έχει σημασία αν το άλλο χέρι καλύπτει την παλάμη του άλλου, ακουμπάει τον βραχίονα, ή τον ώμο, δείγματα ανωτερότητας, διάθεσης κυριαρχίας, ή ελέγχου που ξεπερνούν την έντονη διάθεση φιλικότητας.
Στην αυτή καθεαυτή χειραψία παίζουν ρόλο φυσικά και πολλοί άλλοι παράγοντες. Η γωνία της παλάμης, οι θέσεις και κινήσεις των δαχτύλων, η απόσταση της παλάμης από το σώμα και η θέση του αγκώνα, η κινητικότητα του άλλου χεριού, η πιθανή κλίση και ο προσανατολισμός του σώματος, η επαναληπτικότητα και ο τρόπος της κίνησης και φυσικά η διάρκεια της. Αν δε προσθέσουμε σε όλα αυτά και τα άλλα στοιχεία της λεγόμενης μη λεκτικής επικοινωνίας που συνοδεύουν μια χειραψία, όπως οι χειρονομίες, η στάση του σώματος, οι εκφράσεις του προσώπου, η ένταση, η ταχύτητα και άλλα χαρακτηριστικά της φωνής, αλλά και το περιεχόμενο του λόγου, τότε αποκτούμε πιο πλήρη ερμηνευτικά στοιχεία για διαθέσεις, προθέσεις και συμπεριφορές.
Πιθανόν να μας λείψει λοιπόν η κυριολεξία της έκφρασης, «δώσαμε τα χέρια», για τις περιπτώσεις συμφωνίας, να μην βλέπουμε συμβολικά ποιος «πήρε το πάνω χέρι» και να μην περιμένουμε τη χειραψία με «κρύα χέρια» για να την αντιδιαστείλουμε με την «ζεστή καρδιά»… Αυτή όμως η «ζεστή καρδιά» πρέπει να παραμείνει, ακόμα κι αν αφαιρέσουμε τη χειραψία από την καθημερινότητά μας, προσθέτοντας περισσότερη ζέστη στο χαμόγελο, στις ματιές μας και τη φωνή μας κι ας είμαστε μπροστά στην οθόνη.
Μάνος Σιφονιός
Επικοινωνιολόγος - Συγγραφέας