Όταν ο Κεμάλ μετέτρεψε την Αγία Σοφία από τζαμί σε μουσείο, το 1934, η κίνησή του δεν απευθυνόταν ούτε κατ’ ελάχιστον στην Ελλάδα- κι ας είχε πρόσφατα, το 1930, υπογράψει το ιστορικό σύμφωνο με τον Ελευθέριο Βενιζέλο. Δεν απευθυνόταν ούτε στην χριστιανική μειονότητα της Τουρκίας, η οποία δεχόταν ήδη τις πρώτες σημαντικές, αφομοιωτικές πιέσεις. Η κίνηση ήταν ενταγμένη στην μεγάλη πολιτιστική επανάσταση του Κεμάλ: την απότομη μετάβαση του νεοσύστατου τουρκικού κράτους από τον μεσαίωνα στον 20 αιώνα και από την Ανατολή στην Δύση.
«Η Ισλαμική θρησκεία θα αναβαθμιστεί αν πάψει να αποτελεί πολιτικό εργαλείο, όπως ήταν στο παρελθόν», είχε πει το 1924, όταν καταργούσε το οθωμανικό Χαλιφάτο εν μέσω βίαιων αντιδράσεων, που παρά λίγο να του στοιχίσουν την ζωή. Η περιθωριοποίηση της θρησκείας ήταν το κεντρικό μοτίβο του κεμαλικού εκσυγχρονισμού.
Εκείνη την ίδια χρονιά που η μεγάλη εκκλησία του Ιουστινιανού και το τζαμί του Πορθητή γινόταν μουσείο, το 1934, η Τουρκία άκουγε, για πρώτη φορά, το Κοράνι να διαβάζεται στην τουρκική γλώσσα, τυπωμένο στο νέο, λατινικό, τουρκικό αλφάβητο και έβλεπε, σοκαρισμένη, τις γυναίκες να αποκτούν το δικαίωμα του εκλέγειν και εκλέγεσθαι σε μια μουσουλμανική χώρα (18 χρόνια πριν οι Ελληνίδες αποκτήσουν το ανάλογο δικαίωμα). Η μετατροπή της Αγιάς Σοφιάς σε μουσείο ήταν η τελευταία, συμβολική πράξη μιας δεκαετίας, στην διάρκεια τη οποίας η Τουρκία έγινε το πιο αυστηρά κοσμικό κράτος στον κόσμο, μετά ίσως την Γαλλία.
Ο νέος Χαλίφης
Κατ’ αναλογία, η απόφαση του Ερντογάν να παραδώσει την Αγιά Σοφιά πίσω στο Ισλάμ, είναι η συμβολικά ισχυρότερη κίνηση σε μια μακρά διαδικασία κατάλυσης του κοσμικού χαρακτήρα του τουρκικού κράτους. Η επέτειος των 100 χρόνων από την ίδρυση του τουρκικού κράτους, όπως είχε προαναγγελθεί, θα βρει την Τουρκία έξω από τον ίσκιο του ιδρυτή της, στον αστερισμό ενός πολιτικού που ξεκίνησε την άνοδό του ως ιππότης της δημοκρατίας για να βρεθεί, εδώ και λίγα χρόνια να καλλιεργεί την φιλοδοξία να γίνει κάτι παραπάνω από ηγέτης της χώρας του. Να γίνει ο νέος Χαλίφης, ο διάδοχος του άτυχου Αμπντουλμεσίτ, τον οποίο ο Κεμάλ έστειλε να ζήσει τα τελευταία χρόνια της ζωής του εξόριστος και ντυμένος με δυτικότροπα κοστούμια στο Παρίσι.
Θα μπορούσε, συνεπώς, να συμπεράνει κανείς ότι η κίνηση Ερντογάν, όσο προκλητική κι αν εκλαμβάνεται, δεν απευθύνεται στην Ελλάδα, ούτε στην χριστιανοσύνη. Απευθύνεται στο εσωτερικό της Τουρκίας, όπου η θρησκεία και ο φόβος είναι πια τα μέσα για την διατήρηση της εξουσίας. Απευθύνεται επίσης στον κόσμο του σουνιτικού ισλάμ, ως ηγέτη του οποίου είχε αρχίσει να βλέπει τον εαυτό του ο Ερντογάν, στις μέρες της αραβικής άνοιξης. Κι όμως. Η απόφαση μας αφορά, με πολλούς τρόπους.
Ακαταμάχητο πολιτικό πακέτο
Στο ερώτημα «γιατί το κάνει ο Ερντογάν;», η προφανής απάντηση είναι «για λόγους εσωτερικής πολιτικής σκοπιμότητας». Η δημοτικότητά του είναι σε πτώση, ανάλογη της πτώσης στην ισοτιμία της λίρας, η οικονομία της χώρας σε ύφεση, η τουριστική βιομηχανία ημιθανής, αφού Ευρώπη, Ρωσία και χώρες του Κόλπου έχουν εξαιρέσει την Τουρκία από την λίστα ασφαλών προορισμών, η πολιτική απειλή, όπως εκδηλώθηκε στις δημοτικές εκλογές στην Κωνσταντινούπολη και την Άγκυρα, για πρώτη φορά, υπαρκτή και οι κακές γλώσσες μιλούν για πρόωρες εκλογές το 2021. Μια προσευχή μέσα στην Αγιά Σοφιά ενός ηγέτη που έχει αγνοήσει τις αντιδράσεις των ΗΠΑ και όλης της Δύσης, είναι ένα ακαταμάχητο πολιτικό πακέτο.
Μα υπάρχει κάτι περισσότερο από βραχυπρόθεσμος πολιτικός υπολογισμός στην κίνηση Ερντογάν. Υπάρχει κι ένα στοιχείο στρατηγικού βάθους. Ιδεολογικό, πρώτα: η Τουρκία την οποία ο Κεμάλ και οι διάδοχοί του ήθελαν με την πλάτη στην Ανατολή και το πρόσωπο στην Δύση, στρέφει θεαματικά την πλάτη στον δυτικό κόσμο και γοητεύεται από το ευρασιατικό της μέλλον. Πολιτικο-στρατιωτικό, κατόπιν: Υπάρχει μια ευθεία γραμμή που συνδέει την μετατροπή του μουσείου σε τζαμί με τις θεωρίες της «γαλάζιας πατρίδας», τις αναθεωρητικές της Λωζάννης φιλοδοξίες και τις στρατιωτικές περιπέτειες της Τουρκίας εκτός των συνόρων της, στην Συρία, το Ιράκ, την Λιβύη.