Πώς θα ήταν εάν ο Τομ Κλάνσι, «βασιλιάς» των technothriller, καταπιανόταν με το ενδεχόμενο μιας πολεμικής σύγκρουσης Ελλάδας- Τουρκίας; Προφανώς και δεν μπορεί να απαντήσει κανείς με βεβαιότητα για το τι θα έγραφε ο (εκλιπών από το 2013) Κλάνσι, ωστόσο ο γράφων τολμά να πει ότι είναι πιθανό να έμοιαζε από πολλές απόψεις με το «Αιγαίο Ώρα Μηδέν» του Μίλτου Αντωνιάδη- μια σειρά καθαρόαιμων technothriller, το δεύτερο βιβλίο της οποίας, «Σκοτεινός Ουρανός», κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Memento.
Το πρώτο βιβλίο της σειράς, «Το Πρώτο Αίμα», είχε βγει αρχικά σε συνέχειες στην ιστοσελίδα της «ΠΤΗΣΗΣ», αιχμαλωτίζοντας το ενδιαφέρον μεγάλης μερίδας του κοινού, σε μεγάλο βαθμό χάρη στο επίπεδο γνώσεων σε θέματα στρατιωτικής τεχνολογίας, τακτικών, αλλά και (γεω)πολιτικής του συγγραφέα. Έχοντας αποσπάσει πολύ θετικά σχόλια από το συγκεκριμένο κοινό, που χαρακτηρίζεται από ιδιαίτερα εξειδικευμένες γνώσεις πάνω στους συγκεκριμένους τομείς, ακολούθησε η κανονική έκδοση του βιβλίου, που περιελάμβανε πολύ περισσότερο υλικό- ένα κανονικό μυθιστόρημα της κατηγορίας των technothriller. Σε αυτό περιγραφόταν λεπτομερώς μια κρίση μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας που εξελισσόταν σε ένοπλη σύγκρουση με χρήση όλων των μέσων, σύγχρονων και μη, τα οποία εμφανίζονται τακτικά στην επικαιρότητα, από τα μάτια πολλαπλών παρατηρητών και συμμετεχόντων- στρατιωτικών, πολιτικών, απλών πολιτών. Ο «Σκοτεινός Ουρανός» συνεχίζει από εκεί που σταμάτησε το «Πρώτο Αίμα», με τις δύο χώρες να βρίσκονται στην «επόμενη ημέρα» του πολέμου.
Στο δεύτερο βιβλίο ο κ. Αντωνιάδης καταπιάνεται με θέματα που δεν έπιασε στο πρώτο, με στόχο, όπως τονίζει ο ίδιος, να παρουσιαστεί συνολικά στην (τελική) τριλογία η ελληνοτουρκική σύγκρουση σε κάθε της πτυχή. Επίσης, αυτή τη φορά λαμβάνονται υπόψιν παράγοντες και μαθήματα που προέκυψαν από τον πόλεμο στην Ουκρανία- όπως, για παράδειγμα, το ότι ένας σύγχρονος πόλεμος δεν υπάρχει καμία απολύτως εγγύηση πως τελειώνει γρήγορα και πως εξαντλεί ταχύτατα τα αποθέματα προηγμένων και ικανών όπλων των εμπολέμων, και αυτό σημαίνει πως αποκτά πλεονέκτημα αυτός που θα μπορεί να τα αναπληρώνει ταχύτερα, επί της προκειμένης αυτός που διατηρεί δική του αμυντική βιομηχανία, με δυνατότητα παραγωγής τους.
ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ:
Τι συμβαίνει με τα drones της Τουρκίας: Τα σχέδια της Άγκυρας για τα μη επανδρωμένα αεροσκάφη
Άλλο ένα μάθημα από την Ουκρανία που λαμβάνεται υπόψιν είναι η σημασία των «out of the box», αντισυμβατικών λύσεων, αλλά και η τεράστια σημασία του ανθρώπινου και εθνικού δυναμικού σε μια σύγκρουση, καθώς κανένα όπλο, κανένα «σιδερικό» δεν έχει σημασία χωρίς τους ανθρώπους που το χειρίζονται. Επίσης, εξετάζονται τα ιδιαίτερα δεδομένα στη γείτονα, σε πολιτικό και κοινωνικό ειδικά σε μια εποχή μετά τον Ερντογάν, και ο ρόλος της εξωτερικής πίεσης και των περίπλοκων ισορροπιών που χαρακτηρίζουν την Τουρκία- ενώ ιδιαίτερη έμφαση δίνεται αυτή τη φορά στον χώρο της ανατολικής Μεσογείου, που είναι άρρηκτα συνδεδεμένος με τον Ελλαδικό ως προς τα συμφέροντα της χώρας μας. Άλλος ένας κλάδος με τον οποίο καταπιάνεται ο συγγραφέας είναι οι υβριδικές απειλές/ επιθέσεις- ένας τομέας που, όπως πλέον όλοι διαπιστώνουν (ή, τουλάχιστον, θα έπρεπε) ότι χρήζει ιδιαίτερης προσοχής και αντιμετώπισης, ειδικά δεδομένου ότι δεν αντικαθιστά/ υποκαθιστά τον «παραδοσιακό», «βιομηχανικό» πόλεμο υψηλής έντασης, μα λειτουργεί συμπληρωματικά σε αυτόν.
ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ:
Πόλεμοι Τεχνητής Νοημοσύνης: Πώς τα όπλα με ΑΙ αλλάζουν τον πόλεμο, ποιοι είναι οι κίνδυνοι
Ο ελληνοτουρκικός πόλεμος διαρκείας που άρχισε στο «Πρώτο Αίμα», συνεχίζεται στον «Σκοτεινό Ουρανό» και θα κορυφωθεί στο τρίτο μέρος της τριλογίας του «Αιγαίο Ώρα Μηδέν» είναι μια ιστορία για γερά νεύρα, που συχνά φαντάζει εφιαλτική- ωστόσο στην εποχή μας, που λαμβάνουν χώρα όλο και συχνότερα πράγματα που άλλοτε θα φάνταζαν αδιανόητα, φαίνεται ιδιαίτερα επίκαιρη- και ο κ. Αντωνιάδης μίλησε στη HuffPost Greece για το πώς την αποτύπωσε στα βιβλία του, αλλά και τις εξελίξεις στον πραγματικό κόσμο που θα μπορούσαν να επηρεάσουν γεγονότα όπως αυτά που περιγράφονται σε ένα technothriller.
HuffPost Greece: Πώς «γεννήθηκε» το «Αιγαίο Ώρα Μηδέν»: Πώς προέκυψε εξαρχής η ιδέα σας για την τριλογία;
Μίλτος Αντωνιάδης: Η αρχική ιδέα δεν ήταν για καν για βιβλίο, πόσο μάλλον για τριλογία. Ήθελα να γράψω ένα άρθρο στην ΠΤΗΣΗ σχετικά με την ικανότητα των νέων φρεγατών που είχαμε παραγγείλει τότε να ανταπεξέλθουν σε μια ολομέτωπη τουρκική επίθεση στο Αιγαίο.
Σκέφτηκα να φτιάξω ένα πολεμικό παίγνιο, να στήσω σε ένα υπολογιστικό μοντέλο τις παραδοχές, να το τρέξω μερικούς γύρους, να δω τι βγάζει και να γράψω ένα άρθρο με τα συμπεράσματα. Πολύ σύντομα, όμως, άρχισα να γράφω τις παραδοχές σε ελεύθερο κείμενο, γιατί ήταν πολλές και το μοντέλο μου... υπολειπόταν! Στη συνέχεια προσέθεσα χαρακτήρες που λάμβαναν αποφάσεις και τελικά, κατέληξα να γράφω μια ιστορία.
Έστειλα μερικά πρώτα κείμενα στον Χρήστο Κτενά, τον αρχισυντάκτη του flight.com.gr και του άρεσαν, με προέτρεψε να συνεχίσω. Λίγο πριν το ολοκληρώσω, έγινε η εισβολή στην Ουκρανία. Σταμάτησα να γράφω για κάποιο διάστημα παρακολουθώντας αποσβολωμένος τις εξελίξεις. Όταν τελικά δημοσιεύτηκε το πρώτο από τα 12 μέρη του διηγήματός μου στην ΠΤΗΣΗ λίγους μήνες αργότερα είχα ήδη αποφασίσει ότι αυτή η ιστορία δεν πρέπει να τελειώσει εδώ, δηλαδή στον 24-ωρο πόλεμο που είχα περιγράψει.
ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ:
Στη «σκιά» των Rafale: Τι σημαίνει η απόκτηση των γαλλικών μαχητικών για την Ελλάδα
Δεν ήξερα πώς και πού ακόμα, ήθελα όμως να συνεχίσω να γράφω, να εξερευνήσω το ακόμα πιο δυστοπικό σενάριο του συνεχιζόμενου εφιάλτη της Ουκρανίας. Λίγες μέρες αργότερα είχε ολοκληρωθεί η ηλεκτρονική δημοσίευση και των 12 αποσπασμάτων. Η αποδοχή ήταν συγκλονιστική και τα σχόλια των αναγνωστών συγκινητικά. Τότε αποφάσισα ότι πρέπει να το κάνω βιβλίο. Άρχισα πάλι να γράφω, δούλεψα κομμάτια που είχα αφήσει εκτός στο ηλεκτρονικό, άλλα που δημιούργησα εξ αρχής, και κατέληξα με ένα κείμενο 40% μεγαλύτερο από το ηλεκτρονικό που είχε πλέον την έκταση μυθιστορήματος. Στο τέλος του καλοκαιριού το έστειλα σε 35 εκδοτικούς οίκους, λέγοντας σε όλους με σιγουριά ότι αυτό θα ήταν το πρώτο βιβλίο μια τριλογίας. Έλαβα ελάχιστες θετικές απαντήσεις. Μια από αυτές ήταν από τις εκδόσεις Memento. Τρεις μήνες αργότερα, ενώ συνέχιζα να ερευνώ και να γράφω, κυκλοφόρησε το Πρώτο Αίμα στα βιβλιοπωλεία. Και έναν χρόνο αργότερα, ο Σκοτεινός Ουρανός.
ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ:
Πώς θα άλλαζε την ελληνική Πολεμική Αεροπορία το F-35, πόσο αποτελεσματικό είναι κατά των S-400
Τι τριβή/ σχέση έχετε με το αντικείμενο, δεδομένου του υψηλού επιπέδου λεπτομέρειας που χαρακτηρίζει τα δύο σας βιβλία;
Επαγγελματικά δεν έχω άμεση σχέση με την άμυνα και τη διπλωματία. Στην έρευνά μου με βοηθά πολύ ότι έχω την τύχη να γνωρίζω ανθρώπους των ΕΔ και να έχω κάποια προσωπικά βιώματα. Τρέφω σεβασμό για ανθρώπους που χειρίζονται καταστάσεις κρίσιμες για την ανθρώπινη ζωή όπως τα στελέχη των ΕΔ αλλά και αστυνομικοί, πυροσβέστες, καπετάνιοι, διασώστες, νοσοκόμοι, γιατροί στα επείγοντα... Στόχος μου είναι μέσα από τις ιστορίες τους στο «Αιγαίο Ώρα Μηδέν» να φωτίσω αυτήν την πλευρά, όσο μπορώ.
ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ:
Πώς διεξάγεται ο πόλεμος σε αστικό περιβάλλον: Η 2η Μάχη της Φαλούτζα, τι δείχνει για τη Γάζα
Τα υπόλοιπα, δηλαδή τα τεχνολογικά και επιχειρησιακά, μπορεί κάποιος σε έναν βαθμό να τα ερευνήσει από τον καναπέ του σπιτιού του. Η εποχή μας το κάνει εύκολο. Τα ανθρώπινα κομμάτια όμως είναι πιο δύσκολο να τα αποδώσεις. Πρέπει να έχεις βιώματα. Και για αυτά που δεν έχεις, να μιλήσεις με ανθρώπους σαν αυτούς που περιγράφεις και να προσπαθήσεις να καταλάβεις με ποιον τρόπο επηρεάζει η δουλειά τους τον τρόπο που σκέφτονται, πώς μιλούν, πότε το κάνουν και πότε όχι, τι νιώθουν και πώς το διαχειρίζονται.
Πόσο κοντά στην πραγματικότητα θεωρείτε ότι βρίσκονται εξελίξεις όπως αυτές που περιγράφετε;
Η πραγματικότητα συχνά έχει πολύ περισσότερη φαντασία από τη μυθοπλασία. Τα διάφορα επεισόδια που περιγράφονται στο «Αιγαίο Ώρα Μηδέν», για παράδειγμα, αντλούν έμπνευση από γεγονότα που έχουν ήδη συμβεί, άρα είναι πολύ πιθανό να ξανασυμβούν.
ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ:
Eλληνοτουρκικά σε νέα σελίδα: Πόσο θα κρατήσει η ηρεμία, πώς θα μοιάζει μια Τουρκία μετά τον Ερντογάν
Γενικότερα, φοβάμαι πως η πρόσφατη ηρεμία στις σχέσεις μας με την Τουρκία είναι πρόσκαιρη. Οι μεσο-μακροπρόθεσμοι στόχοι αυτής της χώρας κάνουν την πορεία της ξεκάθαρα συγκρουσιακή με τους γείτονές της. Γεγονότα όπως ο πόλεμος στην Ουκρανία και ο σεισμός στην ΝΑ Τουρκία δεν αλλάζουν την πορεία αυτού του μεγάλου καραβιού που λέγεται Τουρκία. Απλώς κόβει ταχύτητα προς το παρόν, η πορεία της όμως παραμένει σταθερή: Η Γαλάζια Πατρίδα, το Τουρκο-λιβυκό μνημόνιο, η αμφισβήτηση της Συνθήκης της Λωζάννης, η μη υπογραφή του συμφώνου των Ηνωμένων Εθνών για το δίκαιο της θάλασσας και, φυσικά, η παράνομη κατοχή του 40% του εδάφους της Κύπρου, όλα αυτά είναι ακόμα εδώ. Μόνο οι τόνοι έπεσαν. Φοβάμαι πως οι τόνοι μοιραία θα ξανα-ανέβουν. Ελπίζω να μην συμβεί σύντομα, ή και καθόλου ιδανικά, όμως εμείς οφείλουμε να προετοιμαζόμαστε γιατί είναι αρκετά απίθανο κάτι τέτοιο.
ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ:
«Αιχμή», «Τάλως ΙΙ», «Σάρισα»: Οι προτάσεις της SAS Technology για τα οπλισμένα drones της Ελλάδας
Πώς θα ορίζατε τα «μαθήματα»/ συμπεράσματα του τελευταίου καιρού από τις συγκρούσεις σε Ουκρανία, Μέση Ανατολή, Καραμπάχ; Ποια πιστεύετε πως παρουσιάζουν το μεγαλύτερο ενδιαφέρον για την Ελλάδα;
Και οι τρεις αυτές συγκρούσεις παρουσιάζουν μεγάλο ενδιαφέρον για την Ελλάδα και πρέπει να τις παρακολουθούμε από κοντά, με αποστολή παρατηρητών στο πεδίο αν είναι δυνατόν και να τις αναλύουμε διεξοδικά ώστε να επικαιροποιούμε τις στρατηγικές μας.
Ο πόλεμος της Ουκρανίας πρέπει να μας διδάξει, μεταξύ άλλων, τι κάνεις όταν τελειώνουν τα αποθέματα εξελιγμένων όπλων χωρίς να έχει τελειώσει ο πόλεμος. Τότε βγάζεις από τις αποθήκες ό,τι έχεις. Κάνεις πατέντες, προσαρμογές, παράγεις ότι μπορείς, πολεμάς με ότι έχεις.
Η σύγκρουση στο Ισραήλ μας λέει ότι κανένας φράχτης και καμία οχυρωματική διάταξη δεν σε εξασφαλίζει, όσο εξελιγμένη τεχνολογικά και αν είναι, αν αποτύχεις στον τομέα των πληροφοριών. Η Χαμάς «τάιζε» τις Ισραηλινές υπηρεσίες πληροφοριών επί δύο χρόνια με σκηνοθετημένα μηνύματα, που γνώριζε ότι υποκλέπτονταν, με σκοπό να τις αποκοιμίσει. Και το κατάφερε.
Τέλος, το Ναγκόρνο Καραμπάχ έχει μεγάλη αξία για εμάς στο επιχειρησιακό επίπεδο. Θα μπορούσε κανείς να το δει σαν μια «πρόβα-τζενεράλε» για το νέο τουρκικό στρατιωτικό δόγμα που βασίζεται στα μη-επανδρωμένα, συνδυασμένα με ηλεκτρονικό πόλεμο. Είναι δύο τομείς στους οποίους η Τουρκία έχει κάνει άλματα τα τελευταία χρόνια. Χρησιμοποίησε τακτικές τύφλωσης και κορεσμού για να εξουδετερώσει την αεράμυνα των Αρμενίων η οποία στηριζόταν εξ’ ολοκλήρου σε παρωχημένα συστήματα σοβιετικής προέλευσης. Κάποια από αυτά υπηρετούν ακόμα στον ΕΣ. Η τρωτότητά τους είναι πλέον αποδεδειγμένη στο πεδίο. Εμείς δεν είμαστε Αρμενία φυσικά, έχουμε πολλές και αξιόπιστες λύσεις. Όμως πρέπει να προετοιμαστούμε για την νέα απειλή που λέγεται άψυχες μηχανές εναντίον δυσαναπλήρωτων ανθρώπων. Πολλά και φτηνά όπλα εναντίον λίγων και ακριβών. Είναι μια παγίδα στην οποία δεν πρέπει να πέσουμε.
Συγγραφικά, τι επιρροές έχετε;
Υπάρχουν πολλά είδη και συγγραφείς που μου αρέσουν, πολύ διαφορετικοί μεταξύ τους. Πιστεύω πως όσο πιο πολύ απλώνεις τα ενδιαφέροντά σου, τόσο πιο πολλά στοιχεία μπορείς να ανακαλύψεις, μαθαίνοντας από τους καλύτερους στο είδος τους.
Σίγουρα ως προς τη θεματολογία σημαντική επιρροή για το «Αιγαίο Ώρα Μηδέν» ήταν ο Tom Clancy, ο πατριάρχης του technothriller. Όχι όμως ως προς το ύφος. Εκεί βρίσκω πολύ ενδιαφέροντα τον Frank Herbert (Dune) που καταφέρνει αριστοτεχνικά να πλέκει τη δράση με τη βαθειά πολιτική ανάλυση.
ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ:
Σε εικονικούς, ψηφιακούς κόσμους χωρίς επιστροφή: Ο συγγραφέας του SoftEarth στη HuffPost Greece
Ένα στοιχείο που «δανείστηκα» από τον George RR Martin είναι η διαχείριση των πολλών χαρακτήρων αντί για έναν κεντρικό. Στα βιβλία της σειράς A Song of Ice and Fire (Game of Thrones) ο Martin σε κάθε κεφάλαιο αλλάζει πρωταγωνιστή, οπτική, χώρο ή/και χρόνο, κάτι που κάνει ένα βιβλίο 700 σελίδων να έχει πολύ καλή ροή.
Έχω όμως επιρροές και από πιο «απίθανα» μέρη. Πριν λίγα χρόνια διάβασα το «Gone Girl» της Gillian Flynn. Ως άνδρας, χωρίς να το κάνω συνειδητά, επιλέγω άνδρες συγγραφείς, πρέπει αυτό το μυθιστόρημα να ήταν το πρώτο που διάβασα από γυναίκα συγγραφέα. Μόλις το τελείωσα συνειδητοποίησα πόσο περίπλοκη ήταν η ηρωίδα της Flynn και πόσο απλοϊκούς και μονοδιάστατους γυναικείους χαρακτήρες γράφουμε συχνά εμείς οι άνδρες... Νομίζω αυτό το βιβλίο με βοήθησε να δημιουργήσω την Ειρήνη, την υπουργό που είτε τη μισούμε, είτε την αγαπάμε, πάντως βρίσκεται μονίμως ένα βήμα μπροστά από όλους και δε σταματά να μας εκπλήσσει.
ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ:
«Σε Γκρεμισμένους Κόσμους» του ελληνικού fantasy: Η συγγραφέας των «Περιπλανώμενων» στη HuffPost Greece
Επίσης, στον «Σκοτεινό Ουρανό» υπάρχει ένα σημείο στην κορύφωση της πλοκής της υποσμηναγού Μαχαίρα για το οποίο έχω επηρεαστεί από έναν άλλο συγγραφέα που αγαπώ, τον Haruki Murakami. Αυτός είναι μετρ του μαγικού ρεαλισμού, ενός είδους που φαινομενικά δεν έχει καμία θέση σε ένα πολεμικό μυθιστόρημα. Κι’ όμως, χώρεσε κι’ αυτό το στοιχείο.
Τέλος, σημαντικότερη επιρροή όλων θεωρώ τον Θουκυδίδη. Ο τρόπος που παρουσιάζει την ανθρώπινη φύση είναι μοναδικός. Κάνει τον αναγνώστη να προβληματιστεί, όχι ηθικολογώντας, αλλά περιγράφοντας εμπεριστατωμένα και με λεπτομέρεια έναν πόλεμο, τις αιτίες και τις επιπτώσεις του σε επίπεδο αξιακό, κοινωνικό, ανθρώπινο. Υπό μια έννοια, ο Θουκυδίδης είναι πιο αντιπολεμικός και από τον Τζον Λένον.
Σε τι κοινό απευθύνεστε;
Το κοινό του «Αιγαίο Ώρα Μηδέν» είναι δυναμικό, συνεχώς επαναπροσδιορίζεται. Όταν ξεκινήσαμε τις ηλεκτρονικές συνέχειες το κοινό ήταν οι αναγνώστες της ΠΤΗΣΗΣ, δηλαδή άνθρωποι που παρακολουθούν από κοντά τα αμυντικά θέματα. Στην συνέχεια, επειδή οι χαρακτήρες που γεννήθηκαν ήταν αρκετά πετυχημένοι, μετεξέλιξα το διήγημα σε μυθιστόρημα.
Έτσι στο κοινό συμπεριελήφθησαν και όσοι μπορεί να μην τα παρακολουθούν από κοντά, όμως ενδιαφέρονται για τα εθνικά μας θέματα. Εκείνη την εποχή, που έψαχνα να εκδώσω το βιβλίο, άκουγα ότι αυτό το μυθιστόρημα απευθύνεται αποκλειστικά σε άνδρες. Τελικά, οι πωλήσεις και τα σχόλια των αναγνωστών απέδειξαν ότι είχαμε και γυναίκες, πάνω από 10%, ήδη από το «Πρώτο Αίμα».
ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ:
Αυτό ήταν το σχέδιο της Ρωσίας για την εισβολή στην Ουκρανία: Τι περίμενε το Κρεμλίνο
Ο «Σκοτεινός Ουρανός» έχει ένα μεγάλο κομμάτι που δεν είναι βαρύ επιχειρησιακά και τεχνικά. Είναι ένα μυθιστόρημα με επίκεντρο τους ανθρώπους και τις ιστορίες τους. Ένας από τους κεντρικότερους χαρακτήρες του, άλλωστε, είναι γυναίκα, συνεπώς θεωρώ ότι είναι ακόμα προσφιλέστερο στο γυναικείο κοινό. Πλέον δυσκολεύομαι να ορίσω ποιος ανήκει στο κοινό των βιβλίων και ποιος όχι. Νομίζω πως αν θα σου άρεσε ένα καλό θρίλερ δράσης που αφορά την Ελλάδα, θα σου αρέσει και το «Αιγαίο Ώρα Μηδέν».
Τι αποδοχή έχουν ως τώρα τα δύο βιβλία σας; Έχετε δεχτεί σχόλια από στρατιωτικούς/ πολιτικούς/ γνώστες του αντικειμένου που θα μπορούσατε να αναφέρετε;
Έχω την τιμή να έχω λάβει την αποδοχή και την επιβράβευση ανθρώπων με πολύ μεγάλη εμπειρία και κύρος στον χώρο τους. Δεν θα τους αναφέρω εδώ ονομαστικά, όμως το έχουν κάνει δημόσια και επώνυμα, συνεπώς οποιοσδήποτε θέλει μπορεί να δει τι έχουν πει στα οπισθόφυλλα των δύο βιβλίων, στις βιντεοσκοπήσεις από τις βιβλιοπαρουσιάσεις, κοκ. Τα σχόλια αυτών των ανθρώπων επιβεβαιώνουν την εγκυρότητα των επιχειρησιακών πτυχών των βιβλίων. Υπάρχουν όμως και χιλιάδες ένθερμα σχόλια απλών αναγνωστών στο διαδίκτυο, στα κοινωνικά δίκτυα κλπ. που με τιμούν εξίσου. Αυτά επιβεβαιώνουν ότι τα βιβλία τους άγγιξαν συναισθηματικά, που είναι επίσης πολύ σημαντικό για εμένα.