Φωτογραφίες: Κωνσταντίνος Γεωργόπουλος
«Πολλές έρευνές μου είναι βασισμένες στους Έλληνες ρήτορες, εξετάζω το έργο τους από την οπτική της κοινωνικής και πολιτιστικής ιστορίας», λέει στη HuffPost Greece η Δρ Αλισον Γκλέιζμπρουκ, καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο Μπροκ του Καναδά. Η έρευνα της Γκλέιζμπρουκ εστιάζεται στην κοινωνική, πολιτική και οικονομική διάσταση του ρόλου των γυναικών στην αρχαία Ελλάδα και πιο συγκεκριμένα στο φύλο, τη σεξουαλικότητα και τη γυναικεία δουλεία στην κλασική Αθήνα.
Με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα της Γυναίκας, η Καναδή καθηγήτρια επισκέφτηκε στα μέσα του Μαρτίου την Αθήνα για να παρουσιάσει στοιχεία της μακρόχρονης έρευνάς της, σε μια σειρά ομιλιών στο Μουσείο της Ακρόπολης, το Αμερικανικό Κολέγιο Ελλάδος και το Τμήμα Πολιτικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Αθηνών.
Η Δρ Γκλέιζμπρουκ μιλά για την εταίρα στην κλασική Αθήνα και τη σύνδεσή της με την πορνεία που ξεκινά από πολύ μικρή ηλικία. Επιπλέον, αναφέρεται και στην οπτική μέθοδο που ακολούθησε για τη διεξαγωγή της έρευνάς της, βασιζόμενη σε αρχαίο συγγραφικό έργο, εικονογραφίες και αρχαιολογικές ενδείξεις.
«Πολλές εταίρες βρίσκονταν σε καθεστώς σκλαβιάς»
Άρχισα να μελετώ τον αρχαίο ελληνικό κόσμο ως προπτυχιακή φοιτήτρια, στη συνέχεια με ενδιέφερε η εκπαίδευση των γυναικών στην αρχαιότητα και έτσι θεώρησα την «εταίρα» ως συνοδό πολυτελείας. Όμως, καθώς μελετούσα την εικόνα της εταίρας, συνειδητοποίησα ότι πολλές από αυτές βρίσκονταν σε καθεστώς σκλαβιάς και ότι ακόμα και αν κάποιες κατάφερναν να κερδίζουν πολλά χρήματα, προέρχονταν από ένα υπόβαθρο δουλείας. Έτσι άρχισε να με ενδιαφέρει η ιδέα της δουλείας και επίσης το γεγονός ότι η σεξουαλική τους δράση βασίζονταν στη δουλεία. Προσπαθώντας λοιπόν να δώσω περισσότερη έμφαση σε αυτή την πτυχή του αρχαίου κόσμου και δείχνοντας επίσης το ενδιαφέρον μου για τις γυναίκες, μου φάνηκε ότι η μελέτη της εικόνας της εταίρας ήταν ένας τρόπος να συνδυάσω τα πολλά και διαφορετικά ενδιαφέροντα μου για το φύλο, τις γυναίκες, τις περιθωριακές ομάδες και μετά για τη δουλεία.
Η «σχέση» με την Ελλάδα
Το 1994-1995 πριν ξεκινήσω το διδακτορικό μου, παρακολούθησα ως φοιτήτρια ένα ετήσιο πρόγραμμα σπουδών στην Αμερικάνικη Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα. Τότε ξεκίνησε επίσημα η «σχέση μου» με την Ελλάδα και μέσω της Σχολής και του Καναδικού Ινστιτούτου στην Ελλάδα. Πρόσφατα γνώρισα κλασικιστές συναδέλφους από το Πανεπιστήμιο Αθηνών, καθώς εργάζομαι πάνω στην ελληνική ρητορεία και τις ομιλίες στο αρχαίο ελληνικό δικαστήριο. Είναι πολλοί Έλληνες συνάδελφοι που ενδιαφέρονται για το συγκεκριμένο αντικείμενο, οπότε υπάρχει εποικοδομητική συζήτηση και ανταλλαγή απόψεων.
«Το οπτικό υλικό παρουσιάζει διαφορετικά μεθοδολογικά ζητήματα»
Πολλές έρευνές μου είναι βασισμένες στους Έλληνες ρήτορες, εξετάζω το έργο τους από την οπτική της κοινωνικής και πολιτιστικής ιστορίας. Προσπαθώ επίσης να δώσω μια φεμινιστική «χροιά», έχοντας στο μυαλό μου ζητήματα που αφορούν στη σύνδεση γυναικών και δουλείας στην κοινωνία. Επιπλέον, έχω δουλέψει αρκετά με το οπτικό υλικό, το οποίο φυσικά παρουσιάζει πολύ διαφορετικά μεθοδολογικά ζητήματα. Νομίζω όμως ότι όταν το εξετάζουμε προσεκτικά, το υλικό αυτό αποβαίνει ιδιαίτερα χρήσιμο στη μελέτη αυτών των θεμάτων.
Υπάρχουν πάντα πολλά ερωτήματα σχετικά με αυτές τις εικόνες και έχω αφιερώσει χρόνο - δεν είμαι αρχαιολόγος, αλλά έχω εργαστεί με σχετικό υλικό – σε αρχαιολογικές ενδείξεις. Ουσιαστικά δημιούργησα μια συλλογή όπου εξετάσαμε το περίπλοκο ζήτημα του αν μπορούμε να ξεχωρίσουμε αρχαιολογικά ένα απλό σπίτι από μια πιο εμπορική δομή, μιας και στην αρχαία Ελλάδα το σπίτι και η επιχείρηση δεν ήταν δύο ξεχωριστές οντότητες. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον είναι το ερώτημα σχετικά με την ύπαρξη πορνείας στην αρχαιολογία. Αν και υπάρχουν ακόμη περισσότερες ερωτήσεις παρά απαντήσεις, προσπαθώ να δω τι μας λένε τα ευρήματα και να ξεκινήσω μια συζήτηση για το πότε ανασκάπτουμε και μελετούμε ένα χώρο, τι άλλο υπάρχει εκεί.
“Είναι συγκλονιστικό το γεγονός ότι τα κορίτσια οδηγούνταν προς την πορνεία σε ηλικία επτά ετών.”
Διαφορετικές διαδρομές στη ζωή κάποιας στο εμπόριο του σεξ
Πρέπει να οδηγούνταν προς την πορνεία από πολύ νεαρή ηλικία. Υπάρχουν αναφορές για αγορά πολύ νεαρών κοριτσιών, υποθέτω ότι θα μπορούσαν να είναι επτά ετών, σίγουρα όμως κάτω των 10. Σκεφτείτε το, νομίζω ότι δίνει μια πολύ διαφορετική οπτική στο εμπόριο του σεξ στην αρχαία Ελλάδα. Πιθανότατα η περίοδος πού ήταν πόρνες ή εταίρες τελείωνε όταν έφταναν στα 18 ή 20 χρόνια, όμως μερικές από αυτές στη συνέχεια διακινούσαν και διαχειρίζονταν άλλες γυναίκες ως σεξουαλικές σκλάβες. Ωστόσο, υπήρχαν διαφορετικές διαδρομές στη ζωή κάποιας που βρίσκονταν στο εμπόριο του σεξ.
Μια από αυτές φυσικά ήταν να δουλεύει ως σκλάβα σε πορνείο. Άλλη ήταν να ξεκινήσει ως σκλάβα που εργάζεται σε πορνείο, ο χώρος να αγορασθεί από κάποιον που την προτιμούσε ιδιαίτερα και έτσι εκείνη να γίνει προσωπική του σκλάβα του σεξ. Ίσως να τη μοιραζόταν μάλιστα με κάποιον άλλο για ένα σύντομο χρονικό διάστημα και μετά εκείνη να εξαγόραζε την ελευθερία της. Αυτό ήταν εφικτό με τη βοήθεια ενός από τους πελάτες ή εραστές της, ή ίσως με χρήματα που είχε εξοικονομήσει η ίδια. Και τότε όμως έπρεπε κάπως να επιβιώσει, έτσι μερικές φορές μπορεί να ήταν συνοδός ενός συγκεκριμένου άνδρα για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα. Μερικές μπορούσαν να συνεχίσουν να εργάζονται ανεξάρτητα ως πόρνες ή να ήταν καλές επιχειρηματίες και σε θέση να αγοράζουν άλλα νεαρά κορίτσια. Εδώ όμως φαίνεται ότι ήταν απαραίτητη η εμπλοκή ενός άνδρα, πρώην «αφεντικού», για να τις βοηθά στην επιχείρηση.
«Αμφιβολία για το αν υπήρχε ιερή πορνεία στην Ελλάδα»
Γνωρίζω ότι ο Ηρόδοτος αναφέρεται στην ύπαρξη κάποιου είδους ιερών σεξουαλικών τελετουργιών (πορνείας στο ναό, ιερής πορνείας) στη Βαβυλωνία και την Εγγύς Ανατολή. Ο Πίνδαρος αναφέρει επίσης ότι υπήρχε ένα είδος ιερής πόρνης στην Κόρινθο και ίσως αυτή να είναι η περιοχή για την οποία γίνεται αναφορά στη θρησκευτική πορνεία. Δεν υπάρχει όμως άμεση απόδειξη γι’ αυτό και υφίσταται αμφιβολία για το αν πραγματικά υπήρχε ιερή πορνεία στην Ελλάδα ή αν είναι απλώς ένας τρόπος να μιλάμε για μια άλλη κουλτούρα χωρίς να υπάρχει αυτή η ιδιαίτερη κατηγορία πορνείας. Δεν έχω ασχοληθεί ουσιαστικά στο έργο μου με την ιερή πορνεία, αλλά έχω κοιτάξει λίγο στην Κόρινθο που ήταν μια εμπορική πόλη, γνωστή για το σεξουαλικό εμπόριο κατά την κλασσική περίοδο.
«Επικεντρώθηκα στη μορφοποίηση του σεξουαλικού εμπορίου»
Υποθέτω ότι προέρχεται από τους Αττικούς ρήτορες, επίσης από την οπτική απεικόνιση που εξετάζω και ουσιαστικά βασίζεται σε υλικό από την κλασική περίοδο και τα στοιχεία που έχουμε από τον 5ο, 4ο ίσως και τον 6ο αιώνα π.Χ. Γνωρίζω φυσικά το μεταγενέστερο υλικό, όπως για παράδειγμα στον (ποιητή) Αθηναίο που έχει πολλά κωμικά κομμάτια και επίσης στους ποιητές της Ελληνιστικής περιόδου. Παρουσιάζουν μια ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα εικόνα της εταίρας και της πόρνης στην αρχαία Ελλάδα, εικόνα που νομίζω φέρνει κάποια νοσταλγία. Επικεντρώθηκα στη μορφοποίηση αυτού που ήταν ίσως στην πραγματικότητα το σεξουαλικό εμπόριο στην αρχαία Ελλάδα και στο πως μπορούμε να συγκεντρώσουμε τα στοιχεία που βρήκαμε για τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο αντί να μελετούμε άλλους που αναφέρονται σε αυτή. Βασίζεται λοιπόν σε ευρήματα μου σχετικά με αρχαιολογικά, οπτικά, και συγγραφικά στοιχεία από την κλασική περίοδο.
«Οι Ελληνίδες πολίτες έπρεπε να είναι πολύ σεμνές και προσεκτικές»
Υπήρχαν διαφορετικές κατηγορίες γυναικών, όπως ελεύθερες, ξένες που είχαν εξαγοράσει την ελευθερία τους, σκλάβες, επίσης σύζυγοι και κόρες, ενώ υπήρχαν και άλλες που εργάζονταν ως πόρνες. Πιστεύω λοιπόν ότι υπήρχαν πολύ διαφορετικές επιπτώσεις σε αυτές τις ομάδες, οπότε αν μια ήταν σκλάβα θα αντιμετώπιζε πολλές δυσκολίες επειδή δεν διέθετε μεγάλη αυτονομία ούτε τη δυνατότητα αυτόβουλης διαχείρισης της σεξουαλικότητάς της. Αν εξαγόραζε την ελευθερία της όμως, τότε ίσως να ήταν σε θέση να αποκτήσει λίγο περισσότερο έλεγχο της κατάστασής, ίσως ακόμη και να αποφάσιζε για το ποιοι θα ήταν οι πελάτες της. Αυτό νομίζω ότι θα επηρέαζε τη συμπεριφορά της.
Γνωρίζουμε λοιπόν ότι οι Ελληνίδες πολίτες, σύζυγοι και κόρες, έπρεπε να είναι πολύ σεμνές. Θα έπρεπε να είναι πολύ προσεκτικές στις επαφές τους με τους άνδρες, να κρατούν αποστάσεις από αυτούς και να μην εμπλέκονται ελεύθερα με αυτούς. Ταυτόχρονα, υπήρχε μια λεπτή διαχωριστική γραμμή μεταξύ μιας σεμνής γυναίκας και μιας ελεύθερης να συναναστρέφεται με τους άνδρες ως πόρνη. Η γραμμή αυτή όμως είναι θολή. Κάποια που ήταν σύζυγος θα μπορούσε ίσως να κατηγορηθεί ότι υπήρξε προηγουμένως πόρνη και άρα όχι πολίτης, φέροντας σε αμφισβήτηση τα παιδιά της. Νομίζω ότι αυτό θα επηρέαζε τη συμπεριφορά των γυναικών και των ανθρώπων που την εξέταζαν.
Από την άλλη πλευρά, μπορεί να υπήρχαν γυναίκες που προσέφεραν σεξουαλικές υπηρεσίες, στην πραγματικότητα όμως να έχουν αναπτύξει ισχυρούς δεσμούς με το συγκεκριμένο άτομο με το οποίο διατηρούσαν κάποια σχέση. Έτσι, ίσως να μην υπήρχε η δυνατότητα ακριβούς ταυτοποίησης της σχέσης τους και πόρνες και σύζυγοι να μην έμοιαζαν πάντα τόσο διαφορετικές. Η ανησυχία για την πορνεία στην αρχαία Ελλάδα οφείλονταν στην ύπαρξη αυτών των - σχεδόν ασαφών - ορίων μεταξύ των δύο καταστάσεων. Ειδικά το γεγονός ότι μια πόρνη θα μπορούσε να γίνει αργότερα νοικοκυρά, θα μπορούσε να φέρει ένταση ανάμεσα σε οικογένειες αλλά και να δημιουργήσει σύγχυση. Και επειδή οι Αθηναίοι ανησυχούσαν πολύ για το επίσημο καθεστώς των ατόμων, δεν ήθελαν να συνεχιστεί αυτή η ρευστότητα. Δεν ήθελαν τα παιδιά μιας εταίρας να γίνουν πολίτες.
«Οι γυναίκες, προαγωγοί και διακινήτριες του σεξ»
Είναι συγκλονιστικό το γεγονός ότι τα κορίτσια άρχιζαν να οδηγούνται προς την πορνεία σε τόσο μικρή ηλικία. Αγοράζονταν, εκπαιδεύονταν και οδηγούνταν στην πορνεία πριν τα 10, η σταδιοδρομία τους τελείωνε σε σχετικά νεαρή ηλικία χωρίς να είναι γνωστό τι θα τους συνέβαινε αργότερα στη ζωή. Θα μπορούσαν ίσως να συνεχίσουν να εκδίδονται, αλλά για διαφορετική πελατεία. Οι πιο ακριβές και ‘ελίτ’ από τις εκδιδόμενες γυναίκες δεν θα ήταν υποθέτω τόσο πολύτιμες μετά τα 20 και οι συνθήκες ζωής τους θα χειροτέρευαν όσο μεγάλωναν. Μια άλλη πληροφορία που με εξέπληξε στην έρευνά μου είναι το γεγονός ότι υπήρχαν πολλές γυναίκες και πρώην πόρνες, ή γυναίκες με εξαγορασμένη την ελευθερία τους, που πλέον «διαχειρίζονταν» την πορνεία. Έχουμε την τάση να σκεφτόμαστε ότι αυτή η δραστηριότητα αφορά στους άνδρες, φαίνεται όμως ότι στην αρχαία Ελλάδα οι γυναίκες - τουλάχιστον για μια συγκεκριμένη πελατεία - ήταν αυτές που ξεχώριζαν ως προαγωγοί και διακινητές του σεξ, εκπαιδεύοντας τα κορίτσια - σκλάβες για καλύτερες σεξουαλικές πρακτικές και κυρίως στον τρόπο προσέλκυσης του πελάτη.
«Προσπαθώ να αποκαλύψω την πολύπλοκη σχέση πορνείας - εταίρας»
Είμαι καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο Brock στο Νότιο Οντάριο του Καναδά και θα συνεχίσω να εργάζομαι στο θέμα των γυναικών στην κλασική Αθήνα. Τώρα γράφω ένα βιβλίο όπου εστιάζω στους τρόπους με τους οποίους παρουσιάζονται οι γυναίκες, αλλά και οι άνδρες που εμπλέκονταν στην εμπορία του σεξ και στο πόσο περίπλοκες ήταν οι απόψεις για την πορνεία στον αρχαίο κόσμο. Τις ιδέες γύρω από την ιδιότητα του πολίτη και τις ανησυχίες σχετικά με τις σκλάβες και τις ξένες γυναίκες μέσα σε μια κοινωνία. Προσπαθώ λοιπόν με αυτό το βιβλίο να μελετήσω και να αποκαλύψω την ιδιαίτερα πολύπλοκη σχέση πορνείας και εταίρας. Όταν το τελειώσω, θα μπορούσα να συνεχίσω με τους ρήτορες ή θα μπορούσα να επανέλθω με κάποια άλλη οπτική έρευνα. Έχω μερικές ιδέες.
Να προσθέσω εδώ ότι είμαι πραγματικά ευγνώμων για την ευκαιρία να έρθω στην Ελλάδα και να μιλήσω για την έρευνά μου. Είμαι πολύ ευγνώμων στην Καναδική Πρεσβεία, στην Αυτού Εξοχότητα Πρέσβη του Καναδά στην Ελλάδα Μάρκ Άλλεν καθώς και στο Υπουργείο Πολιτισμού της Ελλάδας για το γεγονός ότι συμμετείχε στην πρόσκληση για την επίσκεψη μου. Και σε όλους που παρακολούθησαν τις διαλέξεις μου γιατί δέχθηκα πραγματικά εξαιρετικές ερωτήσεις από το ακροατήριο. Ήταν μια πολύ θετική εμπειρία.
* Ευχαριστούμε το ξενοδοχείο New Hotel στην Αθήνα, για τη φιλοξενία.