«Δεν είμαι αυτό που μου συνέβη. Είμαι αυτό που επιλέγω να γίνω.»
Καρλ Γιούνγκ
Καθημερινά γινόμαστε μάρτυρες μιας νέας πανδημίας που αναδύεται στην Ελλάδα και παγκοσμίως, της έμφυλης βίας. Πριν από λίγο καιρό μιλούσαμε για ένα φαινόμενο σιωπηλό, κάτι που συμβαίνει πίσω από πόρτες κλειστές, όμως τους τελευταίους μήνες βλέπουμε ότι έχει ξεπεράσει κατά πολλού την επιφάνεια και βγαίνει έξω με τρόπο ορμητικό, θορυβώδες και άγριο.
Έπειτα και από τα τελευταία περιστατικά όπως αυτό με την κοπέλα που δολοφονήθηκε έξω από το αστυνομικό τμήμα των Αγίων Αναργύρων, ή τη δολοφονία στο Μενίδι δεν μπορεί να υπάρξει ξανά ο ισχυρισμός ότι πολλές περιπτώσεις δεν προλαμβάνονται επειδή δεν καταγγέλλονται.
Το τελευταίο διάστημα έχει παρατηρηθεί στη χώρα μας μια τεράστια αύξηση των καταγγελιών, η οποία από τη μια είναι τρομακτική λόγω του αριθμού των περιστατικών που συμβαίνουν καθημερινά όμως φέρνει και την αχτίδα της ελπίδας ότι μπορεί να είναι η αρχή μιας αλλαγής.
Τα στοιχεία
Σύμφωνα με πανευρωπαϊκή έρευνα, 1 στις 3 γυναίκες στην ΕΕ έχει πέσει θύμα σωματικής και/ή σεξουαλικής βίας από την ηλικία των 15 ετών, πάνω από το 50% των γυναικών έχουν υποστεί σεξουαλική παρενόχληση, και σχεδόν 1 στις 5 γυναίκες έχει υποστεί σωματική και/ή σεξουαλική βία από νυν ή τέως σύντροφο (FRA, 2014).
Η GREVIO είναι η ανεξάρτητη αρχή που επιτηρεί τη συμμόρφωση των κρατών-μερών με τη Σύμβαση της Κωνσταντινούπολης για την πρόληψη και αντιμετώπιση της έμφυλης βίας[1]. Στην πιο πρόσφατη έκθεσή της το 2023, παρ’ όλο που σε κάποια σημεία επαινεί την Ελλάδα για τις δράσεις που ανέλαβε συμπεριλαμβανομένων αλλαγών στο νομικό πλαίσιο και την υιοθέτηση ενός ορισμού του βιασμού που βασίζεται στην έννοια της ελεύθερης συναίνεσης, εκφράζει έντονες ανησυχίες για όσα δεν έχουν γίνει. Όπως για παράδειγμα ότι στη χώρα μας δεν υπάρχουν τα απαραίτητα εξειδικευμένα κέντρα βιασμού ή παραπομπής σεξουαλικής βίας ή ότι είναι ιδιαίτερα υψηλά «τα ποσοστά φθοράς σε περιπτώσεις βίας κατά των γυναικών και χαμηλά ποσοστά καταδίκης, ιδιαίτερα σε περιπτώσεις βιασμού.»
Επιπλέον, λειτουργούν μόνο 20 καταφύγια για γυναίκες θύματα βίας, συνολικής χωρητικότητας περίπου 450 ατομικών κλινών, αριθμός ιδιαίτερα μικρός σε σχέση με το στόχο της Σύμβασης της Κωνσταντινούπολης για ένα οικογενειακό μέρος ανά 10.000 άτομα.
Ο εγκλεισμός λόγω της πανδημίας covid-19 βοήθησε στο ν’ αναδειχθεί η μεγάλη έκταση της ενδοοικογενειακής βίας, γεγονός που διευκόλυνε την καταγγελία της σεξουαλικής παρενόχλησης και βίας στους χώρους εργασίας και βοήθησε στο να βγει στο φως ο μεγάλος αριθμός των γυναικοκτονιών που καταγράφονται στη χώρα μας (Βαΐου και συν., 2021).
Παρ’ όλα αυτά, η έμφυλη βία γίνεται συχνά ανεκτή ως στοιχείο της πρακτικής των κρατικών θεσμών, όπως είναι η αστυνομία και ο στρατός, καθώς επίσης και σημαντικών κοινωνικών θεσμών όπως η οικογένεια, η απασχόληση, το εκπαιδευτικό σύστημα και το σύστημα υγείας (Βωβού, 2020, Στρατηγάκη, 2007).
Σε κάθε περίπτωση, οι διαστάσεις του φαινομένου διαπερνούν όλες της πτυχές της ζωής, από την κοινωνική μέχρι την πολιτική και οικονομική, τόσο για τα θύματα όσο και για ολόκληρη την κοινωνία.
Στις περισσότερες περιπτώσεις ισχυριζόμαστε ότι η πρόληψη είναι η καλύτερη πρακτική, όμως στη συγκεκριμένη περίπτωση φαίνεται ότι είναι αργά για πρόληψη, καθώς βρισκόμαστε την κορυφή του παγόβουνου. Η πρόληψη θα πρέπει να στοχεύσει στην εκπαίδευση της νέας γενιάς, όμως σ’ αυτή τη φάση ίσως είναι εξίσου χρήσιμο να στρέψουμε στην προσοχή μας και στο τι γίνεται από εδώ και στο εξής έχοντας ως δεδομένο ότι τέτοια περιστατικά υφίστανται και θα συνεχίσουν να βγαίνουν στην επιφάνεια.
Σ’ αυτό το σημείο είναι απαραίτητο να δούμε τι γίνεται με την ψυχολογική υποστήριξη των θυμάτων, το στίγμα και τις αφηγήσεις που συνοδεύουν τις καταγγελίες.
Οι αφηγήσεις και τα στερεότυπα για την έμφυλη βία
Το στίγμα γύρω από την έμφυλη βία μπορεί να επιδεινώσει το τραύμα που βιώνουν οι επιζήσασες*. Οι αφηγήσεις και τα στερεότυπα μπορούν να λειτουργήσουν είτε αποτρεπτικά για την καταγγελία των περιστατικών είτε ενισχυτικά. Το ίδιο και για την ψυχική ή μη ενδυνάμωση των ατόμων έχουν βιώσει τέτοιου είδους εμπειρίες.
“Οι επιζήσασες της έμφυλης βίας αντιμετωπίζουν συχνά αφηγήσεις και στερεότυπα γεμάτα κατηγορίες που διαιωνίζουν τον πόνο τους και εμποδίζουν την πορεία προς τη θεραπεία.”
Ωστόσο, εν μέσω των προκλήσεων, οι ιστορίες ανθεκτικότητας και ενδυνάμωσης μεταξύ των επιζώντων μπορούν να αναδιαμορφώσουν την αφήγηση για την έμφυλη βία. Ενισχύοντας αυτές τις φωνές και τις ιστορίες, το στίγμα μπορεί να αμφισβητηθεί, να προωθεί η αλληλεγγύη και να ανοίξει ο δρόμος για να βγουν στο φως και άλλα περιστατικά ώστε κάποτε να επέλθει μια αλλαγή.
Στην ελληνική κοινωνία, όπως και σε πολλές άλλες, τα θύματα της έμφυλης βίας υπόκεινται συχνά σε μια κουλτούρα κατηγοριών και ντροπής. Οι εμπειρίες τους απορρίπτονται ή ελαχιστοποιούνται, ενώ οι κοινωνικές συμπεριφορές διαιωνίζουν επιβλαβείς μύθους και στερεότυπα. Τα θύματα συχνά υπόκεινται σε κατηγορίες και έλεγχο, με κοινωνικές συμπεριφορές να διαιωνίζουν μύθους που υπονομεύουν τις εμπειρίες τους.
Μπορεί η αδυναμία να γίνει δύναμη;
Είναι σημαντικό η θυματοποίηση να μην καθορίσει τις επιζήσασες. Αντίθετα, με την κατάλληλη στήριξη θα πρέπει να μπορέσουν να ενσωματώνουν την ανθεκτικότητα, το θάρρος και τη δύναμη στο ταξίδι τους προς την ανάκτηση της αξιοπρέπειας και της ζωής τους.
Αν τα θύματα ξεπεράσουν τα στερεότυπα και ανακτήσουν τις αφηγήσεις τους, θα αρχίσουν να αναδύονται ιστορίες ανθεκτικότητας που μπορούν να γίνουν παράδειγμα και για άλλες γυναίκες.
Ο ακτιβισμός μπορεί να γίνει καταλύτης για την ενδυνάμωση, παρέχοντας στα θύματα μια πλατφόρμα για να εκφράσουν τις εμπειρίες τους και να απαιτήσουν λογοδοσία και δικαοσύνη. Στην Ελλάδα, κινήματα βάσης, ΜΚΟ και ομάδες υπεράσπισης μπορούν να πρωτοστατήσουν κατά της έμφυλης βίας μέσω εκστρατειών, διαμαρτυριών και εκπαιδευτικών πρωτοβουλιών. Οι ακτιβιστές θα πρέπει να συνεχίσουν να ευαισθητοποιούν, ν’ ασκούν πιέσεις για μεταρρυθμίσεις πολιτικής και να παρέχουν κρίσιμους πόρους για τους επιζώντες. Ενισχύοντας τις φωνές των επιζώντων και αμφισβητώντας τις θεσμικές αδικίες, οι κοινωνικοί κανόνες μπορούν να αναδιαμορφωθούν και να καλλιεργηθεί μια κουλτούρα αλληλεγγύης.
Από τα αστικά κέντρα μέχρι τα απομακρυσμένα χωριά αυτές οι αφηγήσεις μπορούν να απεικονίζουν άτομα που έχουν ξεπεράσει τις τραυματικές τους εμπειρίες για να ξαναχτίσουν τη ζωή τους και να υποστηρίξουν την αλλαγή. Είτε αναζητούν δικαιοσύνη, είτε έχουν πρόσβαση σε υπηρεσίες υποστήριξης ή συμμετέχουν σε ακτιβισμό, οι επιζήσασες μπορούν να μεταμορφώσουν τον πόνο τους σε δύναμη.
Η αλληλεγγύη θα πρέπει να βρεθεί στο επίκεντρο του κινήματος για τον τερματισμό της έμφυλης βίας. Με το να στέκονται μαζί, οι επιζώντες, οι ακτιβιστές, τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης, οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής και οι σύμμαχοι μπορούν να δημιουργήσουν μια πιο υποστηρικτική και χωρίς αποκλεισμούς κοινωνία. Μέσω συλλογικής δράσης και αμοιβαίας υποστήριξης, μπορούν να αμφισβητηθούν οι αφηγήσεις που κατηγορούν τα θύματα, να διαλυθούν συστήματα καταπίεσης και να καλλιεργηθεί μια κουλτούρα ενσυναίσθησης και κατανόησης. Στόχος μπορεί να είναι η δημιουργία ασφαλέστερων κοινοτήτων όπου οι επιζώντες όχι μόνο ακούγονται, αλλά πιστεύονται, υποστηρίζονται και ενισχύονται. Έτσι θα ανοίξει ο δρόμος για ένα μέλλον που οι επιζήσασες θα φημίζονται για τη δύναμη και την ανθεκτικότητά τους.
Η έμφυλη βία επηρεάζει άτομα σε διαφορετικά υπόβαθρα και ταυτότητες. Στην Ελλάδα, οι περιθωριοποιημένες κοινότητες, συμπεριλαμβανομένων των μεταναστών, των ΛΟΑΤΚΙ+ και των ατόμων με αναπηρίες, αντιμετωπίζουν διασταυρούμενες μορφές βίας και διακρίσεων. Ενισχύοντας τις φωνές και τις εμπειρίες τους, μπορεί να προωθηθεί μια πιο περιεκτική και διασταυρούμενη προσέγγιση για την αντιμετώπιση της έμφυλης βίας και να διασφαλιστεί ότι οι υπηρεσίες και οι πολιτικές υποστήριξης είναι προσαρμοσμένες για να ανταποκρίνονται στις μοναδικές ανάγκες τους.
“Το ταξίδι της ανάκαμψης και της ανάκτησης της αξιοπρέπειας δεν είναι εύκολο, όμως είναι εφικτό. Κάθε φορά που αυτό γίνεται είναι εξίσου σημαντικό να δημοσιοποείται και να προβάλλεται.”
Οι ιστορίες των ατόμων που έχουν υποστεί έμφυλη βία μπορούν να ξαναγραφτούν και να ξεκινήσει μια αλλαγή όπου οι επιζώντες δεν θα ορίζονται πλέον από το τραύμα τους, αλλά θα φημίζονται για τη δύναμη και την ανθεκτικότητά τους. Ο καθένας μας μπορεί να συμβάλλει σ’ αυτό με τον τρόπο του, ώστε όλοι μαζί να οικοδομήσουμε ένα μέλλον απαλλαγμένο από το φόβο της βίας και της καταπίεσης με βάση το φύλο, βασισμένο στην αξιοπρέπεια, την ασφάλεια και την ισότητα.
***
Πρώτη δημοσίευση στα Ψυχογραφήματα
* Σημείωση σχετικά με τους όρους «θύμα» και «επιζήσασα/-ών»
Στην ιστοσελίδα του Ευρωπαϊκού Ινστιτούτου για την Ισότητα των Φύλων υπάρχουν οι ορισμοί για την κάθε ορολογία, καθώς και οι ενστάσεις. Σε κάθε περίπτωση στο τέλος προτείνεται να χρησιμοποιείται ο όρος θύμα, σύμφωνα με τις ευρωπαϊκές και διεθνείς πηγές.
Συγκεκριμένα αναφέρεται ότι ο όρος «επιζήσασα» «έχει ισχυρή έμφυλη διάσταση, καθώς σχετίζεται με τη βία κατά των γυναικών. Συχνά εναλλάσσεται με τον πιο συμβατικό όρο «θύμα». Ωστόσο, ο όρος «επιζήσασα» ίσως είναι παραπλανητικός όταν χρησιμοποιείται για γυναίκα η οποία λ.χ. βιάστηκε, καθώς ενδέχεται να υπονοεί ότι θα μπορούσε να είχε πράξει διαφορετικά ώστε να μην υποστεί βιασμό, και, συνεπώς, μπορεί να εμπεριέχει μομφή κατά του θύματος. Παρά τις τρέχουσες συζητήσεις σχετικά με τους όρους «θύμα» και «επιζήσασα», και για λόγους σαφήνειας και συνέπειας, σε όλους τους ορισμούς οι οποίοι περιέχονται στο Γλωσσάρι για την Ισότητα των Φύλων και σχετίζονται με τη βία που συνδέεται με το φύλο, χρησιμοποιούμε τον όρο «θύμα», καθώς αυτός ο όρος χρησιμοποιείται στις ευρωπαϊκές και τις διεθνείς πηγές.»
Για τον όρο «θύμα» στην ίδια ιστοσελίδα αναφέρεται ότι «στην περίπτωση της βίας κατά γυναικών, ο όρος «θύμα» εναλλάσσεται συχνά με τον όρο «επιζήσασα». Ωστόσο, ο όρος «θύμα» έχει υποστεί κριτική, καθώς αρνείται την παροχή υπηρεσιών σε γυναίκες που υφίστανται βία που συνδέεται με το φύλο, ιδίως στα θύματα βιασμού, γεγονός ωστόσο που δεν ισχύει για την ελληνική πραγματικότητα και στην ελληνική γλώσσα. Ως εκ τούτου, έχει προταθεί η χρήση του όρου «επιζήσασα». Οι συζητήσεις σχετικά με την ορολογία αυτή βρίσκονται σε εξέλιξη. Παρά τις σύγχρονες συζητήσεις σχετικά με τους όρους «θύμα» και «επιζήσασα», και για λόγους σαφήνειας και συνέπειας, σε όλους τους ορισμούς οι οποίοι περιέχονται στο Γλωσσάρι για την Ισότητα των Φύλων και σχετίζονται με τη βία που συνδέεται με το φύλο, χρησιμοποιούμε τον όρο «θύμα», καθώς αυτός κυρίως συναντάται στις ευρωπαϊκές και τις διεθνείς πηγές.»
Σύμφωνα με την ορολογία στην ιστοσελίδα της ΜΚΟ Διοτίμα, «οι όροι «θύμα» και «επιζήσασα/ών» μπορούν να χρησιμοποιηθούν εξίσου. Ο πρώτος προτιμάται κυρίως στο νομικό και τον ιατρικό τομέα, ο δεύτερος σε τομείς όπως η ψυχολογική και κοινωνική υποστήριξη. Στη δεύτερη περίπτωση υποδηλώνει το ψυχικό σθένος και την ανθεκτικότητα του ατόμου που βιώνει/βίωσε έμφυλη βία.»
Απ’ ό,τι φαίνεται χρειάζεται να συνεχιστεί η συζήτηση ώστε να βρεθεί ένας κοινός όρος που να εμπεριέχει το ψυχικό σθένος των ατόμων που βίωσαν την εμπειρία της έμφυλης βίας και να ονοματίζει την εμπειρία χωρίς να υποδηλώνει κάτι διαστρεβλωτικό για το γεγονός ή το άτομο που το βίωσε. Στην ίδια βάση ίσως να είναι βοηθητικό να επαναπροσδιοριστεί και το τι σημαίνει να είναι κάποιος επιζών/επιζήσασα.
ΧΡΗΣΙΜΑ
Η γραμμή SOS 15900 απευθύνεται σε γυναίκες θύματα βίας. Είναι πανελλαδικής εμβέλειας, 24ωρης λειτουργίας 365 μέρες το χρόνο, με αστική χρέωση.
Η ιστοσελίδα metoogreece.gr συλλέγει πληροφορίες για θέματα σεξουαλικής κακοποίησης και βίας και τις δράσεις καταπολέμησής τους:
https://metoogreece.gr/Συμβουλευτικά κέντρα ανά νομό:
https://womensos.gr/sumvouleutika-kentra-ggif/Το Ελληνικό Δίκτυο Γυναικών Ευρώπης προσφέρει οργανωμένο δίκτυο από επαγγελματίες σε όλη την Ελλάδα και δυνατότητα φιλοξενίας.
http://enowhumanrights.gr/
Τηλ: 210 6411449
email: nroubani@gmail.com, info@enowhumanrights.grΕυρωπαϊκό Δίκτυο κατά της Βίας
https://antiviolence-net.eu/eavn/Περισσότερες δομές μπορείτε να βρείτε στην ιστοσελίδα του Υπουργείου Εργασίας:
https://ypergasias.gov.gr/isotita-ton-fylon/diktyo-domon-gia-gynaikes-thymata-vias/
Βιβλιογραφία
Βαΐου, Ντ. Πετράκη, Γ., Στρατηγάκη, Μ. (επιμ). (2021). Έμφυλη βία – βία κατά των γυναικών, Αθήνα: Αλεξάνδρεια.
Βωβού, Σ. (2020). Πατριαρχική δικαιοσύνη και φεμινιστικές αντιστάσεις. Αθήνα: Άνω Τελεία. Στο Βαΐου, Ντ. Πετράκη, Γ., Στρατηγάκη, Μ. (επιμ). (2021). Έμφυλη βία – βία κατά των γυναικών, Αθήνα: Αλεξάνδρεια.
Στρατηγάκη, Μ. (2007). Το φύλο της κοινωνικής πολιτικής, σελ. 153-154. Αθήνα: Μεταίχμιο. Στο Βαΐου, Ντ. Πετράκη, Γ., Στρατηγάκη, Μ. (επιμ). (2021). Έμφυλη βία – βία κατά των γυναικών, Αθήνα: Αλεξάνδρεια.
European Parliament, Policy Department C: Citizens’ Rights and Constitutional Affairs (2013). Overview of the Worldwide Best Practices for Rape Prevention and for Assisting Women Victims of Rape.
Ηλεκτρονικές πηγές
Η έκθεση της GREVIO για την Ελλάδα:
https://rm.coe.int/grevio-s-baseline-evaluation-report-on-legislative-and-other-measures-/1680ad469d
[1] Η Σύμβαση της Κωνσταντινούπολης είναι το πρώτο ολοκληρωμένο νομικό πλαίσιο για την προστασία των γυναικών από κάθε μορφή βίας και τέθηκε σε ισχύ μόλις την 1η Οκτωβρίου του 2023.