Αμάντα Μιχαλοπούλου: Είμαστε όλοι μυθιστορηματικοί ήρωες

«... Είναι η εποχή των πρώτων απολογισμών τα πενήντα- τι έκανα, τι ήθελα να κάνω, τι έφερε η ζωή. Απώλειες γονιών, φίλων, αρρώστιες, η σχετικότητα της επιτυχίας, η αληθινή ενηλικίωση. Αργούμε να μεγαλώσουμε στο σύγχρονο κόσμο, βλέπεις ανθρώπους τριάντα ετών και είναι παιδιά. Η μέση ηλικία φέρνει μαζί της ένα είδους θράσους που απ’ ότι λένε αποχαλινώνεται όσο γερνάς- δηλαδή όσο δεν έχεις να χάσεις και πάρα πολλά πράγματα αν εισαι ειλικρινής, αφού έτσι κι αλλιώς θα τα χάσεις όλα όταν πεθάνεις. Μπορείς να πεις πια τα πράγματα με το όνομά τους....»

Οκτώ μυθιστορήματα με πιο πρόσφατο το «Μπαρόκ» (εκδόσεις Καστανιώτη), τρεις συλλογές διηγημάτων, σειρά βραβείων -με πρώτο το Βραβείο Μυθιστορήματος του περιοδικού «Διαβάζω» για το «Γιάντες» (1996) και τελευταίο το Βραβείο Διηγήματος του Ιδρύματος Πέτρου Χάρη της Ακαδημίας Αθηνών για τη «Λαμπερή Μέρα» (2012)- μεταφράσεις έργων της σε δεκαέξι γλώσσες, αλλά και μαθήματα δημιουργικής γραφής, που πριν από μερικούς μήνες κατέληξαν σε βιβλίο με τίτλο «Το μυστικό», έναν συλλογικό τόμο με 17 διηγήματα των μαθητών της.

Διόλου τυχαίο ότι το «Μπαρόκ», το τελευταίο, αναπάντεχο, όπως δικαίως έχει χαρακτηριστεί, μυθιστόρημα της, έχει προκαλέσει το διεθνές ενδιαφέρον. Η ιδέα των μεταφραστών του να μεταφράσουν αυτόνομα κεφάλαια του στα αγγλικά, γαλλικά, γερμανικά, ιταλικά, ισπανικά και τουρκικά και κυρίως η περιπέτεια αυτή καθαυτή που αφηγείται (με τον αφοπλιστικό τρόπο που την αφηγείται) την κρατά ακόμη με μία βαλίτσα στο χέρι: Στις 2 Μαΐου παρευρέθηκε σε κοινή διοργάνωση των προξενείων Ελλάδας και Γερμανίας στη Νέα Υόρκη -μέσω Νέας Υόρκης η επικοινωνία μας- στις 17 Μαΐου θα βρίσκεται στη Βαρκελώνη, με πρωτοβουλία του Καταλανικού Συλλόγου Νεοελληνιστών, στις 20 και 21 Μαΐου στις Βρυξέλλες -αυτά, παραλείποντας τα ταξίδια και τις παρουσιάσεις που προηγήθηκαν.

Ενδιαμέσως ωστόσο, την Τετάρτη 8 Μαΐου, θα κάνει μία στάση στην Αθήνα, για μία εκ βαθέων συζήτηση με τη δημοσιογράφο Κατερίνα Λυμπεροπούλου στο πλαίσιο του κύκλου «Καταθέσεις Πολιτισμού» στην Τράπεζα της Ελλάδος, με θέμα «Το βίωμα και η επινόησή του: Γιατί είμαστε όλοι μυθιστορηματικοί ήρωες».

Η Αμάντα Μιχαλοπούλου -η αξιόπιστη δημοσιογράφος (πόση αξία, αλήθεια, έχει αυτή η τόση δα λέξη), που κάποια στιγμή λοξοδρόμησε και εξελίχθηκε σε μία από τις καλύτερες συγγραφείς της γενιάς της σε ευρωπαϊκό επίπεδο- βρίσκεται ξανά μπροστά μου επαληθεύοντας, ακόμη μια φορά ότι όλα, μα όλα της, από τις ιστορίες και τις λέξεις της μέχρι το χαμόγελο της, έχουν την ίδια, απαράμιλλη κομψότητα και καθαρότητα που πολλά χρόνια πριν συνάντησα, πρώτα στα δημοσιογραφικά κείμενά της και αργότερα στα βιβλία της, από το «Γιάντες», μέχρι το «Έξω η ζωή είναι πολύχρωμη» και το «Η γυναίκα του Θεού».

Η μυθοπλασία και η αυτομυθοπλασία, η μέση ηλικία, η ταχύτητα που «δεν έχει λύσει κανένα από τα προβλήματα που υποσχέθηκε ότι θα λύσει», «οι καλοί συγγραφείς [...] που συνομιλούν με τα κείμενα, με τους συγγραφείς που έγραψαν πριν από αυτούς, που τους απευθύνονται», το «ήθελα να τους αποδείξω στην πράξη πόσο σοβαρή δουλειά είναι το γράψιμο ενός και μόνο διηγήματος», οι «ήρωες και ηρωίδες που δεν χρειάζονται πια τους συγγραφείς τους, έχουν αυτονομηθεί από αυτούς, έχουν αποκτήσει δική τους υπόσταση. Υπάρχουν»....

-«Το βίωμα και η επινόηση του» -ως τίτλος και μόνο- γεννά το αυτονόητο ερώτημα, η ζωή μας είναι αυτή που ζήσαμε ή αυτή που επιλέγουμε να αφηγηθούμε; Και εάν ισχύει το δεύτερο, τι γίνεται με τους αυτόπτες μάρτυρες, οι οποίοι ενδέχεται να αμφισβητήσουν την ιστορία μας;

H ιστορία μας είναι εξ ορισμού αμφισβητήσιμη. Αρκεί να σκεφτούμε δυο αυτόπτες μάρτυρες σε ένα ατύχημα. Θα πουν διαφορετικά πράγματα, επειδή παρακολουθούν το συμβάν από διαφορετική οπτική γωνία. Αλλά και δυο αναγνώστες που διαβάζουν το ίδιο βιβλίο καταλαβαίνουν διαφορετικά πράγματα.

Ακόμη κι ο ίδιος ο εαυτός μας σε διαφορετικές εποχές εμπλέκεται αλλιώς, συνάγει διαφορετικά συμπεράσματα για το ίδιο γεγονός. Αν αναφέρεστε πάντως στην ηθική διάσταση του ζητήματος, δηλαδή στο τι θα συμβεί αν κάποιοι αναγνωρίσουν τον εαυτό τους, αυτό συμβαίνει σε κάθε μυθοπλασία, όχι μόνο στην αυτομυθοπλασία. Ζήτημα εγείρεται στην καθαρή αυτοβιογραφία και στη βιογραφία τρίτων όπου η φιλοδοξία των συγγραφέων είναι η αποκρυστάλλωση μιας πραγματικής ζωής. Αλλά αυτό είναι άλλο είδος κειμένου, με άλλες φιλοδοξίες και σκοπιμότητες…

-Τελικά, είμαστε όλοι μυθιστορηματικοί ήρωες;

Φυσικά και είμαστε! Γι αυτό διαβάζουμε με μανία μυθιστορήματα. Επειδή αναγνωρίζουμε πλοκές της πραγματικής ζωής, και καθώς διαβάζουμε προβαίνουμε σε διορθωτικές πράξεις, θυμόμαστε, μιλάμε μόνοι μας, ανοιγόμαστε δηλαδή σε εσωτερικούς μονολόγους ή ακόμη και σε διαλόγους με τρίτους, φέρνοντας το δράμα στα μέτρα μας.

Η ζωή μας έχει κορυφώσεις και χαράδρες μυθιστορηματικές, στιγμές μεγάλων αποφάσεων, απώλειες τρομερές, πόνο, χαρά, διεκδίκηση και φαντασιώσεις ελευθερίας. Αν αυτό δεν είναι μυθιστορηματικό, τότε τι είναι;

-Εάν όντως πιστέψουμε ότι η ζωή μας μπορεί να αποτελέσει υλικό για μυθιστόρημα, εάν αποδεχτούμε με άλλα λόγια ότι είμαστε ο γέρο Σαντιάγο του Χεμινγουέι, η Ωραία Ρεμέδιος του Μάρκες, η κυρία Κούλα του Κουμανταρέα, ποιο είναι το καλύτερο και το χειρότερο που μπορεί να μας συμβεί;

Α, αυτό σχετίζεται με το πρωτογενές υλικό της κάθε ζωής. Πώς το έλεγε ο Τολστόι; Κάθε δυστυχισμένη οικογένεια είναι δυστυχισμένη με τον δικό της τρόπο. Άλλοι γνώρισαν την απώλεια νωρίς, άλλοι συσσώρευσαν σταδιακά τον πόνο, κάθε άνθρωπος, όπως και κάθε μυθιστορηματικός ήρωας, είναι διαφορετικός και υποφέρει αλλιώς. Πάντως σίγουρα υποφέρει. Δεν διαβάζουμε μυθιστορήματα με ευτυχισμένους ήρωες. Αλλά ακόμη κι όταν ευτυχούν ξέρουμε πως καραδοκεί μια κρίση. Πώς κάτι θα συμβεί. Μας αρέσει να διαβάζουμε για ανθρώπους αδύναμους, αληθινούς, βασανισμένους. Σαν κι εμάς.

-Πώς ορίζεται ο χρόνος στον αιώνα του digital; Η φυσική και διανοητική κατάσταση μας συμβαδίζει με τα νέα δεδομένα ή, στην πραγματικότητα γερνάμε με τον ρυθμό που γερνούσαν οι γονείς και οι παππούδες μας;

Η μεγαλύτερη απογοήτευση σήμερα προέρχεται από το γεγονός ότι η ταχύτητα δεν έχει λύσει κανένα από τα προβλήματα που υποσχέθηκε ότι θα λύσει. Ή μάλλον έλυσε τα χέρια μας, μας έμαθε να κάνουμε πολλές δουλειές ταυτοχρόνως, αλλά περιέργως δεν ελευθέρωσε χρόνο, δε δημιούργησε προϋποθέσεις δημιουργικότητας ή ελευθερίας.

Θυμίζει λίγο όλο αυτό τους συνταξιούχους που περιμένουν τη σύνταξη για να ξεκουραστούν και τελικά ξεροσταλιάζουν σε ουρές τραπεζών και ιατρείων, δεν μπορούν να χαρούν την τρίτη ηλικία. Γερνάμε πιο ωραίοι, πιο τσιτωμένοι, με μικρότερο προγούλι, βιταμινούχα ποτά, αλλά και πιο αγχωμένοι από ποτέ.

-Κι αυτή η τολμηρή ιστορία σε αντίστροφη φορά, σαν αντίστροφη μέτρηση, σαν την ιστορία του Μπέντζαμιν Μπάτον, που αφηγείστε στο «Μπαρόκ», αυτό το «γεννήθηκε πέντε φορές» που γράφετε από την πρώτη κιόλας σελίδα, ποια ανάγκη και επιθυμία την έφερε;

Η μέση ηλικία. Είναι η εποχή των πρώτων απολογισμών τα πενήντα- τι έκανα, τι ήθελα να κάνω, τι έφερε η ζωή. Απώλειες γονιών, φίλων, αρρώστιες, η σχετικότητα της επιτυχίας, η αληθινή ενηλικίωση. Αργούμε να μεγαλώσουμε στο σύγχρονο κόσμο, βλέπεις ανθρώπους τριάντα ετών και είναι παιδιά. Η μέση ηλικία φέρνει μαζί της ένα είδους θράσους που απ’ότι λένε αποχαλινώνεται όσο γερνάς- δηλαδή όσο δεν έχεις να χάσεις και πάρα πολλά πράγματα αν εισαι ειλικρινής, αφού έτσι κι αλλιώς θα τα χάσεις όλα όταν πεθάνεις. Μπορείς να πεις πια τα πράγματα με το όνομά τους.

-Εάν σας ζητούσα μία εκτίμηση / αποτίμηση των (Ελλήνων) συγγραφέων της γενιάς σας, τι θα λέγατε;

Δεν είμαι κριτικός, αλλά ως αναγνώστρια θα έλεγα ότι οι Έλληνες γράφουν καλύτερα σήμερα. Δεν θα πω για την ποίηση μόνο, στην Ελλάδα είχαμε ανέκαθεν εξαίσιους ποιητές, αλλά και για την πεζογραφία που δεν ήταν το δυνατό μας σημείο. Κάπως σαν να ανασκουμπώθηκαν οι σύγχρονοι Έλληνες, να απέκτησαν μεγαλύτερη πειθαρχία, επειδή το κείμενο χρειάζεται πειθαρχία. Κι ακόμη καλύτεροι είναι οι νεότεροι- ωραίες φωνές, διαφορετικές.

-Τι είναι ο επιτυχημένος συγγραφέας; Οι πωλήσεις; Οι κριτικές; Η αναγνώριση εκτός συνόρων, στον σκληρό στίβο της αγγλόφωνης λογοτεχνίας και των λογοτεχνικών οίκων - γιγάντων; Οι διακρίσεις και τα βραβεία; Η γνώμη που έχει το σινάφι;

Δεν ξέρω τι είναι ο επιτυχημένος συγγραφέας, αλλά μπορώ να δοκιμάσω να πω ποιοι είναι οι καλοί συγγραφείς. Είναι εκείνοι που συνομιλούν με τα κείμενα, με τους συγγραφείς που έγραψαν πριν από αυτούς, που τους απευθύνονται. Στο βάθος της συγγραφής, στον πυρήνα της, υπάρχει η ρομαντική επιθυμία να ξυπνήσεις τους νεκρούς, να τους πεις, άκουσε τώρα τι με έκανες να σκεφτώ, τι ξύπνησες μέσα μου. Η λογοτεχνία είναι ένα παραμιλητό που απευθύνεται σε νεκρούς συγγραφείς. Και σε ζωντανούς αναγνώστες ασφαλώς, αλλά αυτό έπεται. Οι αναγνώστες, οι μεταφράσεις, τα βραβεία, όλα αυτά έπονται της έκδοσης. Το βιβλίο είναι πρωτίστως η συγγραφή του, μετά η έκδοσή του.

-Το τελευταίο βιβλίο που απολαύσατε ως αναγνώστρια;

Τα χρόνια της Annie Ernaux. Έχει γραφτεί πριν από μια δεκαετία και το ανακάλυψα μόλις φέτος. Είναι ένα μυθιστόρημα γραμμένο σε πρώτο πληθυντικό, μιλάει για τη γενιά της, όχι για τον εαυτό της, για όλες τις Γαλλίδες που μεγάλωσαν στη δεκαετία του 40 και ονειρεύτηκαν να ζήσουν στο Παρίσι, είναι ένα συναρπαστικό βιβλίο για τον Μάιο του 68, έτσι θα έπρεπε να διδάσκεται η ιστορία, σαν συλλογικό μυθιστόρημα. Και τις Μεταμορφώ(θ)εις, της Όλγας Παπακώστα, μιας ποιήτριας συνομίληκής μου, που μου αρέσει πολύ.

-«… Και διάλεξα το Μυστικό. Σας είπα ότι στην καρδιά κάθε ενδιαφέρουσας αφήγησης υπάρχει ένα μυστικό, κάτι που δεν γνωρίζει ο αφηγητής, ή ο αναγνώστης, ή και οι δυο τους, ένας ρευστός, απροσδιόριστος πυρήνας που μας κάνει να σκιρτούμε όταν κάποιος ψιθυρίζει. Ουσιαστικά θα γράψουμε ελεύθερα -σας είπα-, απλώς θα αποδώσουμε στο μυστικό τη σημασία και την εστίαση που του αξίζει…» Πόση δουλειά υπάρχει πίσω από τα 17 διηγήματα για μυστικά;

Τα διηγήματα που έγραψαν οι μαθητές μου, τα δουλέψαμε με μεγάλη σοβαρότητα για ένα χρόνο σχεδόν. Με τη διαδικασία της συγγραφής, της επιμέλειας και της έκδοσης ήθελα να τους αποδείξω στην πράξη πόσο σοβαρή δουλειά είναι το γράψιμο ενός και μόνο διηγήματος.

-Ποια η καλύτερη στιγμή σε ένα νέο βιβλίο; Η έρευνα, η ολοκλήρωση του, τα ταξίδια που ακολουθούν για την προώθηση;

Για μένα η καλύτερη στιγμή είναι ένα βήμα μετά την αρχή κι ένα πριν το τέλος. Το ξεδίπλωμα της αρχικής ιδέας, όταν πάψει πια να είναι φασματική και αρχίζει να σε παρασύρει, σε κάνει να αφαιρείσαι και να τραυλίζεις. Και η τελική επιμέλεια, η στιγμή που δεν μπορείς να αφήσεις το χειρόγραφο από τα χέρια σου, το πιάνεις, το ξαναπιάνεις, αλλάζεις μια λέξη, μια τελεία. Σβήνεις και ξανασβήνεις, διαβάζεις και ξαναδιαβάζεις. Αυτή είναι και η τελευταία δραματική πρόβα αποχωρισμού από το κείμενο. Γίνεσαι αναγνώστης του ίδιου σου του βιβλίου.

Λίγες ημέρες πριν από τη συζήτηση στην Τράπεζα της Ελλάδος, η HuffPost Greece έθεσε στις δύο συνομιλήτριες, τη συγγραφέα Αμάντα Μιχαλοπούλου και τη δημοσιογράφο Κατερίνα Λυμπεροπούλου ένα (πολύ προσωπικό) ερώτημα:

Ποιοι είναι οι μυθιστορηματικοί ήρωες που άλλαξαν τη ζωή σας;

Αμάντα Μιχαλοπούλου: Ο Γκρέγκορ Σάμσα στη Μεταμόρφωση, η Κασσάνδρα της Μαργαρίτας Καραπάνου, ο Φάμπιαν του Καίστνερ. Ο Χανς Κάστορπ, η Ορλάντο, ο Μπάρτλεμπι ο γραφιάς, η Μαντάμ Μποβαρί. Είναι ήρωες και ηρωίδες που δεν χρειάζονται πια τους συγγραφείς τους, έχουν αυτονομηθεί από αυτούς, έχουν αποκτήσει δική τους υπόσταση. Υπάρχουν.

Κατερίνα Λυμπεροπούλου: Η Φωτεινή Σάντρη από τον «Κόκκινο Βράχο» του Ξενόπουλου που μου μετάγγισε την αγάπη του για τη Ζάκυνθο. Οι οικογένειες Μπολκόνσκι και Ροστόβ από τον «Πόλεμο και Ειρήνη» του Τολστόι που μου άνοιξαν ορίζοντες και μ′ έμαθαν να βλέπω τον Ανθρωπο πίσω από την Ιστορία. Ο «Ιωαννης Αγγελος» του φινλανδού, Μίκα Βαλτάρι, που μου κατέδειξε τη διεθνή απήχηση του πολυπολιτισμικού Βυζαντίου. Κι η Δέσποινα Δαπέργολα του μοναδικού «ενήλικου» μυθιστορήματος της Π. Σ. Δέλτα, «Ρωμιοπούλες», βασισμένη σε αυτοβιογραφικά στοιχεία, που με έπεισε πως ο μεγάλος έρωτας υπερβαίνει την ίδια τη ζωή.

Info

«Καταθέσεις Πολιτισμού» στην Τράπεζα της Ελλάδος

Τετάρτη 8 Μαΐου 2019 και ώρα 18:00.

Συζήτηση της Αμάντας Μιχαλοπούλου με την Κατερίνα Λυμπεροπούλου με θέμα «Το βίωμα και η επινόησή του: Γιατί είμαστε όλοι μυθιστορηματικοί ήρωες».

Η εκδήλωση θα πραγματοποιηθεί στην αίθουσα Γενικών Συνελεύσεων του Κεντρικού Καταστήματος της Τράπεζας της Ελλάδος (2ος όροφος) στην Αθήνα, με ώρα έναρξης τις 18.00. Πρόσβαση από Πανεπιστημίου 21.

Είσοδος ελεύθερη. Προσέλευση μισή ώρα πριν από την έναρξη της εκδήλωσης.

Απαραίτητη είναι η δήλωση συμμετοχής στο registrations@bankofgreece.gr έως και την Τρίτη 7 Μαΐου.

Για την είσοδό σας στην Τράπεζα της Ελλάδος είναι απαραίτητο να έχετε μαζί σας την αστυνομική σας ταυτότητα ή άλλο επίσημο έγγραφο ταυτοποίησης.