Στις εκβολές του Στρυμόνα, κοντά στο Παγγαίο και στις πλουτοπαραγωγικές πηγές της πεδιάδας του ποταμού, σε κομβικό δρόμο που ενώνει Ανατολή και Δύση, η πόλη της Αμφίπολης μαγνήτισε τους Αθηναίους της εποχής του Περικλή όταν φτιαχνόταν ο Παρθενώνας που την ίδρυσαν το 437 π.Χ. Ο Θουκίδίδης περιγράφει μια πόλη μεγάλη και λαμπρή η οποία, ωστόσο, εξακολούθησε να είναι σημαντική και στη συνέχεια, ως ελεύθερη, κι όχι μόνο κάτω από την ηγεμονία των Αθηναίων. Την εποχή του Φιλίππου γίνεται το προπύργιο του Μακεδονικού βασιλείου και στη συνέχεια το προκεχωρημένο φυλάκιο για την ιστορική εξάπλωση στα Βαλκάνια και την Ανατολή, ενώ αξιοσημείωτη είναι κι η σημασία της στη Ρωμαϊκή εποχή.
Σήμερα, ο δρόμος για τον Τύμβο Καστά και το μεγαλειώδες ταφικό μνημείο της Αμφίπολης που μαρτυρά την μακραίωνη ιστορία του («σαν κάποιος να θέλησε να βάλει όλα τα χαρακτηριστικά της αρχαίας τέχνης σε ένα μνημείο», όπως μας λέει η Εφορος Αρχαιοτήτων Σερρών, Δήμητρα Μαλαμίδου), περνάει από τη Νέα Μεσολακκιά, ένα μικρό χωριό, μόλις 200 κατοίκων. Μικρές πινακίδες με κόκκινα βέλη δείχνουν έναν χωματόδρομο στο τέλος του οποίου βρίσκεται το μνημείο.
Περίπου δέκα χρόνια μετά τον σάλο της ανασκαφής σε απευθείας μετάδοση του 2014, το μνημείο άνοιξε πιλοτικά από τις 18 Μαΐου ως τις 24 Σεπτεμβρίου 2023 για ειδικές ομάδες επισκεπτών που έφτασαν τις 5.000. «Ηταν ένα πειραματικό στάδιο επισκεψιμότητας. Είχαμε εκπαιδευτικούς, ανθρώπους της τοπικής αυτοδιοίκησης, φυσικά αρχαιολόγους και ανθρώπους από τον χώρο του τουρισμού σε τοπικό επίπεδο και σε ευρύτερο επίπεδο», εξηγεί η κυρία Μαλαμίδου. Η κίνηση ρυθμίστηκε με ραντεβού και μάλιστα συγκεκριμένες ώρες διότι μέσα στο μνημείο δεν μπορούν να εισέλθει πάνω από μικρό γκρουπ ατόμων κάθε φορά. Από την Δευτέρα 25 Σεπτεμβρίου οι επισκέψεις στο μνημείο διεκόπησαν, καθώς θα ξεκινήσουν οι εργασίες για την αναδιάταξη των εσωτερικών υποστυλωμάτων και την κατασκευή στην είσοδο του μόνιμου στεγάστρου προστασίας του ταφικού μνημείου.
Ενώπιον των Σφιγγών
«Ολοι ήθελαν 10 - 20 δευτερόλεπτα να πάρουν τις ανάσες τους, να δουν τις Σφίγγες που στέκουν στην είσοδο και να συνειδητοποιήσουν που βρίσκονται», αναφέρει με τη σειρά του ο φύλακας, Νίκος Φούρλιος, πρώην αθλητικογράφος με καταγωγή από το Χρυσό Σερρών που επέστρεψε στα πάτρια εδάφη και μάλιστα σε αξιοσημείωτη αποστολή. «Ενιωθες πώς συγκινούνται ως επισκέπτες. Με το που τους έβαζα μέσα, κατέβαιναν τα τρία σκαλοπάτια και γύριζα να τους κοιτάξω, αντιλαμβανόμουν αυτό το δέος, αυτή την κατάνυξη. Θυμάμαι μια Ισπανίδα λιποθύμησε από συγκίνηση. Εχω βιώσει επίσης κλάματα, πολύ δάκρυ. Συνήθως όμως από ξένους κι αυτό με έχει εντυπωσιάσει», λέει.
Εφορος Αρχαιοτήτων Σερρών: 5.000 κόσμου είναι ένα απολύτως ικανοποιητικό νούμερο
- Μετά από 4 μήνες ανοίγματος έχει κλείσει ο τύμβος Καστά με απολογισμό 5.000 επισκέπτες. Είστε ικανοποιημένη από αυτό τον αριθμό και από την ανταπόκριση;
Είναι ένας αριθμός πολύ ικανοποιητικός και λαμβανομένου υπ′ όψη ότι είχαμε ειδικό κοινό για να προσπαθήσουμε να μην έχουμε συνεχή ροή και πολύ κόσμο, αυτό είναι ένα απολύτως ικανοποιητικό νούμερο. Είχαμε κανονική ροή κι όλα τα ήταν ραντεβού κλεισμένα.
- Οσον αφορά το άνοιγμα σε κανονικές συνθήκες του ταφικού μνημείου η υπουργός Πολιτισμού, Λίνα Μενδώνη, έχει μιλήσει για αρχή του 2027 στο τέλος του ΕΣΠΑ (2021- 2027). Ο δικός σας υπολογισμός όσον αφορά στο άνοιγμα είναι λίγο νωρίτερα από της υπουργού σωστά;
Ο καθένας έχει και τη δική του ματιά στα πράγματα. Νομίζω ότι η υπουργός σωστά κάνει και βάζει τον πήχη λίγο πιο χαμηλά όσον αφορά την πρόοδο των εργασιών και τον ρυθμό ολοκλήρωσης και μ′ αυτή την έννοια το βάζει στο τέλος του επόμενου ΕΣΠΑ 2021 - 2027 (σ.σ. θα αρχίσει εντός του 2023). Εγώ πιστεύω ότι μπορούν να πάνε λίγο πιο γρήγορα οι εργασίες και να υποδεχτούμε τον κόσμο λίγο πιο μπροστά. Πιθανολογώ το καλοκαίρι του 2025 ή κάτι τέτοιο.
- Μετά την ολοκλήρωση των εργασιών που θα διαρκέσουν 3 - 4 μήνες, η δυνατότητα επανέναρξης των επισκέψεων θα εκτιμηθεί;
Ετσι είναι. Πάλι μπορεί να το ανοίξουμε με τον ίδιο τρόπο για ειδικές ομάδες κοινού - με περιορισμό. Η με περιορισμό χρόνου απλώς. Αυτό θα εξαρτηθεί από το πως θα διαμορφωθεί ο χώρος μετά την κατασκευή του στεγάστρου και με τις συνθήκες του εργοταξίου που θα διαμορφωθούν με τις καινούργιες δουλειές που θα αρχίσουν και πέριξ του μνημείου. Μιλάμε για το άνοιγμα των πρανών - γιατί θα γίνουν χωματουργικές εργασίες - και γίνουν οι διάδρομοι τμηματικά (οπότε μπορεί ένα κομμάτι του διαδρόμου να δοθεί σε επίσκεψη) και ενδεχομένως και κάποιου είδους επίσκεψη στο ταφικό μνημείο. Αυτό, επίσης, θα εξαρτηθεί από πολλούς παράγοντες που έχουν να κάνουν και με τα αναστηλωτικά έργα και με τα έργα της συντήρησης αλλά και τις δουλειές γύρω - γύρω για τη διαμόρφωση του περιβάλλοντος χώρου. Τμηματικά αλλά και παράλληλα θα γίνονται πολλές εργασίες. Είναι μεγάλο μνημείο οπότε μπορούμε να «σπάσουμε» τις δουλειές μας.
- Οταν ολοκληρωθούν όλες οι εργασίες το μνημείο θα είναι πολύ διαφορετικό απ′ αυτό που είδαν - όσοι είχαν την τύχη - σήμερα...
Ναι, θα είναι, βέβαια. Αρκετά πιο απελευθερωμένο από σκαλωσιές παραδείγματος χάρη, με ένα στέγαστρο που θα είναι φυσικά πολύ καλύτερο, με εξασφαλισμένες και τις συνθήκες τις προστασίας (ενώ τώρα ήταν ένα εντελώς πρόχειρο στέγαστρο από μουσαμά) και ο περίβολος θα έχει στερεωθεί στα κομμάτια που έχει τον πωρόλιθο μόνο, θα έχει επίσης καθαριστεί και πλήρως αποκαλυφθεί στο κομμάτι που σώζει και την μαρμάρινη επένδυση και θα έχει και τον εκθεσιακό του χώρο από δίπλα στον οποίο θα μπορεί κανείς να βλέπει να υπόλοιπα αρχιτεκτονικά κομμάτια του μνημείου όπως και μερικά από τα ευρήματα. Σχεδιάζουμε ένα μονοόροφο κτήριο γύρω στα 700 τετραγωνικά μέτρα που δεν θα φαίνεται, θα είναι υπόσκαφο και θα έχει άνετο εσωτερικό χώρο για να «βρουν» του χώρους τους τα κομμάτια του αρχιτεκτονικού διακόσμου του ταφικού μνημείου που είναι σημαντικά - και που δεν τα έβλεπε μέχρι σήμερα ο επισκέπτης. Μιλάω για την πόρτα του ταφικού θαλάμου, τη ζωφόρο με τη ζωγραφική διακόσμηση, τα φτερά των Σφιγγών, το κεφάλι της Σφίγγας που θα επιστρέψει στο μνημείο και ευρήματα που αυτή τη στιγμή είναι στην αποθήκη του μουσείου στην Αμφίπολη.
«Φτωχαίνουμε το μνημείο όταν το συνδέουμε με κάποια/ες προσωπικότητες»
- Είμαστε σε θέση τώρα δέκα χρόνια μετά τον σάλο των αποκαλύψεων «σε απευθείας μετάδοση» του 2014 να πλησιάσουμε λίγο καθαρότερα στην εικόνα του ένοικου του ταφικού μνημείου;
Νομίζω ότι είμαστε πιο κοντά στην αλήθεια με την έννοια ότι πρώτον δεν είμαστε σίγουροι για το ποιος είναι. Δεύτερον ότι αναφερόμαστε σε περισσότερα από ένα άτομα - άρα είναι ένας οικογενειακός τάφος. Και τρίτον ότι η μελέτη του σκελετικού υλικού θα δείξει και λίγο περισσότερα πράγματα γι′ αυτούς τους ανθρώπους με τις αναλύσεις και με την περαιτέρω εξέτασή τους. Λίγα περισσότερα πράγματα για τον τρόπο ζωής, διατροφής, για το βιοτικό επίπεδο των ενοίκων του - τέτοιου είδους πληροφορίες που δίνει η ανθρωπολογική έρευνα τώρα με τις σύγχρονες μεθόδους αναλύσεων. Εκτός από την εξέλιξη της έρευνας, αναφέρομαι και σε εξέλιξη της προσέγγισης και από τους ίδιους τους επιστήμονες αλλά και το ίδιο το κοινό. Αρχίζει και γίνεται ξεκάθαρο ότι είναι βεβιασμένο και παράταιρο με την αρχαιολογική έρευνα το να φτάνουμε σε προτάσεις ονομάτων όταν δεν έχουμε επιγραφικά κείμενα και άλλα αρχαιολογικά στοιχεία τα οποία να μας οδηγούν εκεί. Επομένως, βρισκόμαστε πλέον σε μια πιο ψύχραιμη θεώρηση του συνόλου των ευρημάτων.
- Αν κάτι μας δώσει απάντηση σ′ αυτή την ερώτηση, αυτό θα είναι εντός ή εκτός του ταφικού μνημείου;
Νομίζω ότι πρέπει να ψάξουμε λίγο πιο μακριά και να το συνδέσουμε με την ιστορία της Αμφίπολης. Να ψάξουμε την ιστορία και την αρχαιολογία της πόλης για να φωτιστεί καλύτερα το ίδιο το μνημείο.
- Υπάρχουν σημαντικά ανασκαφικά ευρήματα και στην ευρύτερη περιοχή;
Βεβαίως. Οι ανασκαφές στα μνημεία της πόλης είναι αρκετές ήδη, το δυστύχημα είναι ότι δεν έχουμε τις τελικές και πλήρεις δημοσιεύσεις. Εχουμε «ραπόρτα» ανασκαφών στα πρακτικά της Αρχαιολογικής Εταιρείας ή το Αρχαιολογικό Δελτίο, σε διάφορα άρθρα σε συνέδρια, αλλά αυτά είναι αποσπασματικές δημοσιεύσεις . Θα πρέπει να κάνουμε λίγο υπομονή. Στην Αμφίπολη υπάρχει συστηματικό πρόγραμμα ανασκαφής στο κέντρο της πόλης που αναζητεί δημόσια κτήρια των ελληνιστικών και των κλασσικών καθώς και ρωμαϊκών χρόνων. Αυτό είναι ένα πενταετές πρόγραμμα για το οποίο συνεργαζόμαστε με το Πανεπιστήμιο Πατρών.
Σ′ αυτή τη φάση έχουμε ξεκαθαρίσει την κατάσταση κοντά στη μια από τις παλαιοχριστιανικές εκκλησίες για ένα κτήριο με δημόσιο χαρακτήρα που φαίνεται να είναι πολύ σημαντικό. Τα φετινά αποτελέσματα μας δείχνουν ότι μάλλον έχουμε να κάνουμε μ′ ένα ιερό της Μητέρας των θεών (που σχετίζεται με τη δημόσια ζωή όλων των πόλεων) και θέλουμε να πιστεύουμε ότι έχουμε μια φάση πρώιμη ελληνιστική, αν όχι ύστερη κλασσική - δηλαδή και της εποχής του Περικλή. Αυτό το νέο είναι φρέσκο, καθ′ ότι αυτή η ανασκαφή ολοκληρώθηκε τέλος Αυγούστου.
- Τι είναι αυτό κάνει αυτό το μνημείο μοναδικό σε εγχώρια αλλά και σε παγκόσμια κλίμακα;
Είναι μοναδικό και λόγω μεγέθους, και διότι οι διαστάσεις του είναι σημαντικές, και λόγω ποιότητας υλικών κατασκευής, πολυτέλειας κατασκευής, και λόγω αρχιτεκτονικών - διαφορετικών - στοιχείων που συνδυάζει: Γλυπτικής και ζωγραφικής και διακόσμησης στους τοίχους και τα γλυπτά και τα μωσαϊκά που έχει. Ολα αυτά λειτουργούν προσθετικά και φτιάχνουν ένα σύνολο με πολλούς συμβολισμούς και μεγάλη δυναμική που αποδεικνύει μεγάλο πλούτο αλλά και ιδιαιτερότητα στην εκτέλεση. Σαν κάποιος να θέλησε να βάλει όλα τα χαρακτηριστικά της αρχαίας τέχνης σε ένα μνημείο.
- Θα πρέπει δηλαδή έχουμε μια ευρύτερη ιστορική θεώρηση του μνημείου;
Κάτω από το πρίσμα των πολλών και διαφορετικών φάσεων και ιστορικών εξελίξεων της πόλης πρέπει να δούμε και το μνημείο του Καστά. Η ζωή του συνδυάζεται με πολλές διαφορετικές χρονικές φάσεις της Αμφίπολης αφού σχεδιάζεται από τα ελληνιστικά χρόνια και μετά. Δηλαδή από το τέλος 4ου ή αρχές 3ου που κατασκευάζεται ως ταφικό μνημείο έχει πολλές φάσεις ζωής που ακολουθούν τις ιστορικές στιγμές της Αμφίπολης από εκεί και πέρα. Και πρέπει, λοιπόν, να ανοίξουμε τα μάτια μας και να προσέξουμε το μνημείο μελετώντας το και ακολουθώντας τα σημάδια που μπορούμε να βρούμε και στην αρχιτεκτονική και στην διακόσμηση για να καταλάβουμε το μέγεθος της σημασίας του..
- Κι όχι κατ′ ανάγκην να το συνδέουμε με κάποια/ες προσωπικότητες δηλαδή;
Ναι. Νομίζω ότι το φτωχαίνουμε όταν το κάνουμε αυτό
- Κυρία Μαλαμίδου η Ιστορία πιστεύεται γράφεται συλλογικά ή ατομικά από μεγάλες προσωπικότητες;
Αυτή είναι μια γενικότερη ερώτηση που έχει να κάνει με θέματα κοσμοαντίληψης. Προσωπικά νομίζω ότι η ιστορία γράφεται συλλογικά, απλά υπάρχουν κάποιες περίοδοι πύκνωσης γύρω από συγκεκριμένες προσωπικότητες που είναι δυναμικές και που προκαλούν δονήσεις ιδιαίτερες στην εξέλιξη των πραγμάτων.
- Πώς θα θέλατε να δείτε το μνημείο; Το στοίχημά σας για το μέλλον του;
Ακριβώς αυτό: Να μπορούμε, με τον τρόπο που θα οδηγήσουμε την επίσκεψη, να δώσουμε την ευκαιρία στον κοινό να δει το μνημείο πολυεπίπεδα κι μέσα από πολλές γωνίες θέασης. Οχι μόνο με τα μάτια μας, μέσα από την φυσική θέαση δηλαδή, αλλά και μέσα από τη λειτουργία του μυαλού. Να βάλουμε το μυαλό των ανθρώπων να δουλέψει κι όχι να αφηγηθούμε κάτι που εμείς καταλαβαίνουμε μόνο. Γιατί μπορεί οι άλλοι άνθρωποι να καταλάβουν περισσότερα.
Ο Νίκος Φούρλιος, φύλακας: Η τοπική κοινωνία έρχεται εδώ και βγάζει τα ... σώψυχά της. «Γιατί δεν λέμε ότι είναι ο Μέγας Αλέξανδρος;»...
Ο Νίκος Φούρλιος στέκεται κάτω από τον ήλιο με μια μικρή μαγκούρα φορώντας το καπέλο του («δώρο από ... χέρι», μας λέει) και περιγράφει γλαφυρά την ανθρωπογεωγραφία των 5.000 επισκεπτών του μνημείου στο διάστημα που άνοιξε πιλοτικά με τους προαναφερθέντες περιορισμούς και χωρίς εισιτήριο.
«Μου ανέθεσαν την επισκεψιμότητα στον τύμβο Καστά. Εχω βάλει πάνω από 5.000 άτομα. Εκλεινα ραντεβού και έβαζα τον κόσμο στο μνημείο. Κατέγραψα τεράστιο ενδιαφέρον. Εχουν έρθει άνθρωπο απ′ όλο τον κόσμο», λέει.
Για τον φύλακα του ταφικού μνημείου, ωστόσο, υπάρχουν κατηγορίες επισκεπτών. «Ας ξεκινήσουμε πρώτα από την τοπική κοινωνία. Η τοπική κοινωνία έρχεται εδώ και βγάζει τα ... σώψυχά της. ”Γιατί δεν λέμε ότι είναι ο Μέγας Αλέξανδρος, γιατί το κρύβουμε, πήραμε την επισκεψιμότητα από την Αθήνα και τη φέραμε στο τύμβο Καστά...” Ακουγα τέτοια.
Μετά είναι η κατηγορία των εκπαιδευτικών: Οι μισοί ακούν πέντε πράγματα, σκέφτονται, μαθαίνουν. Οσον αφορά στην τριτοβάθμια εκπαίδευση, τα πτυχία, οι καθηγητές Πανεπιστημίου, το επίπεδο ανεβαίνει. Ερχόντουσαν, άκουγαν, μελετούσαν, συζητούσαν..
Ακόμα οι ξένοι: Δεν ρωτούσαν τίποτα. Εκεί ένιωθες πώς συγκινούνταν βαθιά ως επισκέπτες. Ηταν εκστασιασμένοι και δεν είχαν πολλές - πολλές κουβέντες.
Και τέλος, μια άλλη μερίδα Ελλήνων επισκεπτών που ψάχνουν μυστήρια, ψάχνουν Δωδεκαθεϊστές σε τέτοια ατμόσφαιρα», καταλήγει.
Για τον ίδιο, η καλή μέρα φάνηκε από το ... πρωί. «Βάλαμε πάνω από 1.500 άτομα το μισό Απρίλιο μέχρι τέλος Μαΐου. Λεωφορεία δεν δεχτήκαμε ως επί το πλείστον, Να φανταστείτε είχα αρνηθεί την είσοδο σε 1000 Ιταλούς.... »
Κι ο ίδιος καταλήγει δείχνοντάς μας τις δύο σκυλίτσες που έχει υιοθετήσει η ομάδα των φυλάκων: «Αυτές είναι η Ρωξάνη και η Ολυμπιάδα. Αυτές είναι οι πραγματικοί φύλακες αυτού του μνημείου».
