Ο Αμαζόνιος είναι μια από τις τελευταίες μεγαλύτερες ανεξερεύνητές περιοχές του πλανήτη, αλλά εδώ και αιώνες κυκλοφορούν θρύλοι ότι χαμένες πόλεις υπήρχαν βαθιά μέσα στα δάση του. Η αναζήτηση για το Ελ Ντοράντο, μια υποτιθέμενη πόλη του χρυσού, παρέσυρε πολλούς Ισπανούς εξερευνητές στη ζούγκλα και μερικοί από αυτούς δεν επέστρεψαν ποτέ. Μόλις τον 20ο αιώνα, ο Βρετανός εξερευνητής Πέρσι Φόσετ έψαξε για αυτό που πίστευε ότι ήταν η Χαμένη Πόλη του Ζ. Εξαφανίστηκε στη ζούγκλα και πρόσθεσε το δικό του ημιτελές κεφάλαιο σε μια ιστορία που ξεκίνησε πριν από 600 χρόνια.
Τώρα η πλοκή έχει πάρει μια νέα τροπή, καθώς οι επιστήμονες ανακάλυψαν ότι οι αρχαίες πόλεις όντως υπήρχαν στον Αμαζόνιο. Και ενώ τα αστικά ερείπια παραμένουν εξαιρετικά δύσκολο να βρεθούν σε πυκνά, απομακρυσμένα δάση, η τεχνολογία έχει βοηθήσει να αλλάξει το παιχνίδι.
Επιστήμονες πέταξαν με ελικόπτερο και με τη βοήθεια τηλεσκόπησης με βάση το φως (lidar) για να αποψιλώσουν ψηφιακά το θόλο και να αναγνωρίσουν τα αρχαία ερείπια ενός τεράστιου αστικού οικισμού γύρω από το Λάνος Ντε Μόγιος στον Αμαζόνιο της Βολιβίας που εγκαταλείφθηκε πριν από περίπου 600 χρόνια.
Οι νέες εικόνες αποκαλύπτουν, λεπτομερώς, ένα προπύργιο του κοινωνικά πολύπλοκου πολιτισμού Κασαράμπε (500-1400 π.Χ.) με αστικά κέντρα που διαθέτουν μνημειακή πλατφόρμα και αρχιτεκτονική πυραμίδων. Υπερυψωμένα μονοπάτια συνέδεαν έναν αστερισμό οικισμών που μοιάζουν με προαστιακό, που εκτείνονταν για μίλια σε ένα τοπίο που διαμορφώθηκε από ένα τεράστιο σύστημα ελέγχου και διανομής νερού με δεξαμενές και κανάλια. Η τοποθεσία, που περιγράφηκε αυτή την εβδομάδα στο Nature, είναι η πιο εντυπωσιακή ανακάλυψη που υποδηλώνει ότι η «έρημος» του τροπικού δάσους του Αμαζονίου ήταν πραγματικά πυκνοκατοικημένη και σε μέρη αρκετά αστικοποιημένα, για πολλούς αιώνες πριν ξεκινήσει η καταγεγραμμένη ιστορία της περιοχής.
Ο συν-συγγραφέας Χείκο Προύμερς, του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου, αναφέρεται σε μια παλιά ισπανική παροιμία που υποστηρίζει ότι κανείς δεν είναι τόσο τυφλός όσο αυτός που δεν θέλει να δει. «Είναι ένας μύθος που δημιουργήθηκε από Ευρωπαίους που πραγματικά μιλούσαν για ζούγκλα και τεράστιες περιοχές ανέγγιχτες από τους ανθρώπους», λέει. «Έτσι, πολλοί άνθρωποι δεν ήθελαν να δουν ότι υπήρχαν αρχαιολογικοί χώροι εδώ που αξίζουν εξερεύνηση».
«Είμαι βέβαιος ότι στα επόμενα 10 ή 20 χρόνια θα δούμε πολλές από αυτές τις πόλεις, και μερικές ακόμη μεγαλύτερες από αυτές που παρουσιάζουμε στην εργασία μας», προσθέτει.
Ο Μικαέλ Χεκενμπέργκερ, ανθρωπολόγος στο Πανεπιστήμιο της Φλόριντα, δεν συμμετείχε στην έρευνα, αλλά μελετά την αστικοποίηση στον προκολομβιανό Αμαζόνιο για σχεδόν δύο δεκαετίες. Σημειώνει ότι στοιχεία του οικισμού στο Λάνος Ντε Μόγιος, όπως τάφροι και μονοπάτια, και ένα τροποποιημένο τοπίο από πάρκα, δάση εργασίας και ιχθυοκαλλιέργειες, έχουν παρατηρηθεί αλλού στον αρχαίο Αμαζόνιο. Αλλά η νέα έρευνα αποκαλύπτει κάτι πολύ νέο.
Προηγούμενα παραδείγματα αστικοποίησης στον Αμαζόνιο περιλαμβάνουν την περιοχή Ούπερ Χίνγκου του βραζιλιάνικου Αμαζονίου, όπου ο Χέκενμπέργκερ συνεργάζεται με το έθνος Κουικούρο. Τέτοιοι οικισμοί θα μπορούσαν να περιγραφούν ως ομάδες χωριών δικτυωμένων μεταξύ τους. Δεν είναι τεχνικά αστικά, υποστήριξαν ορισμένοι ειδικοί, επειδή δεν έχουν σαφώς καθορισμένα μεγαλύτερα κέντρα, με μνημειακή αρχιτεκτονική όπως αναχώματα από πλατφόρμα και ναούς σε σχήμα U. Αλλά αυτά τα αστικά κέντρα βρίσκονται στο Λάνος Ντε Μόγιος. «Αυτή είναι κατά τη γνώμη μου η πιο ξεκάθαρη περίπτωση ενός πλήρως αστικοποιημένου τοπίου του Αμαζονίου», σημειώνει ο Χέκενμπέργκερ. «Είναι ένα θαυμάσιο έργο. Δείχνει πραγματικά αξιοσημείωτο φάσμα πραγμάτων που έκαναν οι άνθρωποι στο παρελθόν για να δουλέψουν με τα τοπία τους και να εργαστούν με όλο και μεγαλύτερους πληθυσμούς».
Προηγούμενες πρακτικές αρχαιολογικές εργασίες και άλλες προσπάθειες τηλεπισκόπησης είχαν αποκαλύψει εκατοντάδες απομονωμένες τοποθεσίες σε περισσότερα από 1.700 τετραγωνικά μίλια της περιοχής Λάνος Ντε Μόγιος, συμπεριλαμβανομένων οικισμών που κατοικούνταν όλο το χρόνο από τους Κασαμπάρε, οι οποίοι κυνηγούσαν, ψάρευαν και καλλιεργούσαν βασικές καλλιέργειες όπως αραβόσιτος. Είχαν επίσης εντοπιστεί περίπου 600 μίλια πεζοδρομίων και καναλιών. Αλλά οι υλικοτεχνικές προκλήσεις της χαρτογράφησης τους σε ένα απομακρυσμένο τροπικό δάσος εμπόδισαν τις προσπάθειες να συνδεθούν οι κουκκίδες και να δούμε αν ή πώς σχετίζονταν μεταξύ τους.
Η απομακρυσμένη, δασική περιοχή είναι δύσκολο να εξερευνηθεί και τα κατάλοιπα είναι δύσκολο να εντοπιστούν, ακόμη και από τον αέρα. «Δεν υπάρχει τρόπος να μάθετε τι υπάρχει εκεί κάτω μέχρι να φτάσετε εκεί, και όταν φτάσετε εκεί έχετε προβλήματα να προσπαθήσετε να βρείτε και να προσανατολίσετε τις τοποθεσίες», λέει ο Προύμερς.
Έτσι, η ομάδα διεξήγαγε αερομεταφερόμενη χαρτογράφηση lidar έξι διαφορετικών περιοχών, που κυμαίνονταν σε μέγεθος από περίπου 4 τετραγωνικά μίλια έως 32 τετραγωνικά μίλια, για μια πανοραμική θέα της καρδιάς του πολιτισμού Κασαμπάρε της Βολιβίας μεταξύ περίπου 500 και 1400 π.Χ. Από ένα αεροσκάφος, το σύστημα lidar εκτοξεύει ένα πλέγμα υπέρυθρων ακτίνων, εκατοντάδες χιλιάδες ανά δευτερόλεπτο, και όταν κάθε δέσμη χτυπά κάτι στην επιφάνεια της Γης, αναπηδά με ένα μέτρο απόστασης. Αυτό δημιουργεί ένα τεράστιο σύννεφο σημείων δεδομένων, τα οποία μπορούν να τροφοδοτηθούν σε λογισμικό υπολογιστή που δημιουργεί εικόνες υψηλής ανάλυσης στις οποίες οι επιστήμονες μπορούν να αποψιλώσουν ψηφιακά τον Αμαζόνιο. Καθαρίζοντας τα δέντρα, οι χάρτες αποκαλύπτουν την επιφάνεια της Γης και τα αρχαιολογικά χαρακτηριστικά σε αυτήν. Σε αυτήν την περίπτωση, οι εικόνες έδειχναν ξεκάθαρα 26 μοναδικές τοποθεσίες, συμπεριλαμβανομένων 11 που ήταν προηγουμένως άγνωστες.
Μεταξύ των 26 τοποθεσιών ήταν δύο μεγάλα αστικά κέντρα, το Λαντιβάρ και το Κοτόκα. Ήταν ήδη γνωστό ότι υπήρχαν, αλλά οι νέοι χάρτες περιγράφουν λεπτομερώς την αρχαιολογική τους πολυπλοκότητα και το τεράστιο μέγεθός τους (1,2 και 0,5 τετραγωνικά μίλια αντίστοιχα). Κάθε μεγάλο κέντρο περιβάλλεται από διαδοχικούς δακτυλίους οχυρώσεων τάφρου και επάλξεων. Οι τοποθεσίες διαθέτουν τεχνητές βεράντες, τεράστια κτίρια με χωμάτινη πλατφόρμα και κωνικές πυραμίδες ύψους άνω των 21 μέτρων. Όλα αυτά τα εντυπωσιακά αστικά και τελετουργικά κτίρια είναι επίσης προσανατολισμένα προς τα βόρεια-βορειοδυτικά, κάτι που οι επιστήμονες πιστεύουν ότι αντανακλά μια κοσμολογική άποψη του κόσμου που παρατηρείται αλλού σε αρχαίες τοποθεσίες στον Αμαζόνιο.
Η εναέρια άποψη με τα δέντρα απογυμνωμένα αποκάλυψε δύο κέντρα, το καθένα αγκυροβολημένο από ένα μεγάλο δίκτυο περιφερειακών οικισμών που συνδέονται με πολλά μονοπάτια. Αυτά τα περάσματα ακτινοβολούν έξω από τα κέντρα σαν ακτίνες σε τροχό και τεντώνονται για αρκετά μίλια. Αυτά συνδέουν προαστικούς οικισμούς, που κυμαίνονται από μικρούς οικισμούς πιο κοντά στα κέντρα έως πιο απομακρυσμένες και ακόμη μικρότερες τοποθεσίες που μπορεί να είχαν χρησιμοποιηθεί ως προσωρινά κάμπινγκ. Ομοίως, τα κανάλια εκτείνονται επίσης από τα κύρια κέντρα και συνδέονται με ποτάμια και τη Λαγκούνα Σαν Χοσέ, η οποία προφανώς παρέδωσε νερό στην Κοτόκα.
«Βασικά αναμόρφωσαν το τοπίο όσον αφορά την κοσμολογία τους, η οποία είναι συγκλονιστική», λέει ο Κρις Φίσερ, αρχαιολόγος του Κρατικού Πανεπιστημίου του Κολοράντο που δεν συμμετείχε στη μελέτη και ειδικεύεται στη Μεσοαμερική. «Το μόνο πρόβλημα είναι ότι αυτή η αρχιτεκτονική κατασκευάστηκε από τούβλο λάσπης. Έτσι, ενώ εκείνη την εποχή ήταν τόσο φανταστική όσο τίποτα στην περιοχή των Μάγια, τα μνημεία των Μάγια άντεξαν επειδή είχαν ασβεστόλιθο, ενώ αυτά δεν ήταν τόσο ανθεκτικά».
Οι Κασαμπάρε σίγουρα δεν είναι τόσο γνωστοί όσο οι Μάγια. Ποιοι ήταν λοιπόν; Μια δεκαετία αρχαιολογικών εργασιών στην περιοχή έδειξε ότι ο πολιτισμός τους ήταν ξεχωριστός και η περιοχή που κατοικούσαν ήταν πιθανότατα μια ετησίως πλημμυρισμένη σαβάνα με παραποτάμια δάση - αντί για τις τεράστιες αδιάσπαστες συστάδες ξυλείας που βρίσκει κανείς στην περιοχή σήμερα.
Οι πολιτισμοί των Άνδεων, όπου οι μνημειακές πλατφόρμες τύμβοι και οι ναοί είναι εξέχοντες, δεν είναι γεωγραφικά μακριά. Αλλά μια εισροή ανθρώπων των Άνδεων ή η επιρροή τους δεν ευθύνεται για τη δημιουργία αυτών των αστικών περιοχών, λέει ο Προύμερς. «Οι Άνδεις έχουν μελετηθεί πολύ καλά και δεν θα βρείτε καμία τοποθεσία αυτού του τύπου στις Άνδεις, οπότε μπορούμε να πούμε ότι είναι όχι κάτι που προήλθε από τις Άνδεις. Είναι μοναδικά του Αμαζονίου».
Το τι συνέβη με τους Κασαμπάρε και τους οικισμούς τους παραμένει μυστήριο, αλλά η χρονολόγηση στις τοποθεσίες υποδηλώνει ότι η κατοχή τους έληξε γύρω στο 1400 C.E.- πριν από την άφιξη των Ευρωπαίων στον Αμαζόνιο. Η εκτεταμένη ξηρασία μπορεί να ήταν ο ένοχος, θεωρεί ο Προύμερς. Σε διάφορες τοποθεσίες η ομάδα του έχει βρει τεράστιες δεξαμενές για αποθήκευση νερού, κάτι που δεν θα περίμενε κανείς αμέσως σε μια περιοχή του Αμαζονίου που είναι γνωστή για τις άφθονες βροχοπτώσεις.
«Φυσικά, δεν ξέρουμε αν αυτά ήταν για παροχή πόσιμου νερού ή για εκτροφή ψαριών ή χελώνων, αλλά είναι πολύ ενδιαφέρον που τα έχουμε», λέει. «Γνωρίζουμε ότι υπήρξαν έντονες ξηρασίες στις περιοχές του Αμαζονίου πολλές φορές στην ιστορία. Αυτό μπορεί να είχε συμβεί και σε αυτήν την κουλτούρα. Χρειάζεται μόνο ένα ή δύο χρόνια απώλειας συγκομιδής και οι άνθρωποι πρέπει να μετακινηθούν».
Αν και αντιμετώπισε ένα άγνωστο τέλος, η κουλτούρα που ευδοκίμησε εδώ προσθέτει στις αυξανόμενες αποδείξεις ότι ο Αμαζόνιος δεν είναι στην πραγματικότητα μια από τις μεγάλες ανέγγιχτες περιοχές άγριας φύσης στον κόσμο - και δεν ήταν καν ένα αδιάσπαστο δάσος μέχρι τη σχετικά σύγχρονη εποχή.
Οι μελέτες για το παλαιοκλίμα έχουν δείξει ότι μεγάλο μέρος του δάσους του Αμαζονίου είναι πολύ νεότερο από ό,τι υποψιαζόμαστε και ότι μεγάλες περιοχές του Αμαζονίου, ίσως το ένα πέμπτο, ήταν στην πραγματικότητα ανοιχτά περιβάλλοντα σαβάνας πριν φτάσουν οι Ευρωπαίοι στην Αμερική. Ένα τέτοιο περιβάλλον θα διευκόλυνε τον τύπο της μηχανικής τοπίου που είναι όλο και πιο εμφανές ότι ασκούνταν από Αμαζονίους, πολλοί από τους οποίους πιθανότατα ζούσαν σε αστικούς ή προαστιακούς οικισμούς με υψηλό επίπεδο κοινωνικοπολιτικής οργάνωσης.
Ο Μικαέλ Χεκενμπέργκερ έχει εργαστεί για δεκαετίες στην περιοχή Χίνγκου της Βραζιλίας, όπου δεκάδες κοινότητες που αποκαλεί «πόλεις του κήπου» διαθέτουν σπίτια, πλατείες και τείχη. Αν και οι τοποθεσίες δεν έχουν τα πολύ μεγαλύτερα μνημειακά κέντρα που βρέθηκαν στη Βολιβία, συνδέονταν με ένα σύστημα δρόμων, γεφυρών και καναλιών, όλα τοποθετημένα σε ένα μεγάλο τεχνικό τοπίο με χωράφια, ιχθυοτροφεία και άλλα χαρακτηριστικά. Παραδόξως, αυτή η χαμηλής πυκνότητας, αστική κουλτούρα - που έμοιαζε περισσότερο με ένα σύμπλεγμα προαστιακών κοινοτήτων χωρίς αστικό κέντρο - άκμασε στην ίδια περιοχή όπου ο Πέρσι Φόσετ εξαφανίστηκε αναζητώντας τη Χαμένη Πόλη του Ζ.
Όσο δύσκολο και αν είναι ο εντοπισμός τους στο δάσος, χωματουργικά έργα ξεκάθαρα κατασκευασμένα από ανθρώπους, σχέδια γνωστά ως γεωγλυφικά, έχουν βρεθεί σε πολλές άλλες τοποθεσίες του Αμαζονίου. Το 2018, επιστήμονες που χρησιμοποιούσαν δορυφορικές εικόνες ανέφεραν ότι μεγάλες περιοχές του δάσους του Αμαζονίου στην πολιτεία Μάτο Γκρόσο της Βραζιλίας, που κάποτε πιστευόταν ότι κατοικούνταν στην καλύτερη περίπτωση ήταν αραιοκατοικημένες, ήταν διάσπαρτες με χωριά και περίεργα γεωγλυφικά χωματουργικά. Ακόμη και εδώ, μακριά από μεγάλα ποτάμια, πολλές εκατοντάδες χωριά θα μπορούσαν να έχουν φιλοξενήσει έως και ένα εκατομμύριο ανθρώπους μεταξύ 1250 και 1500 π.Χ. σε μια περιοχή που αντιπροσωπεύει μόνο το 7 τοις εκατό περίπου της λεκάνης του Αμαζονίου. Ωστόσο, εάν μεγαλύτερα αστικά κέντρα αγκυροβόλησαν αυτές τις κατοικημένες τοποθεσίες, δεν έχουν ακόμη εντοπιστεί.
Τέτοιες ανακαλύψεις οικισμών ήταν αποτέλεσμα πολύ σκληρής δουλειάς. Παρά τους μεγάλους και εκλεπτυσμένους πληθυσμούς που κάποτε ευδοκιμούσαν εδώ, έχει αποδειχθεί δύσκολο να βρεθούν μόνιμες αποδείξεις αστικοποίησης στον απομακρυσμένο και πυκνό δασικό Αμαζόνιο. Αλλά η τεχνολογία lidar φαίνεται ότι θα ενισχύσει γρήγορα τον ρυθμό των μελλοντικών ανακαλύψεων. «Το Lidar ήταν μεταμορφωτικό για την αρχαιολογία και αυτό το έργο είναι ένα εξαιρετικό παράδειγμα αυτού», λέει ο Κρις Φίσερ. «Αυτοί οι ερευνητές μπόρεσαν να δουν μοτίβα που απλώς δεν ήταν ορατά από το έδαφος και αυτό το σχέδιο έδειξε ξεκάθαρα δύο πολύ μεγάλους οικισμούς, ενσωματωμένους σε ένα σύστημα οικισμών.
Ενώ φαίνεται ότι κάποτε ο Αμαζόνιος ήταν γεμάτος από ανθρώπινη δραστηριότητα, πολλοί αρχαίοι τόποι παρέμειναν σχεδόν αδιατάρακτοι για περίπου 500 χρόνια, κάτι που ο Προύμερς αναφέρει ως μεγάλο πλεονέκτημα. «Η περιοχή έχει πολύ χαμηλή πυκνότητα πληθυσμού και αυτό σημαίνει ότι βρίσκουμε τα λείψανα των προ-ισπανικών πολιτισμών εκεί πέρα σχεδόν ανέγγιχτα», λέει.
Αλλά ο Αμαζόνιος αλλάζει γρήγορα. Τα δάση εξαλείφονται για την προώθηση της γεωργίας, της κτηνοτροφίας, της παραγωγής ενέργειας και των δρόμων και των φραγμάτων που υποστηρίζουν τέτοιες προσπάθειες. Πολλές από αυτές τις αδιατάρακτες περιοχές, με τα κρυφά αρχεία των προηγούμενων πολιτισμών, δεν θα παραμείνουν έτσι για πολύ. Ο Φίσερ υποστηρίζει τη σάρωση lidar μεγάλης κλίμακας του Αμαζονίου και πολύ πιο πέρα, μέσω ενός έργου Earth Archive που στοχεύει στην αποτύπωση ό,τι απομένει από το παρελθόν προτού χαθεί στο μέλλον.
«Μας τελειώνει ο χρόνος γιατί χάνουμε τον Αμαζόνιο», λέει. «Και θα χάσουμε πράγματα που ποτέ δεν ξέραμε ότι υπήρχαν. Για μένα αυτό είναι μια πραγματική τραγωδία».
Πηγή: Smithsonianmag