Έχουμε ξαναγράψει στη HuffPost Greece για το «Μπουλούκι»,
μια ομάδα- παρέα νέων τεσσάρων αρχιτεκτόνων και ενός πολιτικού
μηχανικού που προσπαθούν να αναζωογονήσουν την παραδοσιακή
τέχνη της πέτρας. Δεν είναι οι μόνοι που προσπαθούν ανά την Ελλάδα,
αλλά, σίγουρα, αν υπήρχαν περισσότερες τέτοιες συλλογικότητες, τα
ορεινά χωριά μας και η ύπαιθρος πέριξ αυτών θα ήταν πολύ πιο
όμορφη, αισθητά περισσότερο αυθεντική.
Στις 31 του Οκτώβρη ολοκληρώθηκε μια σχεδόν δίμηνη
μαθητεία που διοργάνωσε το «Μπουλούκι» δίπλα στην περίφημη
Γέφυρα της Πλάκας, στα Τζουμέρκα. Αντικείμενο της δράσης τους η
(ανά)κατασκευή και συντήρηση από νέους κτίστες και παλιούς
μαστόρους του ιστορικού μονοπατιού που οδηγούσε στην γέφυρα.
Το επόμενο καλοκαίρι, που η Γέφυρα της Πλάκας, αναστηλωμένη πλέον,
θα στεφανώνει ως πέτρινο, οξυκόρυφο διάδημα τον Άραχθο ποταμό,
το μονοπάτι θα βοηθά τον επισκέπτη του 2020 να σχηματίσει μια
ολοκληρωμένη- διαχρονική και ουχί γραφική- αίσθηση και εμπειρία
αλλοτινών καιρών. Να απολαύσει τη φύση, να χαρεί την παραδοσιακή
αρχιτεκτονική του τόπου, να ταξιδέψει στην Ελλάδα αλλά και στον
χρόνο τελικά.
Τέτοια τεχνικά έργα μικρής κλίμακας δεν έχουν μόνο εικαστική
αξία, ούτε αφορούν μόνο το τοπίο και τους επισκέπτες- πρωτίστως
δίνουν εμψυχωτικές επί τη πράξει πνοές- θέσεις εργασίας,
μεροκάματα και δουλειές για να το κάνουμε λιανά- στις τοπικές
κοινωνίες. Τα θετικά αποτελέσματα γίνονται ορατά στην
μικροκλίμακα του κάθε χωριού, του κάθε μικρού, απομακρυσμένου
τόπου.
Με τον αρχιτέκτονα Παναγιώτη Κωστούλα, παίρνουμε τα
πράγματα από την αρχή.
«Το μονοπάτι χρησιμοποιείται ακόμα από ανθρώπους που
πηγαίνουν στα χωράφια τους. Περιορίστηκε η χρήση του όταν κατασκευάστηκε, περίπου πριν είκοσι χρόνια, το καινούργιο
μονοπάτι πλάι στην όχθη του ποταμού, αλλά ποτέ δεν ερήμωσε
εντελώς», μου λέει ο ίδιος. «Ξεκινά κοντά στον οικισμό της Πλάκας,
το περπατάνε τουρίστες και επισκέπτες επίσης- στο διάβα του
συναντάς κι ένα μικρό εκκλησάκι».
Έχω καλή εικόνα του τόπου- η γύρω φύση είναι οργιώδης,
καταπράσινη, κυκλωμένη από δασωμένα βουνά και με τον αχό του
ποταμού να λειτουργεί σαν soundtrack ενός γλυκού περπατητού που
τελειώνει εμφατικά στο παλιό τελωνείο και την περίφημη γέφυρα.
«Το μήκος του μονοπατιού είναι περίπου 400 μέτρα», λέει ο
Παναγιώτης. «Το μισό περίπου οδηγεί στον οικισμό της Πλάκας και
το υπόπλοιπο μισό – η συνέχειά του- φτάνει έως το Γεφύρι της
Πλάκας. Ένα μεγάλο τμήμα του, εκεί που το έδαφος ήταν πιο
σταθερό, ίσως δεν ήταν εξαρχής λιθόκτιστο. Πιθανολογούμε ότι
ξεκινούσε ως καλντερίμι από τα σπίτια του χωριού, χωμάτινο μετά
και, φτάνοντας στο γεφύρι, γινόταν λιθόστρωτο πάλι. Πριν
δεκαπέντε χρόνια πλακοστρώθηκε όλο αυτό το δεύτερο μισό με
πλάκες Καβάλας, κάτι που δεν άρμοζε στο συγκεκριμένο τόπο, τόσο
ιστορικά όσο και τεχνικά. Ακόμα, λόγω λαθών στη μελέτη και την
εφαρμογή τους στον συγκεκριμένο χώρο, μεγάλο μέρος τους
καταστράφηκε. Ζητήσαμε λοιπόν από τον Δήμο Βορείων
Τζουμέρκων να αφαιρέσει την καινούργια επένδυση κι εμείς να το
κατασκευάσουμε ξανά, να το συνεχίσουμε ως καλντερίμι κάνοντας
πρακτική άσκηση».
- Αυτή είναι η παράμετρος της μαθητείας;
- Ναι. Διοργανώσαμε μια μαθητεία για νέους πετράδες. Έχουμε
τρεις δασκάλους- τεχνίτες, πολύ έμπειρους. Ο Κώστας
Ταρνανάς, από το Ζουπάνι ή αλλιώς Πεντάλοφο Κοζάνης,
χωριό με μεγάλη παράδοση στην τέχνη της πέτρας. Ο
Δημήτρης Φώτης, Τζουμερκιώτης από τα Κουκούλια- και ο
Γιώργος Αναστασιάδης με καταγωγή από την Καβάλα, πετράςκαι μαρμαροτεχνίτης που έχει εργαστεί στην Ακρόπολη και
τον Πανάγιο Τάφο.
- Και οι μαθητές;
- Έχουμε 6 μαθητεύομενους ντόπιους, κυρίως από τα Τζουμέρκα
και την Ήπειρο. Τα κριτήριά μας ήταν ηλικιακά (από 18- 45
χρονών), κατά προτίμηση με κάποια εμπειρία στην οικοδομή
και, ακόμη καλύτερα, στην πέτρινη δόμηση. Και έχουμε άλλους
3 μαθητεύομενους από τα Βαλκάνια: από τη Σερβία, την
Αλβανία και τη Βοσνία. Όλοι οι μαθητευόμενοι πληρώνονται
κανονικά, μεροκάματα.
- Πότε ξεκινήσατε;
- Η μαθητεία άρχισε στις 9 Σεπτεμβρίου και ολοκληρώθηκε πριν
δέκα μέρες, στις 31 του Οκτώβρη. Αντικαθιστούμε τη νεότερη
επέμβαση, ολοκληρώνουμε το κατάστρωμα ώστε να γίνει ένα
ενιαίο καλντερίμι και αποκαθιστούμε τμήματα του παλιού
μονοπατιού που χρειάζονταν συντήρηση. Επίσης με τεχνικές
ξερολιθικής δόμησης σηκώνουμε τοίχους αντιστήριξης στα
πλαϊνά του μονοπατιού.
- Τα υλικά σας; Οι πέτρες σας δηλαδή...
- Όλα κτίζονται με ποταμίσια πέτρα από τον Ραφτανίτικο
ποταμό, όπως ακριβώς και το παλιό μονοπάτι.
«Στο τέλος αυτής της μαθητείας, από 16- 27 Οκτωβρίου
διοργανώσαμε και ένα δωδεκαήμερο εργαστήριο με 28
επιπλέον συμμετέχοντες, 18 από την Ελλάδα και 10 από τα
υπόλοιπα Βαλκάνια. Οι δέκα Βαλκάνιοι είναι υπότροφοι από
το Headley Trust που χρηματοδοτεί μέρος της δράσης- οι
υπόλοιποι καταβάλουν ένα αντίτιμο στο οποίο
συμπεριλαμβάνονται τα έξοδα φιλοξενίας και διαμονής τους».
- Το εργαστήριο αυτό δεν ήταν υποθέτω θεωρητικό.
- Κάναμε πολύ πρακτική άσκηση, όλοι αυτοί οι άνθρωποι
δούλεψαν εντατικά ένα πενθήμερο στο μονοπάτι. Είχαμε,
όμως, και άλλα events.
- Όπως το πελέκημα πέτρας;
- Ναι. Καλέσαμε παλιούς μάστορες από τα Τζουμέρκα (και όχι
μόνο), θέλαμε αυτή η μέρα να είναι μια μάζωξη και γιορτή των
παλιών πετράδων. Πελέκησαν και οι ίδιοι πέτρες αλλά στοχος
δεν ήταν να δουλέψουν οι ίδιοι, όσο να ακουστούν οι εμπειρίες
τους, να μεταλαμπαδεύσουν στους νεότερους τις γνώσεις τους
για την πέτρα.
«Κάναμε και εξόρυξη πέτρας. Είχαμε μια παρουσίαση από τον
γεωλόγο Βασίλη Μέλφο του ΑΠΘ, ο οποίος εξειδικεύεται στα
αρχαία νταμάρια. Μιλήσαμε λοιπόν για τις παραδοσιακές
τεχνικές εξόρυξης και εξορύξαμε οι ίδιοι πέτρα, όχι από κάποιο
οργανωμένο λατομείο της σύγχρονης εποχής, αλλά από μια
πλαγιά δίπλα στον Άραχθο όπου εντοπίσαμε κατάλληλο
υλικό».
«Διοργανώσαμε, επίσης, μια δράση σχετικά με τον ασβέστη και
τα παραδοσιακά κονιάματα- είχαμε μια παρουσίαση από τον
David Baxter, Βρετανό καθηγητή που συνεργάζεται μαζί μας
και κάναμε επίδειξη επιτόπου μίξης διαφορετικών τύπων
ασβεστοκονιαμάτων. Παρασκευάσαμε ασβεστοκονιάματα και
πηλοκονιάματα για να εφαρμοστούν ως επιχρίσματα σε ένα
παλιό κτίσμα που χρησιμοποιήσαμε ως παράδειγμα μελέτης».
- Υπήρξε κάποια αλληλεπίδραση της διοργάνωσής σας και
με την γέφυρα της Πλάκας;
- Μία ημέρα ήταν αφιερωμένη στο γεφυρι, ναι. Σε μια από τις
ανοιχτές διαλέξεις που διοργανώσαμε (και αφορούσανε από
τεχνικά θέματα μέχρι πολιτιστικά και περιβαλλοντικά)
μίλησαν οι μελετητές της αναστήλωσης του γεφυριού,Χρήστος Τάκος και Χρήστος Γιαννέλος, ενώ ο Χρήστος Ηλιόπουλος –ένας από τους δύο αρχιτέκτονες που ανέλαβαν την υλοποίησή της- το κτίσιμο του γεφυριού δηλαδή,
παρουσίασε την εφαρμογή της μελέτης του έργου. Και το επόμενο πρωί επισκεφτήκαμε το εργοτάξιο.
- Τελικά είστε ικανοποιημένοι από τη δουλειά σας στο
μονοπάτι;
- Οι αποκαταστάσεις ποτέ δεν τελειώνουν, πάντα μπορείς να
πεις θα μπορούσα να κάνω κι αυτό, να βελτιώσω κι εκείνο..».
Αλλά νομίζω ότι ακολουθήσαμε το πλάνο μας: ολοκληρώσαμε
πλήρως το καλντερίμι και βελτιώσαμε την υποδομή στους
πλαϊνούς τοίχους αντιστήριξης.
- Το κίνητρό σας ως «Μπουλούκι»;
- Η διάσωση των παραδοσιακών τεχνικών δόμησης: των έργων
και της τέχνης των ανθρώπων που τα υλοποιούν. Θέλουμε με
τέτοιες δράσεις να κάνουμε μια διαφορά, να «μπουστάρουμε»
και να δώσουμε ελπίδα στους ανθρώπους που συμμετέχουν.
«Οι δάσκαλοι- πετράδες το χάρηκαν γιατί είχαν και οι ίδιοι το
μεράκι να μεταδώσουν τις γνώσεις τους, να τις «περάσουν»
και σε άλλους, νεότερους ανθρώπους. Και οι μαθητεύομενοι
έμειναν έκπληκτοι για το πόσο ανοιχτοί ήταν οι δάσκαλοι, για
αυτή τους την γενναιοδωρία. Υπήρχε μια εντελώς θετική
αύρα».
- Κτίζουν πλέον οι άνθρωποι με πέτρα;
- Σε αυτό έχει παίξει ρόλο και η κρίση. Τα προηγούμενα χρόνια
έκτιζαν περισσότεροι με πέτρα, οι μάστορες είχαν εργολαβίες.
Η κρίση της οικοδομής επηρέασε και την πέτρα και αυτά τα
χωριά. Η δημιουργία πάντως μιας συνολικότερης υποδομής, το
να σταματήσει να κτίζει ο καθένας, σε όποια περιοχή, όπως
γουστάρει... αυτό αφορά πολλές παραμέτρους.
«Αυτό που ενδιαφέρει εμάς είναι να παραμένει ενεργό ένα
δυναμικό ανθρώπων που είναι φορείς μιας παραδοσιακής
γνώσης και μπορούν να την εφαρμόσουν όταν τους δίνεται η
δυνατότητα».
«Δεν υπάρχουν πολλοί μηχανικοί ή μάστορες που ξέρουν πως
να κατασκευάσουν ένα παραδοσιακό καλντερίμι», λέει ο
Παναγιώτης. «Για αυτό είναι σημαντικά και τα εργαστήρια και
η μαθητεία: εκπαιδεύονται και οι αρχιτέκτονες και οι
μηχανικοί, αλλά και οι μάστορες που με τα χέρια τους θα
οικοδομήσουν. Μαθητεύουμε όλοι μας σε αυτή τη γνώση».
Συνδιοργανωτές: Δήμος Βορείων Τζουμέρκων, Τ.Ε.Ε. & Τ.Ε.Ε.-
Τ.Δ.Μ.
Υπό την Αιγίδα της Περιφέρειας Ηπείρου
Υποστηρικτές: Δήμος Κεντρικών Τζουμέρκων, ΜΕ.Κ.Δ.Ε.
Χορηγοί: Headley Trust, Α.Μ.Κ.Ε. ΑΙΓΕΑΣ
Φωτογράφοι «Μπουλουκιού»
Αθηνά Αποστόλου
Πιέτρο Ραντιν
Γιώργος Ζωίλης