Με αφορμή τις πρόσφατες κυρώσεις που επιβλήθηκαν στην Τουρκία από την ΕΕ είναι σημαντικό να παρουσιαστεί μια συνολική εικόνα για την κατάσταση που επικρατεί αυτή τη στιγμή στην Ανατολική Μεσόγειο. Κυρίως, για ποιον λόγο: α) δραστηριοποιούνται τόσο έντονα οι ΗΠΑ, β) φαίνεται να έχουν επιλέξει στρατόπεδο ανάμεσα σε συμμάχους, γ) η ΕΕ υποστηρίζει το όλο εγχείρημα και εναντιώνεται στην Τουρκία έστω και με αυτές τις «ήπιες» κυρώσεις και τέλος δ) η Τουρκία βρίσκεται απομονωμένη από το ενεργειακό «παιχνίδι» στην Ανατολική Μεσόγειο.
Οι αιτίες για όλα τα ανωτέρω είναι πολλές, καθώς κάθε ένα από τα παραπάνω γεγονότα οφείλεται σε μια αλληλεπίδραση περισσοτέρων παραγόντων. Πιο συγκεκριμένα, η κατάσταση που επικρατεί στην Ανατολική Μεσόγειο σχετίζεται άμεσα:
α) με τις έντονα συνεργατικές σχέσεις Ρωσία-Τουρκίας που παρατηρούνται το τελευταίο διάστημα, εξαιτίας της αγοράς από την δεύτερη των πυραύλων S-400 από την πρώτη,
β) με τις τεταμένες σχέσεις μεταξύ Τουρκίας και Ισραήλ,
γ) με την ένταση που επικρατεί μεταξύ ΗΠΑ και Ιράν, ιδίως εξαιτίας των επιθέσεων σε πλοία που μεταφέρουν ενεργειακούς πόρους στον κόλπο του Hormuz, όπου πίσω από αυτές τις έντονες αντιδράσεις των ΗΠΑ εναντίον του Ιράν, αλλά και η απόδοση ευθυνών στο δεύτερο για τις επιθέσεις στον κόλπο του Hormuz, κρύβεται η γενικότερη αντίθεση των ΗΠΑ για το πυρηνικό πρόγραμμα του Ιράν,
δ) με την ενεργειακή εξάρτηση της ΕΕ από την Ρωσία και την προσπάθεια εύρεσης κοιτασμάτων που θα αντικαταστήσουν μέρος των ευρωπαϊκών ενεργειακών αναγκών, ούτως ώστε να μειωθεί η εξάρτηση της ΕΕ από την Ρωσία, ε) με την τουρκική προκλητικότητα και τις παραβιάσεις της Τουρκίας στην ΑΟΖ της Κυπριακής Δημοκρατίας. Τέλος, ένα λιγότερο σημαντικό ζήτημα, που ωστόσο επηρεάζει την υπάρχουσα κατάσταση στην Ανατολική Μεσόγειο και πιο συγκεκριμένα την στάση των ΗΠΑ και γενικότερα της Δύσης απέναντι στην Ελλάδα, είναι η συμφωνία των Πρεσπών.
Πιο αναλυτικά, η ίδια η Τουρκία με την στροφή 180 μοιρών που συντέλεσε στρεφόμενη προς την Ρωσία για την απόκτηση των πυραύλων S-400 (μετά από άρνηση της κυβέρνησης Obama για την παραχώρηση των πυραύλων Patriot) αποτέλεσε μια σημαντική πληγή για τις σχέσεις ΗΠΑ-Τουρκίας, όπου ως απόρροια είχε την αναστολή της πώλησης από τις ΗΠΑ στην Τουρκία των μαχητικών αεροσκαφών F-35. Έκτοτε, οι σχέσεις των δύο κρατών παραμένουν τεταμένες και σε συνδυασμό με τις ήδη τεταμένες σχέσεις της Τουρκίας με το Ισραήλ, το σε μόνιμη εκκρεμότητα ζήτημα του Κυπριακού, αλλά και τις ελληνοτουρκικές διαφορές που υφίστανται ήδη από το 1973-4, η Τουρκία έμεινε εκτός του νέου φιλόδοξου ενεργειακού εγχειρήματος στην Ανατολική Μεσόγειο. Πιο συγκεκριμένα, το σχέδιο αυτό (δηλαδή η εξόρυξη και διαμετακόμιση μεγάλων ποσοτήτων ορυκτού πλούτου, τόσο από τα οικόπεδα που βρίσκονται στην Κυπριακή ΑΟΖ, όσο και από ισραηλινά κοιτάσματα) μεταξύ Ισραήλ- Κυπριακής Δημοκρατίας-Ελλάδας βρήκε την αμέριστη στήριξη των ΗΠΑ, γεγονός που υποδηλώνεται με την παρουσία του υπουργού εξωτερικών των ΗΠΑ, Μ. Pompeo, την ημέρα της υπογραφής της έναρξης του εγχειρήματος αυτού στη Σύνοδο Κορυφής που πραγματοποιήθηκε τον περασμένο Μάρτη. Έτσι, λοιπόν, πέρα από την απόφαση για συνεργασία και αξιοποίηση των κοιτασμάτων, πάρθηκε και η απόφαση δημιουργίας του αγωγού East Med, ο οποίος θα ξεκινά από το Ισραήλ, θα διασχίζει την Ανατολική Μεσόγειο και την Ελλάδα και θα καταλήγει στην Ιταλία και από εκεί στην κεντρική Ευρώπη, ούτως ώστε μέρος των ενεργειακών αναγκών της ΕΕ να καλύπτονται από τα νέα αυτά κοιτάσματα, μειώνοντας παράλληλα την εξάρτηση από το ρωσικό φυσικό αέριο.
Πέραν όμως αυτού του γεγονότος, πολύ σημαντικό ρόλο στην αμέριστη στήριξη που δείχνουν οι ΗΠΑ στο εγχείρημα αυτό, έχουν οι σχέσεις των ΗΠΑ με το Ιράν. Μετά την επανάσταση του 1979 και την ανακήρυξη του Ιράν σε Ισλαμική Δημοκρατία, οι σχέσεις με την Δύση είναι τεταμένες, αγγίζοντας ορισμένες φορές τα όρια της έχθρας. Μετά την απόσυρση των ΗΠΑ από την συμφωνία για το πυρηνικό πρόγραμμα του Ιράν, που είχε υπογράψει ο Obama, αλλά αρνήθηκε να συνεχίσει ο Trump, οι σχέσεις χειροτέρεψαν, αν και επί Obama είχε εγκαινιαστεί μια περίοδος ύφεσης. Η άρνηση της κυβέρνησης Trump στο πυρηνικό πρόγραμμα του Ιράν, έχει οδηγήσει τις ΗΠΑ στην προσπάθεια απομονωτισμού του Ιράν, τόσο με την επιβολή οικονομικού και ενεργειακού εμπάργκο, όσο και με την πρόσφατη απόδοση ευθυνών για τις επιθέσεις στον κόλπο του Hormuz. Υπενθυμίζεται, πως το Ιράν είναι το πλέον πλούσιο κράτος της Μέσης Ανατολής σε ορυκτό πλούτο μαζί με την Σαουδική Αραβία και αποτελούσε μια εναλλακτική πηγή παροχής ενέργειας στην ΕΕ, ούτως ώστε να περιοριστεί η εξάρτηση από την Ρωσία. Το εγχείρημα του East Med θα καταστήσει λιγότερο σημαντικό το Ιράν για την ΕΕ, αφενός λόγω της γεωγραφικής εγγύτητας της Ανατολικής Μεσογείου με την ΕΕ σε σχέση με το Ιράν και αφετέρου, λόγω των πολύ καλών σχέσεων των κρατών αυτών με την Δύση, χάρη τόσο στις στενές συμμαχικές σχέσεις που υπάρχουν με τις ΗΠΑ, αλλά και διότι τα δύο από τα τρία κράτη του εγχειρήματος του East Med αποτελούν κράτη-μέλη της ίδιας της ΕΕ (Ελλάδα-Κυπριακή Δημοκρατία). Το East Med, λοιπόν, πρόκειται να απομονώσει το Ιράν ακόμη περισσότερο, τουλάχιστον αναφορικά με τις σχέσεις του με την Δύση. Οι ΗΠΑ έχουν θέσει ως προτεραιότητα στην περιοχή το γεγονός αυτό, καθώς θα αποτελέσει σημαντικό μοχλό πίεσης για το Ιράν, επειδή οι αγορές για πώληση ενέργειας θα μειωθούν σημαντικά. Σε αυτή την περίπτωση, βέβαια, δεν πρέπει να μας διαφεύγει από το νου ο παράγοντας Κίνα, που αποτελεί τον νούμερο ένα καταναλωτή ενέργειας παγκοσμίως. Σε περίπτωση που η αγορά της Κίνας δεν αποδειχθεί επαρκής για τις ανάγκες του Ιράν, τότε αυτό όντας κράτος με οικονομία προσανατολισμένη κυρίως στον ορυκτό πλούτο, θα αντιμετωπίσει σημαντικά προβλήματα και ίσως τότε να αλλάξει η στάση του απέναντι στις ΗΠΑ. Ωστόσο, κάτι τέτοιο δεν φαίνεται να μπορεί να συμβεί στο άμεσο μέλλον.
Όπως αναφέρθηκε και ανωτέρω, ένα ακόμα πολύ σημαντικό ζήτημα που επηρεάζει το εγχείρημα στην Ανατολική Μεσόγειο είναι η ενεργειακή εξάρτηση της ΕΕ από την Ρωσία. Ιδίως μετά την ουκρανική κρίση το 2014, οπότε και η Ρωσία αποδείχθηκε αναξιόπιστος ενεργειακός εταίρος, η ΕΕ έχει εστιάσει την προσοχή της στην εύρεση μιας αξιόπιστης στρατηγικής διαποίκιλσης, η οποία θα αφορά, τόσο την διαποίκιλση στους αγωγούς, που προέρχονται από την Ρωσία, ούτως ώστε η ουκρανική κρίση αλλά και ενδεχόμενες άλλες κρίσεις να μην επηρεάζουν το σύνολο της Ευρώπης για την τροφοδότηση ενέργειας, όσο και την διαποίκιλση στους προμηθευτές ενέργειας στην Ευρώπη.
Στην πρώτη περίπτωση, με βάση το σκεπτικό της διαποίκιλσης των αγωγών δημιουργήθηκε ο Nord Stream που ενώνει απευθείας της Ρωσία και την Γερμανία μέσω της Βαλτικής θάλασσας. Επίσης έγινε προσπάθεια δημιουργίας του South Stream, ο οποίος εν τέλει απέτυχε, αλλά τείνει να αντικατασταθεί με την επέκταση του Turkish Stream στα Βαλκάνια και από εκεί στην κεντρική Ευρώπη. Τέλος, πρόσφατα ανακοινώθηκε και η δημιουργία του Nord Stream 2.
Όσον αφορά στην δεύτερη περίπτωση της διαποίκιλσης προμηθευτών ενέργειας, είχαν γίνει ήδη τέτοιες προσπάθειες, τόσο με το Ιράν πριν επιβληθεί το εμπάργκο, όσο με το Αζερμπαϊτζάν, αλλά και την παραγωγή και διαμετακόμιση αμερικανικού σχιστολιθικού φυσικού αερίου (LNG) στις αγορές της Ευρώπης. Έτσι, λοιπόν, το εγχείρημα East Med θα δώσει περισσότερες και αξιόπιστες λύσεις στο πρόβλημα αυτό της ΕΕ για την ενεργειακή απεξάρτηση από την Ρωσία, χωρίς βέβαια αυτό να σημαίνει πως τα αποθέματα της Ανατολικής Μεσογείου είναι ικανά να καλύψουν τις ενεργειακές ανάγκες της Ευρώπης εξ ολοκλήρου. Τα κοιτάσματα της Ανατολικής Μεσογείου δεν μπορούν να συγκριθούν με τα ρωσικά, ωστόσο αποτελούν σημαντική εναλλακτική πηγή για τον περιορισμό της Ευρώπης από την ρωσική ενέργεια.
Κλείνοντας, απόρροια όλων των ανωτέρω αποτελεί η απομόνωση της Τουρκίας από την Ανατολική Μεσόγειο. Η Τουρκία επιχείρησε μονομερώς να διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στα ενεργειακά ζητήματα στην Ανατολική Μεσόγειο. Προχώρησε, λοιπόν, σε μία ποιοτική αναβάθμιση της προκλητικότητάς της. Ήδη από το 2011, έχει ξεκινήσει να αμφισβητεί θεωρητικά την περιοχή που ξεκινά δυτικά της Κύπρου (32ο μεσημβρινό) και φτάνει ως τις ακτές της νήσου της Ρόδου (28ο μεσημβρινό). Κάποια στιγμή μάλιστα οι διεκδικήσεις της έφτασαν έως και τα νότια και νοτιοανατολικά της Κρήτης (25,5ο μεσημβρινό). Σε αυτήν την περιοχή από το 2011 η Τουρκία αμφισβητεί θεωρητικά τα κυριαρχικά δικαιώματα, τόσο της Ελλάδας, όσο και της Κυπριακής Δημοκρατίας, έχοντας ως βασικό επιχείρημα ότι αφενός τα νησιά δεν έχουν επήρεια, άρα δεν έχουν δικαίωμα για καμία θαλάσσια ζώνη (γεγονός που δεν ισχύει με βάση το διεθνές δίκαιο, το οποίο αναγνωρίζει στα νησιά το δικαίωμα διάθεσης θαλάσσιων ζωνών) και αφετέρου ότι η όποια οριοθέτηση οφείλει να διαδραματιστεί με βάση την αρχή της ευθυδικίας και όχι αυτή της μέσης γραμμής. Ωστόσο, επειδή η ίδια η Τουρκία ακολουθεί δύο μέτρα και δύο σταθμά, συνεχώς αυτό-ακυρώνει τα επιχειρήματά της.
Πρόσφατα, λοιπόν, η Τουρκία αναβάθμισε ποιοτικά τις ανυπόστατες κατά το διεθνές δίκαιο διεκδικήσεις της, καθώς προχώρησε στο στάδιο της έμπρακτης αμφισβήτησης, επιχειρώντας να κάνει εξόρυξη σε θαλάσσια περιοχή που αποτελεί μέρος της Κυπριακής ΑΟΖ, παραβιάζοντας τα κυριαρχικά δικαιώματα της Κυπριακής Δημοκρατίας. Η αιτία της ενέργειας αυτής έγκειται στον αποκλεισμό της Τουρκίας από την Ανατολική Μεσόγειο και παράλληλα στην σαφή στήριξη που έδειξαν οι ΗΠΑ στο εγχείρημα αυτό, χωρίς την συμμετοχή της Τουρκίας.
Η στάση αυτή των ΗΠΑ οφείλεται κυρίως στις στενές σχέσεις της Τουρκίας με την Ρωσία. Ωστόσο, η χρονική συγκυρία των τεταμένων σχέσεων μεταξύ ΗΠΑ-Τουρκίας από την μία και η επίλυση του ονοματολογικού μεταξύ της Ελλάδας και της Βόρειας Μακεδονίας από την άλλη, ανέτρεψε τις ισορροπίες όσον αφορά στις σχέσεις ΗΠΑ-Τουρκίας και ΗΠΑ-Ελλάδας. Η Τουρκία παρουσιάστηκε ως αναξιόπιστος σύμμαχος των ΗΠΑ προσεγγίζοντας την Ρωσία, ενώ η Ελλάδα διαδραμάτισε πολύ σημαντικό ρόλο στον περιορισμό της Ρωσίας στα Δυτικά Βαλκάνια, μια περιοχή στην οποία ανέκαθεν η Ρωσία προσπαθούσε να ασκήσει πολιτική επιρροή λόγω, αφενός της στρατηγικής σημασίας της περιοχής και αφετέρου των ιστορικών-πολιτισμικών δεσμών της Ρωσίας με την περιοχή. Ασχέτως, λοιπόν, με το εάν συμφωνούμε ή διαφωνούμε με την Συμφωνία των Πρεσπών στο ενδοκρατικό επίπεδο, στο διεθνές επίπεδο αποτέλεσε μια συμπληρωματική αιτία για την στήριξη των ΗΠΑ στο σημαντικό εγχείρημα του East Med, αλλά και στον αποκλεισμό της Τουρκίας από την ευρύτερη περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου.
Εν κατακλείδι, το εγχείρημα στην Ανατολική Μεσόγειο σίγουρα αποτελεί μια πρόκληση, καθώς πρόκειται για ένα φιλόδοξο σχέδιο, το οποίο, ωστόσο, εάν πραγματοποιηθεί θα δημιουργήσει πάρα πολλά κέρδη, τόσο για τα τρία άμεσα ενδιαφερόμενα κράτη (Ισραήλ, Κυπριακή Δημοκρατία, Ελλάδα), όσο για την ΕΕ και τις ΗΠΑ για τους λόγους που αναφέρθηκαν ανωτέρω, παρά τις βραχυπρόθεσμες παρενέργειες που μπορεί να προκύψουν. Όσον αφορά στην ισορροπία μεταξύ της Ελλάδας και της Τουρκίας, οι υπάρχουσες συνθήκες αναβαθμίζουν τον ρόλο και την θέση της Ελλάδας τόσο στο Βαλκανικό υποσύστημα, όσο και στο υποσύστημα της Ανατολικής Μεσογείου, ενώ ταυτόχρονα υποβιβάζεται ο ρόλος της Τουρκίας στην ίδια περιοχή.