Για ποιόν από τους μαθητές του είναι περισσότερο περήφανος; «… Δεν είμαι από τους δασκάλους που κομπάζουν πως φτιάχνουν ηθοποιούς και καριέρες. Η προβλέψιμη απάντηση θα ήταν ο Bradley Cooper για τον οποίο βεβαίως είμαι περήφανος και χαρούμενος. Όμως είμαι εξίσου περήφανος και χαρούμενος για πολλούς από τους μαθητές μου στην Ελλάδα και στο εξωτερικό για τα επιτεύγματα τους στην υποκριτική, στη σκηνοθεσία, στη διδασκαλία, στη συγγραφή, σε διοικητικά αξιώματα. Τα εύσημα ανήκουν σε εκείνους, εγώ απλώς ελπίζω πως έχω συνεισφέρει σε κάποιο βαθμό στην εξέλιξη τους».
Η απόφαση να φύγει από την Αθήνα -στην αρχή για το Παρίσι και στη συνέχεια για τη Νέα Υόρκη όπου ζει εδώ και 44 χρόνια-, το πάθος για μάθηση που «αναπτύχθηκε σιγά-σιγά», η ακεραιότητα, η αξιοπρέπεια και η αξιοκρατία που «καθορίζουν τη στάση ζωής», οι μεγάλες συναντήσεις όπως και οι μεγάλες συγκρούσεις, η μνήμη των αισθήσεων και οι «δοκιμασίες» που είναι «αναπόφευκτο μέρος της δουλειάς του σοβαρού ηθοποιού», αλλά και ο εθισμός του κοινού στη κακή υποκριτική που «σε κάνει στο τέλος να σου αρέσει».
Με αφορμή την έκδοση «Στα Φώτα» (εκδόσεις Αρμός) -ένα πυκνό και σε σημεία, βαθιά εξομολογητικό βιβλίο, που όπως μας λέει ο ίδιος, δεν είναι μόνο για τους ανθρώπους του θεάτρου, «είναι για όλους διότι είναι ένα βιβλίο για τη ζωή»- ο Ανδρέας Μανωλικάκης, καθηγητής υποκριτικής και σκηνοθεσίας στην πιο εμβληματική Σχολή Υποκριτικής στον κόσμο, το Actors Studio, και επιπλέον, Διά Βίου Μέλος του και πρώην πρόεδρος του Μεταπτυχιακού Προγράμματος Actors Studio Drama School στο Pace University της Νέας Υόρκης, απαντά στις ερωτήσεις της HuffPost.
-Η πρώτη σκέψη της φυγής από την Ελλάδα γεννιέται στην εφηβεία. Παρότι μεγαλώνετε σε ένα προνομιακό περιβάλλον, με πατέρα δημοσιογράφο, συγγραφέα, ερευνητή και ιστορικό και με μία βαθιά καλλιεργημένη μητέρα, θέλετε να αναζητήσετε την τύχη σας στο εξωτερικό.
Δεν αναζητούσα την τύχη μου, τη ζωή αναζητούσα. Την περιπέτεια. Αυτό ήταν το αρχικό κίνητρο. Οι γονείς μου ήθελαν να ζήσω τη ζωή μου όπως ήθελα. Ποτέ δεν μου έκαναν παρατήρηση ή ανάκριση. Μου είχαν εμπιστοσύνη και δεν έπεσαν έξω. Ήταν οι καλύτεροι μου φίλοι. Ήξεραν κυριολεκτικά τα πάντα για εμένα. Ο πατέρας μου όταν έφυγα για σπουδές στο Παρίσι με συμβούλεψε να μην παραμελήσω τις σπουδές μου για τα ξενύχτια, αλλά ούτε την έντονα ρομαντική και ερωτική ζωή του Παρισιού για τις σπουδές! Τον ύπνο σου θα θυσιάσεις μου είπε. Ήταν μια σπάνια, σοφή, και απελευθερωτική συμβουλή.
Όταν μετά από δυο χρόνια του είπα πως αντί να γυρίσω στην Ελλάδα σκέπτομαι να πάω στη Νέα Υόρκη, με παρότρυνε να μείνω εκεί γιατί οι Αμερικανοί εκτιμούν την αξία του ανθρώπου και την ανταμείβουν. Το πάθος για μάθηση αναπτύχθηκε σιγά-σιγά μέσα στα χρόνια. Στα εικοσιένα ένιωθα την Αθήνα μικρή και τις σπουδές υποκριτικής που έκανα, περιορισμένες. Έτσι αποφάσισα να φύγω για το Παρίσι, το οποίο είχα ερωτευτεί από τις γαλλικές ταινίες. O έρωτας αυτός διαρκεί μέχρι και σήμερα. Ο τρόπος που έζησα και οι σπουδές σε βάθος που έκανα πάνω στην υποκριτική και την σκηνοθεσία έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην καλλιτεχνική μου έκφραση, πορεία και εξέλιξη. Η ζωή μου έδωσε τη γνώση, η τέχνη την κατανόηση και την ευαισθησία.
-Δηλώνετε ότι οφείλετε την απόφαση να γίνεται ηθοποιός στον αδελφό σας -ήταν ο πρώτος που ανέφερε το όνομα του Actors Studio (και όχι μόνο)- και στην Έλεν Μπέρστιν. Ποιες κορυφές ήθελε να κατακτήσει ο νεαρός Ανδρέας;
Δεν υπήρχαν στα σχέδια μου κορυφές που ήθελα να κατακτήσω. Ο στόχος μου ήταν να πάρω όσο περισσότερες έγκυρες πληροφορίες μπορούσα πάνω στο Σύστημα Στανισλάβσκι, την Μέθοδο του Actors Studio, την υποκριτική, την σκηνοθεσία, την διδασκαλία.
“Στο βιβλίο «Στα Φώτα» διηγούμαι γεγονότα που έγιναν κάτω από τα φώτα της Αθήνας, του Παρισιού, της Νέας Υόρκης. Συναντήσεις με φωτισμένους ανθρώπους στη ζωή, πάνω στη σκηνή, μέσα στο Actors Studio.”
Πάντως, η πιο ακριβής απάντηση στην ερώτηση σας βρίσκεται στα λόγια ενός αγαπημένου εξαδέλφου, του κορυφαίου σκιτσογράφου και γιατρού Ανδρέα Πετρουλάκη, οποίος περιγράφει καλύτερα από εμένα τον νεαρό Ανδρέα. Τα αποσπάσματα που θα δανειστώ, είναι από την ομιλία του στην παρουσίαση του βιβλίου μου «Στα Φώτα» από τις εκδόσεις Αρμός, που έγινε τον Μάιο στην Ελληνοαμερικανική Ένωση: «Ο Αντρέας ήταν ο ωραίος ξάδερφος. Αλλά και ο παράξενος, ο φευγάτος, φτιαγμένος από διαφορετικό καλούπι από μας τους υπόλοιπους, τον αδελφό του μια ιδιοφυΐα των θετικών επιστημών, τον δικό μου αδελφό και τα άλλα ξαδέρφια που απλώς θέλαμε να σπουδάσουμε και να γίνουμε επιστήμονες. Ο Αντρέας όχι, δεν ήξερε τι να την κάνει τη ζωή του, ίσως γιατί ήθελε να ζήσει πολλές ζωές, σε πολλές χώρες , σε πολλούς ρόλους.»…«Δεν νομίζω ότι ο Αντρέας ερωτεύτηκε την τέχνη της υποκριτικής. Νομίζω ότι την αγάπησε λίγο λίγο, μετά περισσότερο, μετά πιο βαθιά, μετά τον ρούφηξε. Κατακτώντας έναν έναν τους στόχους του βουτούσε όλο και βαθύτερα μέσα της και μέσα του.» Αυτά που συνέβησαν στη πορεία δεν θα μπορούσα ούτε καν να τα ονειρευτώ.
-Προτού ανοίξετε τα φτερά σας στο εξωτερικό φοιτήσατε στη Σχολή του Θεάτρου Τέχνης. Και παρότι αναγνωρίζετε στον ίδιον τον Κάρολο Κουν «το πάθος, την αφοσίωση, τη συνεχή έρευνα του πάνω στο θέατρο», αποδομείτε πλήρως -και χωρίς περιστροφές- τη Σχολή του Θεάτρου Τέχνης εκείνης της εποχής. Θα το κάνατε με την ίδια παρρησία εάν είχατε παραμείνει στην Ελλάδα;
Ανοίγετε μεγάλο θέμα, όμως χαίρομαι που μου κάνετε αυτή την ερώτηση για να ξεκαθαριστούν ορισμένα πράγματα. Θα ξεκινήσω λέγοντας πως δεν είμαι από εκείνους που σιωπούν από προσωπικό συμφέρον, όταν πρόκειται για σημαντικά πράγματα που αφορούν την εκπαίδευση, τις συνθήκες εργασίας, την αδικία, την υποκρισία, την κακοποίηση, τις κλίκες, τον αποκλεισμό ταλαντούχων καλλιτεχνών, την ανικανότητα ανθρώπων με αξιώματα που κρατούν στα χέρια τους τις τύχες άλλων. Βεβαίως και θα έλεγα τα ίδια για την τοξική και αντιπαιδαγωγική ατμόσφαιρα που επικρατούσε και που βίωσα στη Σχολή του Θεάτρου Τέχνης εκείνης της εποχής. Εάν δεν μιλούσα θα ήμουν κότα ή θα έκανα την πάπια.
“... Με πολύ μεγαλύτερη σφοδρότητα μίλησα και συγκρούστηκα στη Νέα Υόρκη με Προέδρους Πανεπιστημίου, Κοσμήτορες, σταρ με Όσκαρ και Τόνι”
Όταν κατά καιρούς συγκρούστηκα με την εξουσία της κριτικής θέατρου, όταν μιλάω για την ανικανότητα του Σωματείου Ηθοποιών και του εκάστοτε Υπουργείου Πολιτισμού να βάλουν τάξη στις θεατρικές σπουδές και στις συνθήκες εργασίας, όταν μιλάω για το χαμηλό επίπεδο γνώσεων των δασκάλων υποκριτικής, για τις μεταμοντέρνες αρλούμπες που παρουσιάζονται στην Επίδαυρο από Έλληνες και ξένους σκηνοθέτες, είχα επίγνωση ότι θα δημιουργήσω πολλούς εχθρούς μέσα στο χώρο. Το ότι μια φοβισμένη κλίκα ακαδημαϊκών απέρριψε την πρόταση του προεδρείου να με κάνουν Επίτιμο Διδάκτορα του Τμήματος Θεατρολογίας στο ΕΚΠΑ, καθώς και η απόρριψη της πρότασης μου προς το Φεστιβάλ Επιδαύρου να σκηνοθετήσω την Ηλέκτρα του Σοφοκλή, έργο που είχα σκηνοθετήσει με επιτυχία στο Actors Studio, έχουν να κάνουν με όσα λέω και γράφω για τα κακώς κείμενα. Παρόλα αυτά υπάρχουν ορισμένοι που υποστηρίζουν πως τα λέω «έξω από τα δόντια» επειδή δεν ζω εδώ και δε φοβάμαι μήπως δεν βρω δουλειά.
Με την ερώτηση σας μου δίνεται την ευκαιρία να πω, πως με πολύ μεγαλύτερη σφοδρότητα μίλησα και συγκρούστηκα στη Νέα Υόρκη με Προέδρους Πανεπιστημίου, Κοσμήτορες, σταρ με Όσκαρ και Τόνι για πολύ σοβαρά ζητήματα που αφορούσαν το Actors Studio Drama School το οποίο διηύθυνα, καθώς και για σημαντικά θέματα που αφορούσαν το Actors Studio του οποίου είμαι Δια Βίου Μέλος και διοικητικό μέλος. Δεν μπορούσα, για να διατηρήσω τη θέση μου και τον μισθό μου, να κάνω παραχωρήσεις που θα έβλαπταν την φήμη του μεταπτυχιακού προγράμματος, την ποιότητα των σπουδών των μαθητών, τις αμοιβές των καθηγητών. Η ακεραιότητα, η αξιοπρέπεια και η αξιοκρατία καθορίζουν την στάση ζωής. Δεν εξαγοράζονται. Στο βιβλίο «Στα Φώτα» διηγούμαι την παραίτηση μου από το προηγούμενο πανεπιστήμιο στο οποίο στεγαζόταν αρχικά το Actors Studio Drama School, το New School University, διότι δεν ήθελα να προδώσω το Actors Studio.
Μιας και στην αρχή της ερώτησης σας αναφέρεστε στο άνοιγμα των φτερών μου, θα τελειώσω λέγοντας πως στην ζωή μας πρέπει να επιλέξουμε εάν θα είμαστε πάπιες, κότες ή αετοί. Εγώ διάλεξα το τελευταίο. Έχω δεχτεί πολλά βέλη, όμως τα βράδια κοιμάμαι ήσυχος.
-Ποιες είναι οι πέντε πιο σημαντικές συναντήσεις της καριέρας σας; Με ποιά πρόσωπα;
Σημαντικές συναντήσεις θεωρώ όχι μόνο εκείνες που είχαν διάρκεια μηνών και ετών, αλλά ακόμη και εκείνες που αν και διήρκεσαν μερικά λεπτά ή μερικές ώρες με επηρέασαν βαθιά. Από τις συναντήσεις που είχαν διάρκεια ξεχωρίζω την Έλεν Μπέρστιν, τον Άρθουρ Πεν, τον Σερ Ντέρεκ Τζάκομπι, τον Ανδρέα Βουτσινά, τον Τζέιμς Λίπτον.
Από τις άλλες ξεχωρίζω τον Μαρσέλ Μαρσό, τον Ηλία Καζάν, τον Αλ Πατσίνο, τον Κάρολο Κουν, την Στέλλα Άντλερ. Πολύ σημαντικές συναντήσεις θεωρώ και εκείνες με τους αφοσιωμένους μαθητές μέσα στις τάξεις μου, διότι με βοήθησαν να γίνω καλύτερος δάσκαλος. Υπάρχουν κι άλλοι σημαντικοί καλλιτέχνες που με την συμπεριφορά τους μου έδειξαν πόσο σημαντική είναι η σεμνότητα και η γενναιοδωρία.
-Τα διεθνή ΜΜΕ αναφέρονται στην περίφημη «Μέθοδο» του Λι Στράσμπεργκ (στο προγενέστερο «Σύστημα» Στανισλάβσκι) με αφορμή τις δοκιμασίες στις οποίες υποβάλλει κάποιος διάσημος ηθοποιός τον εαυτό του την περίοδο της προετοιμασίας για έναν ρόλο. Παράδειγμα, Αλ Πατσίνο και -στην ακραία εκδοχή- Ντάνιελ Ντέι-Λιούις. Συνήθως δε, η ταλαιπωρία επιβραβεύεται με Όσκαρ. Διαβάζοντας για την «Αισθητηριακή Μνήμη» που αναλύετε στο βιβλίο, δυσκολεύομαι να κατανοήσω τι ακριβώς ισχύει τελικά, όχι με τη Μέθοδο, αλλά με την εφαρμογή της.
Οι «δοκιμασίες» είναι αναπόφευκτο μέρος της δουλειάς του σοβαρού ηθοποιού. Όπως οι τομές και το αίμα αποτελούν αναπόφευκτο μέρος της δουλειάς του χειρουργού. Κοιτάξτε την δοκιμασία που υποβάλλουν τον εαυτό τους οι μεγάλοι αθλητές, χορευτές, και τόσοι άλλοι. Τα βαθιά και επώδυνα συναισθήματα που βιώνει ο ηθοποιός επί σκηνής δεν είναι ίδια με αυτά που βιώνει στη ζωή διότι οι αιτίες που τα προκαλούν διαφέρουν σημαντικά. Τα συναισθήματα που προκαλούνται από μια ξαφνική απώλεια στην ζωή δεν μπορούμε να τα ελέγξουμε ούτε να τα ξεπεράσουμε εύκολα. Αντίθετα τα συναισθήματα πάνω στη σκηνή προκαλούνται από μια δημιουργική διαδικασία την οποία ελέγχει απόλυτα. Ο ηθοποιός πάνω στη σκηνή πρέπει να δημιουργήσει μια πραγματικότητα που να μπορεί να πιστέψει. Η μνήμη και η χρήση των αισθήσεων, εκτός των άλλων, τον βοηθούν να ανακαλέσει μια εμπειρία ή να δημιουργήσει μια φανταστική συνθήκη απέναντι στην οποία αντιδρά. Με τη μνήμη των αισθήσεων ο ηθοποιός δημιουργεί πρόσωπα και πράγματα απόντα σαν να είναι παρόντα μπροστά του.
“Μεγάλη παγίδα είναι η μέτρια έως πολύ κακή υποκριτική που βλέπει το κοινό στη τηλεόραση, η οποία διαφθείρει την αισθητική και το κριτήριο του”
Αυτό αναφέρθηκε για πρώτη φορά από τον σπουδαίο Ρωμαίο ρήτορα Κουιντιλιανό τον πρώτο αιώνα μ.Χ. Στο βιβλίο αναφέρομαι εκτενέστερα στο θέμα αυτό. Ο Μάνος Κατράκης αναφερόμενος στο πως χρησιμοποίησε την εμπειρία από τον θάνατο του πατέρα του σε ένα ρόλο, συγκινώντας το κοινό, είπε: «Αυτά που μας συμβαίνουν στη ζωή, τα βιώματα μας, οι εμπειρίες μας, ή και λεπτομέρειες των συμβάντων της ζωής μας, εμείς οι ηθοποιοί τα βάζουμε σε φακελάκια. Τα φακελάκια αυτά, τα αποθηκεύουμε στο μυαλό μας και στη ψυχή μας , και αποτελούν τη βάση του υλικού εκείνου που θα μεταχειριστούμε σε ένα ρόλο όταν μας δοθεί η ευκαιρία.» Αναφέρω αυτό το παράδειγμα διότι πολλοί Έλληνες ηθοποιοί που δεν μπορούν να δημιουργήσουν αληθινά συναισθήματα πάνω στη σκηνή, θεωρούν την «αισθητηριακή μνήμη» αλλά και το συναίσθημα γενικότερα ως αμερικανιά. Εκτός κι αν ο Κατράκης γεννήθηκε και μεγάλωσε στη Νέα Υόρκη. Για να μάθει κάποιος την πρακτική εφαρμογή χρειάζεται χρόνος και ένας δάσκαλος που να γνωρίζει σε βάθος την διαδικασία.
- Για ποιόν από τους μαθητές σας είστε περισσότερο περήφανος;
Πριν απαντήσω θέλω να τονίσω πως δεν είμαι από τους δασκάλους που κομπάζουν πως φτιάχνουν ηθοποιούς και καριέρες. Η προβλέψιμη απάντηση θα ήταν ο Bradley Cooper για τον οποίο βεβαίως είμαι περήφανος και χαρούμενος. Όμως είμαι εξίσου περήφανος και χαρούμενος για πολλούς από τους μαθητές μου στην Ελλάδα και στο εξωτερικό για τα επιτεύγματα τους στην υποκριτική, στη σκηνοθεσία, στη διδασκαλία, στη συγγραφή, σε διοικητικά αξιώματα. Τα εύσημα ανήκουν σε εκείνους, εγώ απλώς ελπίζω πως έχω συνεισφέρει σε κάποιο βαθμό στην εξέλιξη τους.
-Ένας Δάσκαλος υποκριτικής μπορεί να απολαύσει μία παράσταση ή μία ταινία, όπως όλοι εμείς οι υπόλοιποι; Ή αναλύει, έστω ασυνείδητα, κάθε σκηνή, βλέμμα, σιωπή, αναπνοή, σεκάνς;
Η αλήθεια είναι πως ο δάσκαλος βλέπει την παράσταση από τη θέση ενός που αναγνωρίζει τα ελαττώματα όταν αυτά υπάρχουν. Ανάλογα με το μέγεθος των ελαττωμάτων η παράσταση μπορεί να μετατραπεί σε βασανιστήριο. Ιδιαίτερα όταν από σεβασμό προς τους ηθοποιούς και το θέατρο γενικότερα δεν θέλεις να φύγεις πριν το τέλος της παράστασης.
Όμως, όταν οι ερμηνείες των ηθοποιών είναι ψεύτικες, όταν παριστάνουν αντί να βιώνουν αυτά που συμβαίνουν στον ήρωα, όταν το συναίσθημα αντί να βγαίνει οργανικά μέσα από τον ηθοποιό το μιμείται με γκριμάτσες, λαρυγγισμούς και θεατρινισμούς, όταν η συμπεριφορά του δεν έχει λογική, τότε όχι μόνο ο δάσκαλος υποκριτικής, αλλά και το κοινό που καταλαβαίνει από θέατρο υποφέρει. Η αντίδραση δεν είναι αποτέλεσμα συνειδητής διαδικασίας αξιολόγησης. Είναι αυτόματη. Όπως όταν ακούμε ένα παράφωνο τραγουδιστή ή ένα χορευτή να πέφτει κάτω την στιγμή μιας πιρουέτας. Δεν χρειάζεται να ξέρεις από τραγούδι και χορό για να αναγνωρίσεις το φάλτσο και τη τούμπα.
Στο θέατρο όμως υπάρχουν παγίδες. Μια είναι, ότι επειδή αυτό που γίνεται πάνω στη σκηνή μοιάζει με τη ζωή, όταν κάτι φαίνεται άνετο και φυσικό το κοινό νομίζει πως είναι και καλό. Μια άλλη παγίδα είναι οι στημένες κριτικές που εκθειάζουν κάτι το οποίο δεν σου αρέσει όταν το βλέπεις και που τελικά πείθεις τον εαυτό σου ότι ήταν καλό για να μην αισθανθείς βλάκας. Μεγάλη παγίδα είναι η μέτρια έως πολύ κακή υποκριτική που βλέπει το κοινό στη τηλεόραση, η οποία διαφθείρει την αισθητική και το κριτήριο του. Ο εθισμός στη κακή υποκριτική σε κάνει στο τέλος να σου αρέσει.
-Γιατί «Στα Φώτα»;
Στο έργο του Τένεσι Ουίλιαμς «Ο Γυάλινος Κόσμος» ο ήρωας λέει αναφερόμενος στον πατέρα του που τους εγκατέλειψε: «ήταν ένας τηλεφωνητής που ερωτεύτηκε τις μεγάλες αποστάσεις». Από νεαρή ηλικία με γοήτευαν οι μεγάλες πόλεις με τα πολλά φώτα που βλέπαμε στον κινηματογράφο. Οι φωτισμένες λεωφόροι, οι μαρκίζες των μπαρ, των εστιατορίων, των θεάτρων, των café. Ένα περιστατικό στην εφηβεία μου, πυράκτωσε την επιθυμία να πάω «στα φώτα». Βέβαια δεν μπορούσα να φανταστώ πως η φωτογραφία μου και το όνομα μου θα ήταν για πολλούς μήνες κάτω από τα φώτα της μαρκίζας ενός θεάτρου του Broadway. Στο βιβλίο «Στα Φώτα» διηγούμαι γεγονότα που έγιναν κάτω από τα φώτα της Αθήνας, του Παρισιού, της Νέας Υόρκης. Συναντήσεις με φωτισμένους ανθρώπους στη ζωή, πάνω στη σκηνή, μέσα στο Actors Studio.
-Πότε και γιατί ένας άνθρωπος αισθάνεται την ανάγκη να αφηγηθεί την ιστορία του;
Και το πότε και το γιατί διαφέρει από άνθρωπο σε άνθρωπο. Στη δική μου περίπτωση, πιστεύω πως αυτά που αφηγούμαι για τις συναντήσεις με σημαντικούς ανθρώπους των τεχνών, αλλά και για τα σχεδόν εξωπραγματικά περιστατικά που συνέβησαν στη ζωή μου, θα ενδιαφέρουν σε πολλά επίπεδα τους αναγνώστες. Δεν είναι ένα βιβλίο μόνο για τους ανθρώπους του θεάτρου. Είναι για όλους διότι είναι ένα βιβλίο για τη ζωή. Η ιδέα προέκυψε μέσα από μια κουβέντα με την εξαιρετική δημοσιογράφο Νατάσα Μπαστέα. Μέχρι την ολοκλήρωση του βιβλίου ακολούθησαν πολλές εκ βαθέων συζητήσεις, ερωτήσεις, κείμενα, με την Νατάσα που διήρκεσαν δυο χρόνια. Είχαμε μια υπέροχα δημιουργική διαδικασία, όπως υπέροχη είναι και η συνεργασία με τις εκδόσεις Αρμός.
-Συμφωνείτε με την άποψη ότι έχουμε δύο ζωές -την πρώτη που ζούμε, τη δεύτερη που ξαναζούμε όταν την αφηγούμαστε;
Απολύτως. Μακάρι να μπορούσα να την ξαναζήσω ακριβώς όπως ήταν.