Η Αλήθεια, ό,τι δεν λησμονιέται, μπορεί να αποκαλύπτεται μέσα μας σαν από μια έμπνευση, όπως αποκαλύφθηκε στον Παύλο στην πορεία του προς Αλικαρνασσό. Απόδειξη τέτοιας, νοητής, αλήθειας είναι η προέλευση από αναμφισβήτητη αυθεντία, αλλά και ενισχύεται όταν μεταδίδεται σε άλλους. Φυσικά, η αποκαλυπτική αλήθεια μπορεί να σφάλλει, καθώς συχνά αμφισβητείται η αυθεντία, ενώ, συνήθως, δεν έχομε άμεση πληροφόρηση από αυτήν, αλλά από τους ερμηνευτές της.
Άλλη «αλήθεια» βρίσκεται σε ό,τι αντιλαμβανόμαστε με τις πέντε αισθήσεις μας (εμπειρία). Καθώς οι πληροφορίες από αυτές μπορούν να διασταυρώνονται, μεταξύ τους, έχει ικανή αποδεικτική ικανότητα, αλλά όλες οι αισθήσεις μας μπορούν να σφάλλουν. Τα κύματα του αέρα με συχνότητα πάνω από 15000 στο δευτερόλεπτο (υπέρηχοι) ή κάτω από 15 στο δευτερόλεπτο δεν τα συλλαμβάνει το αυτί μας. Και τα ηλεκτρομαγνητικά κύματα πέρα από εκείνα του ουράνιου τόξου δεν τα πιάνει το μάτι μας. Η αφή είναι η πιο αξιόπιστη αίσθηση, διότι μ΄ αυτήν δεν συλλαμβάνομε μόνο τις ιδιότητες του αντικειμένου που αγγίζομε, αλλά και την αντίδρασή του στην άσκηση πίεσης πάνω του από εμάς. Οπωσδήποτε, η εμπειρική γνώση της αλήθειας εμπεριέχει σημαντικό σφάλμα.
Από τα αισθήματα που αποκτούμε με τις αισθήσεις μας σχηματίζομε μέσα μας μια εικόνα του εξωτερικού κόσμου. Έτσι σχηματίζομε μια νοητή εικόνα, που αντιστοιχεί με σχετική ακρίβεια στον πραγματικό, τον αντικειμενικό, τον έξω από εμάς, κόσμο. Ο νοητός αυτός κόσμος δημιουργείται με βάση όχι μόνο τα ερεθίσματα που δεχόμαστε απέξω, αλλά και άλλα ερεθίσματα που δημιουργούνται μέσα μας από την αυτόματη περιοδική λειτουργία των οργάνων μας, σαν να ήταν ταλαντωτές. Περιοδικά πεινάμε, διψάμε, αισθανόμαστε την ανάγκη του έρωτα κλπ. Από τη διασταύρωση αυτού του νοητού κόσμου με τον εκάστοτε αισθητό κόσμο προκύπτει η πιο αξιόπιστη, η επιστημονική, αλήθεια. Τόσο ο νοητός όσο και ο αισθητός κόσμος σφάλλουν, η επιστημονική αλήθεια δεν είναι σημειακή, όπως η αποκαλυπτική, αλλά μπορεί τουλάχιστον να μετριέται το εύρος του σφάλματός της.
Σχηματίσθηκε η επιστημονική αλήθεια, με τους περιορισμούς που αναφέραμε. Πάνω σ΄ αυτήν θα στηρίξουμε τη λήψη αποφάσεων που αφορούν όχι μόνο κάθε άτομο χωριστά, αλλά ολόκληρη την κοινωνία. Ακόμη ισχύουν όχι μόνο σε συγκεκριμένο τόπο και χρόνο, αλλά σε μια ευρύτατη περιοχή, σε όλο τον πλανήτη και παραπέρα, και με αρκετή διάρκεια, τουλάχιστον τόση όση μας επιτρέπουν τα γνωστικά μας όργανα, οι αισθήσεις και η νόησή μας. Ναι, αλλά αυτή η γνώση είναι αιθέρια, στη νόηση κάποιων «σοφών», που μπορούν να συλλάβουν, χάρη σ΄ αυτή, τα επικείμενα, τα προσιόντα: «Θεοὶ μὲν γὰρ μελλόντων, ἂνθρωποι δὲ γιγνομένων, σοφοὶ δὲ προσιόντων αἰσθάνονται» (Φιλόστρατος). Η λήψη αποφάσεων για την κοινωνία δεν είναι υπόθεση των σοφών, αλλά της κοινωνίας και συντελείται από τους άρχοντες που την εκπροσωπούν, είτε ένας είναι αυτός (μοναρχία), είτε λίγοι (ολιγαρχία) είτε το σύνολο του δήμου (δημοκρατία). Πώς θα γίνει κτήμα της κοινωνίας αυτή η αλήθεια, ώστε να λάβει τις καλύτερες δυνατές αποφάσεις;
Η διασπορά της αλήθειας είναι σήμερα δυνατή με τα ασύλληπτα επικοινωνιακά μέσα που διαθέτομε. Με αυτά τα μέσα όμως είναι δυνατή η αλλοίωση της επιστημονικής αλήθειας, προς το συμφέρον των ιδιοκτητών των μέσων επικοινωνίας και των συνεργών τους. Σ΄ ένα πρόσφατο άρθρο στον Guardian (J.Tennant) εξετάζεται η αξιοπιστία της επιστημονικής γνώσης στην Ευρώπη. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή (Commission) αναγνωρίζοντας τις επιφυλάξεις που διατύπωσα παραπάνω, αποφάσισε να κάνει έλεγχο της αξιοπιστίας των δημοσιευόμενων επιστημονικών γνώσεων. Τέτοιος έλεγχος απαιτεί εξαιρετική εξειδίκευση, γνώση και εμπειρία. Ανέθεσε λοιπόν αυτό το έργο όχι σε ένα κρατικό οργανισμό με τις γνωστές γραφειοκρατικές και εθνικές προκαταλήψεις του, αλλά στον πιο διάσημο εκδοτικό οίκο, την Elsevier, που έχει όλα τα τεχνοκρατικά εφόδια και πείρα για να το κάνει.
Ο αρθρογράφος, ωστόσο, εκφράζει τις ανησυχίες του. Με τεκμηριωμένους συλλογισμούς δείχνει ότι η εκτίμησή ενός εκδοτικού οίκου, ο οποίος είναι ο ίδιος εργαλείο διάδοσης της επιστημονικής γνώσης, θα είναι αναγκαστικά (ή, έστω, δυνητικά) προκατειλημμένη. Είναι, όπως χαρακτηριστικά γράφει, σα να αναθέταμε στην εταιρεία Mac Donald’s να εκτιμήσει τις διατροφικές συνήθειες της κοινωνίας και με βάση αυτή την εκτίμηση να αποφασίζει η Ευρώπη την πολιτική της πάνω στη διατροφή των πολιτών. Δεν υπάρχει τίποτε πιο αντιδημοκρατικό σε μια τέτοια απόφαση της Ευρωπαϊκής Ένωσης, λέει ο αρθρογράφος, αφού πια, ακόμη και οι ερευνητές που συμβάλλουν προσφέροντας δεδομένα στη δημιουργία γνώσης δεν μπορούν να έχουν άμεση επαφή με αυτά, τα δικά τους, δεδομένα. Τι θα ήταν όμως δημοκρατικό και αξιόπιστο;
Πρώτη απαίτηση είναι η διαφάνεια. Τα δεδομένα μιας επιστημονικής έρευνας οφείλουν να είναι διαθέσιμα σε οποιονδήποτε τα ζητήσει. Καλά, τόσο δύσκολο είναι αυτό; Είναι. Η έρευνα καταλήγει συνήθως σε παραγωγή προϊόντων που πουλιόνται. Και οι νόμοι της αγοράς υπεισέρχονται. Ανταγωνισμοί. Είναι προφανές ότι το συμφέρον του κέρδους μπορεί να αλλοιώσει τα αποτελέσματα. Όχι πως οι ερευνητές θα πούνε ψέματα (κι αυτό δεν αποκλείεται), αλλά, αν τα πρόδρομα αποτελέσματα δεν είναι τα επιθυμητά, διακότεται η χρηματοδότηση της έρευνας∙ ή δυσχεραίνεται η δημοσίευσή των ευρημάτων στα περιοδικά με τη μεγαλύτερη κυκλοφορία (που στηρίζονται στις διαφημίσεις των αντίστοιχων επιχειρήσεων για να κυκλοφορούν)∙ ή υποβαθμίζεται η αξιολογούμενη αξιοπιστία των περιοδικών με ποικίλους δείκτες που δείχνουν την επίδραση που έχουν αυτά στη λήψη αποφάσεων∙ και με άλλους ποικίλους τρόπους. Εναλλακτικά, θα μπορούσε να γίνεται η έρευνα από δημόσιους φορείς, με έξοδα των φορολογουμένων. Τα κρατικά πανεπιστήμια έχουν κανονικά στόχο την παραγωγή και διάδοση της γνώσης. Συναρμόζοντας την παραγωγή με τη διάδοση της γνώσης δεν επιτρέπουν τη διεξαγωγή απόρρητης έρευνας. Ωστόσο, προκύπτει τώρα το πρόβλημα ότι σε ολοκληρωτικά (και όχι μόνο) καθεστώτα, η παραγωγή γνώσης υπόκειται στους περιορισμούς της κρατικής πολιτικής. Στη ναζιστική Γερμανία δεν ήταν δυνατό να διεξαχθεί ή δημοσιευθεί έρευνα που υποστήριζε τη σημασία του περιβάλλοντος στην πνευματική ανάπτυξη του ατόμου, ενώ προωθούνταν έντονα η έρευνα που τόνιζε τη σημασία της κληρονομικότητας.
Με τα σημερινά δεδομένα, χρειάζεται μια διεθνής επιτροπή, από ειδικούς που δεν εξαρτώνται οικονομικά από ιδιωτικά συμφέροντα, αλλά αμείβονται από διεθνείς φορείς, όπως η Commission, μαζί με πλήρη αποκάλυψη των δεδομένων της έρευνας, σε οποιονδήποτε τα ζητήσει, ευθύς ως εξασφαλισθεί η αποκλειστικότητα (copyright) των αποτελεσμάτων της. Οι χορηγοί, πρέπει να εξασφαλίζεται ότι δεν έχουν καμιά εποπτεία ή επίδραση στη διεξαγωγή της έρευνας. Οι αρχαίοι χορηγοί στο θέατρο δεν έλεγχαν το περιεχόμενο ή την ποιότητα της παράστασης.
Δημ. Α. Σιδερής, ομ. Καθηγητής καρδιολογίας, dimitris.sideris@gmail.com