Τον τελευταίο καιρό η ελληνική κοινωνία υφίσταται με περισσή έκπληξη το ωστικό κύμα συμπεριφορών που το προκαλούν τόσο οι ατομικές – ανθρώπινες τραγωδίες όσο και τα κοινωνικά ναυάγια. Παραδοσιακοί μύθοι της ατομικής και κοινωνικής ηθικής καταρρέουν από πράξεις και συμπεριφορές που φανερώνουν την βαρβαρότητα της εποχής μας. Ο σύγχρονος άνθρωπος αισθάνεται αποσβολωμένος, ανυπεράσπιστος και απογυμνωμένος από την έκπτωση κάθε αξίας. Η ηθική αποβιταμίνωση είναι διάχυτη και κλονίζει συθέμελα τα παραδοσιακά βάθρα της ατομικής μας ηθικής και της κοινωνικής ευταξίας. Πάντοτε η αφανής πραγματικότητα διαψεύδει και ακυρώνει εκείνα τα στερεότυπα που λειτουργούσαν ως αρμοί της κοινωνικής συνοχής.
Η αδηφαγία των ΜΜΕ – που πολλές φορές συνοδεύεται από έναν sui generis κανιβαλισμό –, η υποκρισία της κοινωνίας του τύπου «δεν είδα τίποτα» ή το «υποψιάστηκα αλλά δεν μπορούσα να το καταγγείλω» και η ανικανότητα της οργανωμένης πολιτείας να αποτρέψει κακουργηματικές πράξεις όπως αυτή του 12χρονου κοριτσιού συνθέτουν το ζοφερό τοπίο των ημερών μας. Την χρόνια συνομωσία της σιωπής την αντικαθιστά η υπερπροβολή κάποιων αντικοινωνικών συμπεριφορών (γυναικοκτονίες, βιασμοί, παιδεραστία, συμπλοκές ανηλίκων…) αποκαλύπτοντας έτσι την αντιφατικότητα και τα ρήγματα της κοινωνίας μας.
Το παραπάνω δυστοπικό τοπίο επωάζει ερωτήματα που επείγονται για πειστικές απαντήσεις. «Μα πώς μπορεί να συμβαίνουν όλα αυτά δίπλα μας;», «Αλήθεια κυκλοφορούν τέτοιοι άνθρωποι κοντά μας;», «Τέτοιες συμπεριφορές τις καλλιεργεί η κοινωνική σήψη ή αυτά συνέβαιναν πάντα αλλά τα έκρυβε ο φόβος του κοινωνικού στιγματισμού;», «Μήπως ο άνθρωπος είναι γεννημένος για το κακό ή είναι τόσο ευάλωτος σε αυτό;». Το τελευταίο ερώτημα θέτει σε δοκιμασία την εγκυρότητα της σωκρατικής ρήσης «ουδείς εκών κακός».
Οι ερμηνείες
Κάποιοι μπροστά στο μέγεθος αποτρόπαιων πράξεων αρχίζουν να επιστρέφουν στην σωκρατική θέση για να βρουν τις απαντήσεις. Άλλοι συμφωνούν με αυτήν αποδεχόμενοι τον ρόλο της γνώσης και της παιδείας στην διαμόρφωση της ανθρώπινης ταυτότητας και κατ’ ακολουθία στην ρύθμιση της συμπεριφοράς μας. Θεωρούν, δηλαδή, πως το υποκείμενο τέτοιων κακουργηματικών πράξεων οδηγείται σε αυτές από άγνοια. Η επιλογή του κακού είναι προϊόν της αδυναμίας του ανθρώπου να διακρίνει το κακό από το καλό. Κι αυτό γιατί κανείς δεν επιλέγει κάτι που είναι κακό για τον εαυτό του.
«Επί γε τα κακά ουδείς εκών έρχεται ουδέ επί α οίεται κακά είναι»
(Πλάτων «Πρωταγόρας», 358d // κανένας άνθρωπος δεν κάνει το κακό με την θέλησή του, ούτε επιλέγει όσα θεωρεί ότι είναι κακά)
Ωστόσο υπάρχουν κι εκείνοι που διατείνονται πως σε αυτό το σημείο ο Σωκράτης σφάλλει αφού πολλές φορές έχουμε δει ανθρώπους να επιλέγουν το κακό γνωρίζοντας πολύ καλά πως είναι κακό αυτό που κάνουν. Κάποιοι άλλοι θεωρούν πως διαβάζουμε και ερμηνεύουμε λάθος την εμβληματική αυτή θέση του Σωκράτη αφού ο ίδιος πρεσβεύει πως το «κακό» είναι κάτι που δεν υπάρχει «ουδ’ έστι τούτο», άσχετα αν εμείς το βλέπουμε ως τέτοιο «ως έοικεν». Κι αυτό, σύμφωνα πάντα με την θέση του Σωκράτη, χαρακτηρίζει την βαθύτερη δομή της φύσης του ανθρώπου που για να κατανοήσει την έννοια του «καλού» πρέπει να την ξεχωρίσει – συγκρίνει – αντιπαραβάλει με την έννοια του «κακού».
Οι παραπάνω σκέψεις βρίσκουν εφαρμογή στην περίπτωση που ο άνθρωπος αναγκασθεί να επιλέξει ανάμεσα στο «καλό» και το «κακό» ή το «λιγότερο κακό» και στο τέλος θα επιλέξει το «καλό» ή το «λιγότερο κακό». Μία προσωπική ανάγνωση ολόκληρου του αποσπάσματος από όπου αλιεύεται η θέση του Σωκράτη «ουδείς εκών κακός» θα μάς βοηθούσε να ερμηνεύσουμε σωστά όχι μόνον τον Σωκράτη αλλά και το γενεσιουργό αίτιο κάποιων βδελυρών πράξεων.
«Επί γε τα κακά ουδείς εκών έρχεται ουδέ επί α οίεται κακά είναι, ουδ’ έστι τούτο, ως έοικεν, εν ανθρώπου φύσει, επί ά οίεται κακά είναι εθέλειν ιέναι αντί των αγαθών∙ όταν τε αναγκασθή δυοίν κακοίν το έτερον αιρείσθαι, ουδείς το μείζον αιρήσεται εξόν το έλαττον;»
(Πλάτων «Πρωταγόρας», 358d // Κανείς δεν βαδίζει προς το κακό με την θέλησή του ούτε προς εκείνο που πιστεύει ότι είναι κακό και μάλιστα κάτι τέτοιο είναι αντίθετο με την φύση του ανθρώπου – όπως δείχνουν τα πράγματα – δηλαδή το να βαδίζει πρόθυμα προς το κακό κι όχι προς το καλό∙ κι αν βρεθεί στην ανάγκη να διαλέξει το ένα από τα δύο κακά, κανείς δεν θα επιλέξει το μεγαλύτερο, εφόσον μπορεί να πάρει το μικρότερο)
Ευδαιμονιστική Ηθική
Υπάρχει, ωστόσο, και μία τρίτη ομάδα ερμηνείας συμπεριφορών που σοκάρουν με την ωμότητα και την ανηθικότητά τους. Σε αυτήν ανήκουν και όσοι υποστηρίζουν πως η επιλογή του «κακού» σχετίζεται με την άκριτη επιλογή της «ευδαιμονιστικής ηθικής» που στοχεύει στην ικανοποίηση του υποκειμένου που εναγωνίως θηρεύει την ευτυχία. Στο πλαίσιο αυτής της «ευδαιμονιστικής ηθικής» ο πρωταγωνιστής λειτουργεί άκρως εγωκεντρικά και ναρκισσιστικά και αδιαφορεί για τις συνέπειες και τις βλάβες που μπορεί να προκαλέσει αυτή η επιλογή του. Η ανθρωπιά και η κοινωνική συνείδηση υποχωρούν στο όνομα μιας άκρατης ικανοποίησης (υλικής, σωματικής…) – ηδονής.
Στο πλαίσιο αυτής της «ευδαιμονιστικής ηθικής» η εγκράτεια και η ηθική υποχωρούν και το άτομο – τέρας στοχεύει αποκλειστικά στον υλικό – σαρκικό κορεσμό. Έτσι οι έννοιες – κατηγορίες «καλό», «κακό», «ηθικό», «ανήθικο», «δίκαιο», «άδικο» σχετικοποιούνται και το μόνο που ανθοφορεί είναι ο σαρκικός πρωτογονισμός και η συναφής με αυτόν βούληση για επιβολή της δύναμης – εξουσίας. Σε αυτήν την «ευδαιμονιστική ηθική» ο «άλλος» υπάρχει μόνο για να με υπηρετεί και να με ικανοποιεί. Συντελείται, δηλαδή, στο υποκείμενο μία άνευ ορίων ηθική εξαχρείωση και εξαΰλωση της κοινωνικής συνείδησης.
Ένα άτομο, όμως, ηθικά εξαχρειωμένο και με ατροφική κοινωνική συνείδηση αναζητά τον «τελικό σκοπό» του (θεωρία της τελολογίας) στην εμπειρία της απόλυτης ηδονής από την εκμετάλλευση κάποιου άλλου ανθρώπου. Θεωρεί πως η «ηδονή» είναι εκείνο το αγαθό που θα τον κάνει ευδαίμονα.
Σε αυτήν την αντίληψη, όμως, υπεισέρχεται πάλι η θέση του Σωκράτη «ουδείς εκών κακός» στο βαθμό που οι δράστες ανομολόγητων πράξεων θεωρούν πως η εκμετάλλευση του «άλλου» είναι το αγαθό που επιδιώκουν για την ψυχική τους ισορροπία. Αυτή η λαθεμένη γνώση – αντίληψη είναι που πυροδοτεί τις αποτρόπαιες πράξεις. Οι θεωρητικοί της ηδονής λειτουργούν ως αμαθείς του πραγματικού αγαθού – καλού. Μοιάζουν λίγο με τα μικρά παιδιά που καταναλώνουν χάπια νομίζοντας πως αυτά είναι έγχρωμες καραμέλες.
«Ο υγιής άνθρωπος δεν βασανίζει τους άλλους. Γενικά οι βασανισμένοι είναι που εξελίσσονται σε βασανιστές»
(Καρλ Γιουνγκ)
Το αφήγημα
Κάθε, λοιπόν, φαινόμενο κοινωνικής παθογένειας θα πρέπει να το ερμηνεύουμε ως προϊόν απότοκο του διπολικού χαρακτήρα της κοινωνίας και του κόσμου μας, όπως τον περιέγραψαν παλιότερα ο Πυθαγόρας και ο Αριστοτέλης.
Η «Αρχή της αντιφάσεως» ή του «Νόμου των αντιθέτων» (Πέρας – άπειρον… Αγαθόν – κακόν… Φως – σκότος…) φαίνεται να ισχύει απόλυτα. Η συνειδητή επιλογή και η ευθύνη μόνο σε αυτό το πλαίσιο μπορούν να καταγραφούν. Διαφορετικά θα γίνουμε αποδέκτες – καταναλωτές ενός άλλου φτηνού «αστυνομικού μυθιστορήματος» που γεννούν τα κοινωνικά δράματα και τα ατομικά ναυάγια (περίπτωση 12χρονου κοριτσιού).
Έτσι, όμως, ξεχνάμε τα βαθύτερα αίτια και εστιάζουμε μόνο στο φροντισμένο αφήγημα περί ανθρωπόμορφων τεράτων του Κολωνού. Σχετικά με όλα αυτά έγραψε ο Χ. Γεωργούλας στην εφημερίδα «Εποχή» (15-16 Οκτωβρίου 2022).
«Το αφήγημα που εξηγεί όσα συνέβησαν επί Κολωνώ σαν έργο ανθρωπόμορφων τεράτων, που αρκεί να απομονωθούν από τον υπόλοιπο υγιή κοινωνικό ιστό, για να ξαναβρεί ο κόσμος μας την ισορροπία του, προσφέρει μία ελλιπέστατη εικόνα της πραγματικότητας. Δεν μάς λέει τίποτα για το έδαφος της κοινωνικής πραγματικότητας, της επικρατούσας ιδεολογίας, των κοινωνικών προτύπων, της εικόνας της κοινωνικής επιτυχίας, πάνω στο οποίο θα εξακολουθήσουν να φύονται και να ευδοκιμούν τα απάνθρωπα ληστρικά και φονικά ακόμα δίπολα της προσφοράς για εκμετάλλευση, από τη μία, και της ζήτησης για δύναμη και πλούτο με κάθε μέσο, από την άλλη, ως εχέγγυο κοινωνικής επιτυχίας και αναγνώρισης… Η άσκηση βίας στο εκπορνευμένο ανήλικο κορμί δεν είναι μόνον μία παράνομη και ανήθικη σεξουαλική πράξη, είναι και μία πράξη επιβεβαίωσης της εξουσίας του ισχυρού επί του αδυνάτου. Χωρίς αυτόν δεν υφίσταται…».
Χρέος όλων – πολιτών και πολιτείας – είναι να ερμηνεύσουμε σωστά το «ουδείς εκών κακός» και να μην συναινέσουμε στις κραυγές για περαιτέρω ποινικοποίηση κάποιων συμπεριφορών (θανατική ποινή;). Γιατί έχει αποδειχτεί ότι ποτέ μία αυστηροποίηση των ποινών δεν συνοδεύτηκε κι από μία εμφανή μείωση του εγκλήματος. Τα ανθρώπινα δικαιώματα, η ανθρώπινη αξιοπρέπεια και η ιερότητα της παιδικής ηλικίας κινδυνεύουν περισσότερο από εμάς τους ίδιους, όταν δεν ανησυχούμε που σιγά σιγά κι ασυνείδητα αρχίζουμε να μοιάζουμε (με την σιωπή και την αδράνειά μας) αυτά τα ανθρωπόμορφα τέρατα.
Τελικά θα αιωρείται αναπάντητο ακόμα το Σωκρατικό:
«Ουδείς εκών κακός»