Σε μια φωτογραφία που αναρτήθηκε στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης τον περασμένο Νοέμβριο, η 18χρονη Σαμπί αλ Σαϊντί από την Τυνησία φαίνεται να φορά ένα έντονο ροζ κραγιόν καθώς ακουμπάει στο πλάι μιας ξεχαρβαλωμένης ξύλινης βάρκας, με μια ήρεμη γαλάζια θάλασσα να απλώνεται πίσω της. Σε ένα βίντεο, χαμογελά μαζί με μια ντουζίνα άλλους μετανάστες, κάνοντας χειρονομίες υπό τους ήχους ενός δημοφιλούς ραπ τραγουδιού.
Ενα μήνα αργότερα, η Χαϊμά Μπεν Μαχμούντε, 21 ετών, δημοσίευσε ένα παρόμοιο βίντεο, καθώς πραγματοποιούσε το πέρασμά από την Τυνησία στην Ιταλία με τον αρραβωνιαστικό της σε μια βάρκα γεμάτη μετανάστες.
Οι δύο Τυνήσιες έχουν πυροδοτήσει διαμάχη με τις αναρτήσεις τους - που τις δείχνουν μέσα από φαινομενικά «ανέμελες» διαδρομές στη Μεσόγειο, να φτάνουν στη Λαμπεντούζα της Ιταλίας και στη συνέχεια να ταξιδεύουν σε ευρωπαϊκές πόλεις βγάζοντας selfies δίπλα σε αξιοθέατα, φορώντας δημοφιλείς μάρκες ρούχων. Πολλοί τις επέκριναν ότι «κανονικοποιούν» ένα ταξίδι που έχει ως αποτέλεσμα χιλιάδες νεκρούς κάθε χρόνο.
Σύμφωνα με το Missing Migrants Project, 2.048 άνθρωποι χάθηκαν στη Μεσόγειο το 2021, με 23.000 αγνοούμενους από το 2014. Οι ειδικοί προειδοποιούν ότι ο η αλ Σαϊντί και η Μπεν Μαχμούντε - influencers στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης στην Τυνησία, με σχεδόν 2 εκατομμύρια ακόλουθους στο TikTok και στο Instagram - θα μπορούσε να εμπνεύσει άλλους να κάνουν το επικίνδυνο πέρασμα.
«Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης παρουσιάζουν ένα όραμα για την Ευρώπη που δεν είναι ακριβές», δήλωσε ο Ματ Χέρμπερτ, διευθυντής έρευνας στην Παγκόσμια Πρωτοβουλία κατά του Διακρατικού Οργανωμένου Εγκλήματος.
Στο παρελθόν, είπε, ο «οδηγός» για τη μετανάστευση ήταν «η διασπορά που γυρνούσε στην πατρίδα το καλοκαίρι. Οι άνθρωποι έβλεπαν τα ξαδέρφια τους να φορούν καινούργια, ακριβά ρούχα και φιλοδοξούσαν να γίνουν κι αυτοί έτσι».
«Με τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, αυτές τις εικόνες βλέπουν όλο και περισσότεροι, αφού είναι προσβάσιμες σε όλους» εξήγησε ο Χέρμπερτ.
Η Τυνησία είναι ένα από τα κύρια σημεία αναχώρησης για τους μετανάστες που ξεκινούν από τη Βόρεια Αφρική προς την Ευρώπη, με χιλιάδες Τυνήσιους να ενώνονται με αυτούς που ταξιδεύουν από αλλού στην Αφρική και τη Μέση Ανατολή κάθε χρόνο. Ενώ η Τυνησία ήταν κάποτε ένας δημοφιλής τουριστικός προορισμός με μια ανερχόμενη μεσαία τάξη, από τη στιγμή που η οικονομία της χώρας επιδεινώθηκε - με ποσοστό ανεργίας 18%, το οποίο αυξήθηκε κι άλλο λόγω της πανδημίας - ο αριθμός των επίδοξων μεταναστών έχει εκτοξευθεί.
Το 2021, οι αρχές εμπόδισαν περισσότερους από 23.000 μετανάστες που προσπαθούσαν να εγκαταλείψουν τις ακτές της Τυνησίας. Αυτός ο αριθμός είναι σαφώς υψηλότερος από ό,τι το 2019, όταν αναχαιτίστηκαν περίπου 5.000 άνθρωποι.
Μια έκθεση της Παγκόσμιας Πρωτοβουλίας κατά του Διακρατικού Οργανωμένου Εγκλήματος επισημαίνει ότι η αύξηση της ανεργίας και η απαισιοδοξία σχετικά με την ικανότητα των ηγετών της Τυνησίας να βελτιώσουν την κατάσταση έχουν παίξει καταλυτικό ρόλο. Τον περασμένο Ιούλιο, μετά από πανεθνικές αντικυβερνητικές διαδηλώσεις, ο Πρόεδρος Κάις Σαϊέντ ανέστειλε το κοινοβούλιο και ανέλαβε σαρωτικές εξουσίες, εγείροντας φόβους για οπισθοδρόμηση της δημοκρατίας.
Το ταξίδι στη Μεσόγειο είναι γνωστό στους ντόπιους ως «harka» - μια αναφορά στο αλληγορικό «κάψιμο» των συνόρων και την καταστροφή προσωπικών εγγράφων πριν από την επικίνδυνη διέλευση.
Η μυστικότητα που κάποτε περιέβαλε το harka έχει ξεθωριάσει τα τελευταία χρόνια, καθώς περισσότεροι άνθρωποι έχουν μεταναστεύσει και συζητείται ευρέως στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, στη μουσική και στην τηλεόραση.
Ενώ οι αναρτήσεις των δύο νεαρών γυναικών προκάλεσαν επικρίσεις, πολλοί τις υπερασπίστηκαν, καθώς δεν είναι λίγοι εκείνοι που ορισμένοι βλέπουν το harka ως τη μόνη τους επιλογή για να ξεφύγουν από μια χώρα σε κρίση.
«Ντροπή τους; Περισσότερο, είναι κρίμα για εμάς!» σχολίασε ένας TikToker. «Κατάφεραν να φτάσουν στην Ιταλία, ενώ είμαστε όλοι κολλημένοι εδώ στην Τυνησία», πρόσθεσε.
Καθώς μπήκε σε καραντίνα δύο εβδομάδων για τον κορονοϊό σε κέντρο κράτησης στην Ιταλία, η Μπεν Μαχμούντε είπε στο Associated Press ότι κατανοούσε τους κινδύνους του ταξιδιού. Ομως οι οικονομικές δυσκολίες και η αδυναμία της να πάρει βίζα την είχαν «αναγκάσει» να κάνει το «χάρκα».
«Δεν βρήκα τίποτα για μένα στην Τυνησία. Εχω δίπλωμα κομμωτικής και δεν μπόρεσα να βρω δουλειά σε αυτόν τον τομέα. … Οταν δούλευα, ο μηνιαίος μισθός ήταν πραγματικά απελπιστικός - περίπου 350 δηνάρια (100 ευρώ). Δεν μπορείς να κάνεις τίποτα με αυτά τα χρήματα. Μπορείς απλώς να χρησιμοποιήσεις τα μέσα μαζικής μεταφοράς και να αγοράσεις το μεσημεριανό σου - αυτό», εξήγησε.
Η νεαρή, όπως και η αλ Σαϊντί, μεγάλωσε σε μια οικογένεια κατώτερης μεσαίας τάξης στην παραθαλάσσια πόλη Σφαξ της Τυνησίας. Το μόνο που χρειαζόταν ήταν μια κλήση σε έναν φίλο ενός φίλου. Πλήρωσε 4.500 δηνάρια (1.560 δολάρια) για μια θέση στο δουλεμπορικό σκάφος μαζί με άλλους 23.
Παρά τα χαμόγελά της στις αναρτήσεις, είπε ότι το ταξίδι ήταν τρομακτικό. Περιέγραψε μια στιγμή που το σκάφος κουνήθηκε βίαια.
«Ημουν τόσο φοβισμένη, είδα τον θάνατο ακριβώς μπροστά μου», είπε. «Ο φόβος ήταν τεράστιος, η θάλασσα ήταν πραγματικά ταραγμένη και υπήρχαν πολλά ψηλά κύματα. Στη βάρκα, κάναμε προσευχή και προετοιμαστήκαμε για το θάνατο. Οταν μας είπαν ότι φτάσαμε στα ιταλικά ύδατα, δεν μπορούσαμε να το πιστέψουμε».
Ωστόσο, η 21χρονη λέει ότι ήταν έτοιμη να ρισκάρει τον θάνατο για την ευκαιρία για μια καλύτερη ζωή.
«Εχω πολλούς φίλους που έκαναν το χάρκα και βρήκαν ευκαιρίες στην Ευρώπη. Εβαλαν την ελπίδα στην καρδιά μου ότι υπάρχει δουλειά, ότι υπάρχουν πολλά χρήματα», είπε. «Θέλω να αλλάξω τη ζωή μου, όπως έκαναν εκείνοι».
Ο Γουαέλ Γκαρνάουι, ένας ψυχολόγος που ερευνά το harka, λέει ότι αυτή η ελπίδα βασίζεται σε μεγάλο βαθμό στο «ψέμα της μετανάστευσης», ένα φαινόμενο που λέει ότι έχει ενταθεί από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.
Σύμφωνα με τον ίδιο, οι άνθρωποι βλέπουν τους άλλους να πηγαίνουν στην Ευρώπη και να παρατηρούν τη φαινομενική επιτυχία τους. Νομίζουν ότι μόλις φτάσουν στην Ευρώπη, μπορούν να αποκτήσουν εύκολα χαρτιά, δουλειά και χρήματα. Η πραγματικότητα είναι συχνά πολύ διαφορετική: στοιχεία του 2020 από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή έδειξαν ότι το ποσοστό ανεργίας για τους κατοίκους εκτός ΕΕ ήταν σχεδόν 14%, σε σύγκριση με περίπου 6% για τον πληθυσμό που γεννήθηκε σε αυτόχθονες χώρες.
«Πηγαίνουν λοιπόν στον Πύργο του Αιφελ και βγάζουν μια selfie με ένα μπλουζάκι Lacoste, φωτογραφίζουν ακριβά αυτοκίνητα. .… Λένε στην οικογένειά τους πίσω στο σπίτι ότι όλα πάνε καλά», τονίζει ο Γκαρνάουι. «Αν πουν το αντίθετο, όλοι θα τους κοροϊδεύουν. Υπάρχει τόση κοινωνική πίεση».
Τις εβδομάδες από την άφιξή τους στην Ευρώπη, οι δύο νεαρές έχουν καταγράψει τα ψώνια τους, τις βόλτες τους με BMW και τα τέλεια latte. Μια φωτογραφία της αλ Σαϊντί να οδηγεί ένα ηλεκτρικό σκούτερ στο ιστορικό γαλλικό χωριό Le Puy-Notre-Dame συγκέντρωσε σχεδόν 6.000 likes, ενώ μια αντίστοιχη της Μπεν Μαχμούντε κάτω από τον πύργο του Αιφελ είχε 8.000. Οι φωτογραφίες και τα βίντεο από τις διελεύσεις τους συγκέντρωσαν εκατοντάδες χιλιάδες likes και shares.
Παρόλο που και οι δύο γυναίκες είχαν εξασφαλίσει χορηγίες στην Τυνησία και πληρώνονταν για να «διαφημίζουν» προϊόντα ομορφιάς και τοπικές επιχειρήσεις στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, δεν είναι σαφές εάν βγάζουν χρήματα από τις αναρτήσεις τους στην Ιταλία και τη Γαλλία.
Αλλά τα posts τους έχουν επιρροή στην Τυνησία, λένε οι ειδικοί.
Αναρτήσεις σαν αυτές «απομυθοποιούν» ένα ταξίδι που διαφορετικά θα ήταν πολύ τρομακτικό για να πραγματοποιηθεί, υπογραμμίζει ο Χέρμπερτ.
Οσο για την Μπεν Μαχμούντε, επιμένει ότι δεν προσπαθεί να ενθαρρύνει άλλους να κάνουν το harka.
«Δημοσίευσα αυτά τα βίντεο γιατί πάντα καταγράφω τη ζωή μου στο Instagram. Είτε είμαι στο σπίτι μου, όταν είμαι έξω, όταν είμαι σε ένα καφέ», είπε. «Για μένα ήταν απολύτως φυσιολογικό να δημοσιεύω πράγματα όταν έκανα το harka».
Για πολλούς, ωστόσο, το χάρκα αποτελεί μόνο τραγωδία.
Ο Χαμσεντιν Μαρζούκ, εθελοντής της Ερυθράς Ημισελήνου στο Ζαρζί, μια παραθαλάσσια πόλη της Τυνησίας, θάβει τις σορούς όσων προσπαθούν να φτάσουν στην Ευρώπη εδώ και χρόνια. Χτίζοντας ένα αυτοσχέδιο νεκροταφείο, ο Μαρζούκ ήθελε να ευαισθητοποιήσει σχετικά με τους κινδύνους της μετανάστευσης.
Το περασμένο καλοκαίρι, ξύπνησε και βρήκε ένα γράμμα από τη σύζυγό του, που έλεγε ότι μετά από πολλές αποτυχημένες προσπάθειες να λάβουν βίζα, αυτή και τα εγγόνια τους είχαν φύγει με πλοίο για την Ευρώπη. «Συγχώρεσέ με, θα πάω στην Ιταλία. Δεν έχω άλλη λύση εκτός από τη θάλασσα», έγραφε στο σημείωμα.
«Βρέθηκα να ζω την ίδια κατάσταση που μαχόμουν για χρόνια», είπε ο Μαρζούκ.
Εάν συνέβαινε ένα ατύχημα, «θα ήταν πιθανό να θάψω την οικογένειά μου χωρίς να ξέρω σε ποιον ανήκουν τα πτώματα. Ημουν σε κατάσταση σοκ για δύο νύχτες και ένιωσα τέτοια ανακούφιση όταν τηλεφώνησαν και μου είπαν ότι έφτασαν».