Το φαινόμενο της συνωμοσιολογίας ή της υιοθέτησης του ανορθολογισμού από μεγάλες μάζες του πληθυσμού αποτελεί ένα θέμα που αρχίζει και αποκτά διαστάσεις επιδημιολογικές. Είναι κοινωνικό, πολύπλοκο φαινόμενο που εντείνεται από την εσκεμμένη παραπληροφόρηση, τη νοητική αδρανοποίηση που επιφέρει η υπερπληροφόρηση, την αμάθεια ή ημιμάθεια του γενικού πληθυσμού και τις κοινωνικές πιέσεις που ασκούνται σε μεγάλα τμήματα του σύγχρονου πληθυσμού. Στο παρόν άρθρο θα τύχουν σχολιασμού τέσσερις παραμέτροι του φαινομένου που διαθέτουν ενδιαφέρον.
Μια αρχική διαπίστωση, λοιπόν, για τις θεωρίες συνομωσίας, οι οποίες διανθίζουν το δημόσιο διάλογο, είναι ότι αποτελούν ένα εργαλείο και όχι αυτοσκοπός.
Ο διακινητές των θεωριών αυτών, στο σύνολο τους, δεν αποσκοπούν στο να μας ωθήσουν να ασπαστούμε μόνο μια διαφορετική επιστημονική πραγματικότητα αλλά να αμφισβητήσουμε μια υπάρχουσα κατάσταση. Κοινώς αν πιστέψω ότι η Γη είναι επίπεδη δεν με νοιάζει ως συνομωσιολόγος να αποδείξω την υπόθεση της επίπεδης Γης καθεαυτής όσο να αμφισβητήσω με τη θεωρία αυτή το υπάρχον σύστημα. Εργαλειοποιώ δηλαδή την ψεύδο- επιστήμη προκειμένου να αμφισβητήσω ένα σύστημα ή να αποδείξω ότι ένα σύστημα με κοροϊδεύει και με εκμεταλλεύεται. Ως εκ τούτου οι θιασώτες των θεωριών συνομωσίας χρησιμοποιούν διάφορες θεωρίες που είναι λογικά ασύνδετες ως και αντικρουόμενες προκειμένου να διακηρύξουν την απελπισία τους απέναντι σε ένα κοινωνικό – πολιτικό σύστημα που τους «καταπιέζει».
Συνεχίζοντας το παραπάνω σχόλιο, πρέπει να γίνει κατανοητό ότι οι θεωρίες συνομωσίας δεν είναι φαινόμενο στενά της σύγχρονης εποχής μας. Οι θεωρίες συνομωσίας πάντα υπήρχαν και πάντα κυκλοφορούσαν στα πέριξ της ειδησεογραφίας ή της λαϊκής κουλτούρας. Συνέθεταν ένα μπουκέτο παρα-επιστημονικής παραφιλολογίας που οι θιασώτες τους το υιοθετούσαν σχεδόν εξολοκλήρου. Σε παλαιότερες δεκαετίες χιλιάδες αν όχι εκατομμύρια άνθρωποι έχουν απατηθεί και πιστέψει τις πιο απίθανες εκδοχές της πραγματικότητας. Ας διατυπώσουμε ένα παράδειγμα υπαρκτό και σχετικά πρόσφατο. Τη δεκαετία του 1970 δύο θεωρίες συνομωσίας έγιναν εξίσου διάσημες. Η μία διατύπωνε τη θεωρία ότι οι ΗΠΑ έχουν δημιουργήσει μυστικές βάσεις στη Σελήνη και στον Άρη, ( «Εναλλακτική Λύση 3», 1977) για να διασώσουν τους περιούσιους από την επερχόμενη κλιματολογική καταστροφή. Την ίδια περίοδο καθιερωνόταν μια δεύτερη θεωρία που δήλωνε ότι οι ΗΠΑ έχουν σκηνοθετήσει την προσσελήνωση των αστροναυτών τους (βλ. ταινία Capricorn One, 1978) για να «ξεγελάσουν» τους Σοβιετικούς. Πρόκειται για δύο κραυγαλέες θεωρίες που απαιτούν παιδιάστικη αντίληψη για να γίνουν πιστευτές και είναι ακραία αντικρουόμενες. Είτε οι ΗΠΑ διέθεταν την τεχνολογία να μεταβούν στη Σελήνη (και να δημιουργήσουν βάσεις) είτε όχι. Και τα δύο ταυτόχρονα δεν ήταν δυνατόν να συμβούν. Και όμως στην εποχή τους τράβηξαν την προσοχή του κόσμου (αν όχι και ακόμα στη σημερινή εποχή), κίνησαν μια βιομηχανία εκατομμυρίων (φιλμ, βιβλία, άρθρα, ντοκιμαντέρ, κλπ) και διέθεταν υποστήριξη από περίπου τις ίδιες ομάδες κοινού. Είναι το κοινό που θέλει να φωνάξει «φτάνει πια! Θέλω μια άλλη ζωή!».
Ένα δεύτερο σχόλιο είναι ότι το εργαλείο της συνομωσιολογίας είναι ένα δίκοπο μαχαίρι.
Πολλοί ηγέτες και ιδιωτικές εταιρίες με κυνισμό χρησιμοποιούν διάφορες πεποιθήσεις, μισές αλήθειες ή και ψεύδη για να υποστηρίξουν καιροσκοπικά τους σκοπούς τους χωρίς να αναλογίζονται τις μακροπρόθεσμες επιπτώσεις των πράξεων τους. Ιδιαίτερα αποτελεσματικές είναι αυτές οι θεωρίες όταν συναισθηματικά φορτίζουν το δημόσιο λόγο ενάντια σε συγκεκριμένες ομάδες πληθυσμού. Είναι κάτι που έχουμε ζήσει ως Έλληνες με οδυνηρό τρόπο πρόσφατα. Στην Ευρώπη του 2010 μάθαμε ότι υπάρχουν δύο ειδών Ευρωπαίοι, οι Βόρειοι και οι Νότιοι οι οποίοι μάλιστα οι δεύτεροι τυγχάνει να κατοικούν σε χώρες που τα αρχικά τους δημιουργούν το αρκτικόλεξο Γουρούνι (PIGS). Οι βόρειοι είναι προκομμένοι και οι νότιοι τεμπέληδες για αυτό και τιμωρούνται. Οι ακρότητες αυτές αποτέλεσαν ένα πολεμοφόδιο στη φαρέτρα των υποστηρικτών της λιτότητας στην ευρωπαϊκή οικονομία. Αλήθεια δέκα χρόνια μετά, με τη ραγδαία μείωση της εμπιστοσύνης στους ευρωπαϊκούς θεσμούς, την άνοδο της ακροδεξιάς στα ευρωπαϊκά κράτη, την εμφανή πλέον σύγκρουση ανάμεσα στον ευρωπαϊκό Βορά και το Νότο και την έξοδο του Ηνωμένου Βασιλείου από την Ευρωπαϊκή Ένωση1, θα ήταν ενδιαφέρον να εκτιμηθούν οι επιπτώσεις αυτού του κύματος προπαγάνδας που αφέθηκε ανέλεγκτο για σχεδόν μια δεκαετία μετά το 2009. Η μη έγκαιρη αντιμετώπιση του ανορθολογισμού στο δημόσιο διάλογο γεννάει τέρατα και οδύνες και σπέρνει το σπόρο της αμφισβήτησης απέναντι στα επιτεύγματα της ανθρώπινης κοινωνίας.
Ως εκ τούτου εισερχόμαστε στο τρίτο σχόλιο.
Είναι η συνομωσιολογία ένα φαινόμενο που πρέπει να μας ανησυχεί; Έχει πραγματοποιηθεί άραγε μαζική παράνοια στο παρελθόν που να οδήγησε σε τραγικές εξελίξεις; Προφανώς και ναι και για αυτό θα δώσουμε ακόμα ένα πρόσφατο παράδειγμα. Όσο και να φαίνεται παράξενο, τέτοια μαζική συνομωσιολογία είχε εμφανισθεί στις αρχές του προηγούμενου αιώνα και συνεπικουρούμενη από τις τεχνολογικές, κοινωνικές και οικονομικές εξελίξεις της εποχής οδήγησε στη μεγαλύτερη πολεμική σφαγή της ανθρωπότητας, τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Ας αναφέρουμε μερικά στοιχεία του κλίματος της εποχής με τα οποία ο αναγνώστης ίσως μπορεί να βρει ενδιαφέρουσες ομοιότητες με σήμερα. Σε μια περίοδο ραγδαίας τεχνολογικής προόδου στις αρχές του 20ου αιώνα ο κόσμος μαθαίνει για σημαντικές επιστημονικές εξελίξεις (πχ: τη διάσπαση του ατόμου και τη θεωρία της σχετικότητας από τον Άϊνσταϊν - 1915) που αποδομούν βασικές αντιλήψεις του. Ταυτόχρονα πραγματοποιείται η «εισβολή» της επιστήμης μέσω τα τεχνολογίας στην καθημερινότητα του ανθρώπου. Ο ηλεκτρισμός, τα αεροπλάνα, τα τρένα, οι κάθε είδους και μορφής μηχανές επιταχύνουν τη βιομηχανική επανάσταση με όλες τις δραματικές αλλαγές που αυτή επιφέρει. Έντρομοι οι εργαζόμενοι παρατηρούσαν τη βιομηχανοποίηση των πάντων και τη μηχανοποίηση της εργασίας (βλ. ταινία Modern Times (1936) του Τσάρλι Τσάπλιν) όσο και φοβόντουσαν για τη δημιουργία μιας μελλοντικής δυστοπίας όπου οι μηχανές θα αντικαθιστούσαν τους ανθρώπους (βλ. τη γερμανική ταινία Metropolis (1927) του Fritz Lang). Το ραδιόφωνο και ο κινηματογράφος άλλαζαν δραματικά τόσο τον τρόπο διασκέδασης των ανθρώπων όσο και τα προβαλλόμενα πρότυπα που ελάμβαναν (έλευση του φαινομένου των σταρ) αλλά και της ενημέρωσης για τα γεγονότα. Οι υπερπλούσιοι άρχισαν να εμφανίζονται στο παγκόσμιο σύστημα μαζί με τους μεγαλοεκδότες που απολάμβαναν ισχύ και σημαντική επιρροή (βλ. ταινία Citizen Kane (1941) του Orson Welles). Παράλληλα η προπαγάνδα μέσα από τα νέα μέσα μαζικής επικοινωνίας αποτέλεσε άμεση προτεραιότητα των διαφημιστών (βλ. βιβλία του Edward Louis Bernays με τίτλους Crystallizing Public Opinion - 1923 και Propaganda -1928) όσο και των αυταρχικών καθεστώτων (πιο γνωστό παράδειγμα το Υπουργείο Δημόσιας Διαφώτισης και Προπαγάνδας που συστήθηκε το 1933 από τους Ναζί). Μην ξεχνάμε τέλος την παγκόσμια οικονομική κρίση του 1929 που ώθησε στη μαζική ανεργία για λόγους που λίγοι οικονομολόγοι μπορούσαν να εξηγήσουν την εποχή εκείνη και ένα παγκόσμιο σύστημα που βρισκόταν στα σπάργανα της μετάβασης από την αποικιοκρατία και τις μεγάλες αυτοκρατορίες στα σύγχρονα έθνη κράτη. Συνέπεια όλων αυτών ήταν η διαμόρφωση ενός κλίματος αβεβαιότητας και ανασφάλειας που αποτελεί βούτυρο στο ψωμί ενός δημαγωγού.
Και όντως ανήλθαν στην εξουσία δημαγωγοί που χρησιμοποίησαν κάθε πιθανή και απίθανη θεωρία προκειμένου να παρασύρουν τα πλήθη σε ολότελα καταστροφικές διαδρομές φέρνοντας στο νου το μεσαιωνικό σκοταδισμό (βλέπε πίνακα Balla, Giacomo - 1920 – «Επιστήμη ενάντια στον Σκοταδισμό»). Μεταξύ άλλων οι Ναζί πρέσβευαν ότι τα γερμανικά φύλλα διέθεταν ανώτερη βιολογική δομή η οποία ιστορικά μπορούσε να αποδειχθεί μέσα από τις σχέσεις του γερμανικού πολιτισμού με όλα τα μεγάλα αριστουργήματα της ιστορίας (ιδιαίτερα με τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό). Το σύνολο των συνομωσιολογικών θεωριών του Γ΄ Ράιχ είναι εκπληκτικό και έχει μελετηθεί εκτενώς2 ενώ έχει σαφώς συνδεθεί με την ορμητικότητα και απροκάλυπτη φονικότητα του ναζισμού. Δεν είναι σαφές αν πολλές από αυτές τις κυκλοφορούσες θεωρίες τις ασπαζόταν η ηγεσία των ναζιστών ή αν τις χρησιμοποιούσαν μόνο για να αποπροσανατολίσουν και να φανατίσουν το γερμανικό λαό. Είναι σίγουρο πάντως ότι η εργαλειοποίηση των θεωριών αυτών λειτούργησε σαν ατομική βόμβα μέσα στη γερμανική κοινωνία. Εκατομμύρια άνθρωποι πλήρωσαν με βαρύ τίμημα το αμάλγαμα αυτό μεταξύ κυνισμού, γεωπολιτικής και θεωριών συνομωσίας.
Γίνεται αντιληπτό, λοιπόν, ότι η επικράτηση του ανορθολογισμού αν και μπορεί να μην οδηγεί πάντα σε ναζιστικού επιπέδου καταστροφές συντελεί σαφώς στη διάβρωση των θεμελίων μιας κοινωνίας και ενός κράτους.
Ο καθηγητής Οικονομικών Daniel Cohen στο βιβλίο του «Η Ευημερία του Κακού» περιγράφει πως διαχρονικά ο σκοταδισμός και ο συντηρητισμός πολλών κοινωνιών έχει οδηγήσει σε δραματική οπισθοδρόμηση παντοδύναμα έθνη. Για παράδειγμα η καταδίκη του Γαλιλαίου το 1633 στη Ρώμη από την πανίσχυρη θρησκευτική ελίτ της εποχής δεν οδήγησε στην καταδίκη της ίδιας της ιδέας3, γιατί η ιδέα είχε ήδη κυκλοφορήσει. Αντίθετα από τη μία οδήγησε στην καταδίκη του ουμανισμού και της λογικής στην Ιταλία την περίοδο εκείνη και από την άλλη ώθησε φιλοσόφους, λόγιους και επιστήμονες της εποχής να βρουν καταφύγιο σε άλλες πιο προοδευτικές κοινωνίες. Οι ιδέες του διαφωτισμού διαδόθηκαν από το ένα ευρωπαϊκό έθνος στο άλλο και ο ανταγωνισμός μεταξύ των εθνών οδηγούσε στην «αρπαγή» των καλών ιδεών από το ένα έθνος στο άλλο. Τα βόρεια ευρωπαϊκά κράτη υιοθέτησαν τις ιδέες του διαφωτισμού και τις μετέτρεψαν σε πρακτικά τεχνικά δημιουργήματα που με τη σειρά τους δημιούργησαν πλούτο και προξένησαν την κοινωνική κινητικότητα και την άνοδο της αστικής τάξης και της δημοκρατίας. Κατά αυτόν τον τρόπο ο ανορθολογισμός μπορεί να επιφέρει πρόσκαιρες νίκες στους υπερασπιστές του αλλά μακροπρόθεσμα οδηγεί σε μαρασμό και ήττα.
Ευκαιρία για την Ελλάδα
Ως εκ τούτου, ένα τελευταίο σχόλιο αφορά την πατρίδα μας και τη σημερινή κατάσταση. Είναι αλήθεια ότι η χώρα μας επέδειξε ορθολογισμό στη διαχείριση της παγκόσμιας υγειονομικής κρίσης του κορονοϊού. Ίσως η μνήμη μας να μας απατά σε λίγα χρόνια αλλά η σύγχυση του μέσου πολίτη ήταν τρομερή όταν τον Φεβρουάριο του 2020 έντρομος μάθαινε για τη νέα απειλή της δημόσιας υγείας και παράλληλα πληροφορούταν από τα πιο επίσημα χείλη (ηγέτες κρατών) τα πιο απίθανα και ανορθολογικά επιχειρήματα που σε μεγάλο βαθμό εντάσσονταν στη σφαίρα της συνομωσιολογίας (πχ: η θεωρία ότι το τουρκικό DNA αντιστέκεται στον κορονοϊό4, ότι οι Βραζιλιάνοι έχουν αντισώματα5, ότι ο κορονοϊός είναι μια απλή γρίπη, κα). Η χώρα μας αντέδρασε με λογική και σύνεση και δεν υιοθέτησε μια θέση υψηλού υγειονομικού ρίσκου. Ως εκ τούτου εδραίωσε μια καλή θέση στο διεθνές στερέωμα των στερεοτύπων που επικρατούν. Ότι ήμαστε μια χώρα που ασπάζεται τον ορθολογισμό.
Αυτό είναι ένα εργαλείο σημαντικό για την προσέλκυση ταλαντούχων εργαζόμενων και επενδυτών. Βρισκόμαστε, λοιπόν, εν μέσω μιας γεωπολιτικής σύγκρουσης χωρίς προηγούμενο στη σύγχρονη ιστορία. Οι επενδυτές πρόκειται να αναζητήσουν ασφαλή καταφύγια για την τοποθέτηση των κεφαλαίων τους. Μην ξεχνάμε ότι υλοποιείται και μια μαζική αποχώρηση κρίσιμων επενδυτικών υποδομών από χώρες που θεωρείται ότι είναι εχθρικές προς τα συμφέροντα των δυτικών κρατών. Η χώρα μας πρέπει να αξιοποιήσει τη δοθείσα ευκαιρία και να αναδείξει το γεγονός ότι στην περιοχή μας ήμαστε ο ασφαλέστερος προορισμός για την επανατοποθέτηση των επενδύσεων. Επίσης ότι αποτελούμε τον ιδανικό προορισμό των σύγχρονων επιστημόνων ώστε αυτοί μαζικά να ενσωματωθούν στις κοινωνικές δομές της χώρας. Είναι η ευκαιρία για μαζική θεσμική εξέλιξη του ελληνικού συστήματος ώστε να καταστεί φιλοεπενδυτικό και φιλικό προς τον σύγχρονο εξειδικευμένο εργαζόμενο και τις ανάγκες τους. Η τηλεεργασία, η ενίσχυση των start-ups , η εξέλιξη των ερευνητικών κέντρων των πανεπιστημίων, η εξέλιξη του επιτελικού κράτους και η πρόσκληση παραγωγικών δομών μεγάλων ξένων επενδύσεων αποτελούν λίθους στην οικοδόμηση ενός νέου ελληνικού οικονομικού μοντέλου.
1 Francis Rawlinson, “How Press Propaganda Paved the Way to Brexit”, 2019, p.128
2 Brendan Fay (2019) The Nazi Conspiracy Theory: German Fantasies and Jewish Power in the Third Reich, Library & Information History, 35:2, 75-97, DOI: 10.1080/17583489.2019.1632574
3 Η πρωτοποριακή ιδέα ότι η Γη «Και όμως κινείται» (E pur si muove).