«Σκοτάδι κλειστοφοβικό. Τρόμος. Τα πόδια μου μέσα στην κόκκινη πηχτή επιφάνεια. Προσπαθούσα να τα μετακινήσω, να κολυμπήσω, να κινήσω τα άκρα μου με γρήγορες βιαστικές κινήσεις, απεγνωσμένες. Βρισκόμουν στο ίδιο σημείο ακριβώς, το κόκκινο υγρό ήταν πηχτό, ήταν αδύνατο να προχωρήσω. Βούλιαζα. Ήταν αδύνατο να αναπνεύσω, αδύνατο να ζήσω. Σ’ αυτόν τον πηχτό αιμάτινο ποταμό της ζωής μου το μόνο που μπορούσα να κάνω ήταν να βουλιάζω...».
Η πρώτη σκέψη όταν έπιασα στα χέρια μου το βιβλίο της Άντρης Αντωνίου με τίτλο «Φωτογραφίες σε μαύρο φόντο» (εκδόσεις Πατάκη) ήταν πώς προσεγγίζει κανείς ένα θέμα που είναι ο πάτος της κόλασης: Η ηρωίδα βίωσε στα οκτώ της χρόνια τη σεξουαλική κακοποίηση από τον σύντροφο της μητέρας της. Η αφήγηση εκκινεί με την έφηβη πια, Αμαλία, σε ηλικία δεκαέξι ετών, σε ένα περιβάλλον που παραμένει ασταθές -με έναν αλκοολικό πατέρα στο φόντο και μία μητέρα ανίκανη για μία φυσιολογική κουβέντα- να συναντά τον οκτάχρονο εαυτό της, σε μία ατελείωτη, εφιαλτική λούπα.
Πώς διαχειρίζεται ένας συγγραφέας, ο οποίος επιπλέον δεν απευθύνεται σε ενήλικο κοινό, ένα τόσο βαρύ υλικό; Κι όμως. Με χέρι σταθερό και λόγο ρεαλιστικό, η συγγραφέας οδηγεί την Αμαλία από τις συνεχείς καταβυθίσεις και αναδύσεις της, αν όχι στην τελική έξοδο από το σπιράλ, τουλάχιστον στο πρώτο φως και στην πρώτη ανάσα, χαρτογραφώντας με ακρίβεια τις ρωγμές και το τραύμα, χωρίς την παραμικρή διάθεση εξωραϊσμού.
Η δεύτερη σκέψη αφορούσε την υπόθεση του συγγραφέα Βασίλη Παπαθεοδώρου, ο οποίος προφυλακίστηκε για παιδική πορνογραφία και τον ισχυρισμό που διατυπώθηκε μέσω του συνηγόρου του ότι το πορνογραφικό υλικό που βρέθηκε στην κατοχή του, με πρωταγωνιστές παιδιά ακόμη και κάτω των δώδεκα ετών, αφορούσε έρευνα για το επόμενο βιβλίο του.
Κι αυτό απαντήθηκε. Η Άντρη Αντωνίου είναι κάθετη: «Πώς μπορεί κάτι τόσο αποκρουστικό, κάτι τόσο φρικαλέο, κάτι τόσο απάνθρωπο να αποτελέσει πηγή έμπνευσης για να δημιουργήσεις τέχνη για παιδιά; Θεωρώ πως και μόνο να σκεφτείς πως υπάρχουν εκεί έξω τέτοια βίντεο αρρωσταίνεις […] Μπορείς να γράψεις για οποιοδήποτε θέμα, όσο σκληρό και δύσκολο αν είναι, μελετώντας τη σχετική εγχώρια και διεθνή βιβλιογραφία και ρωτώντας άτομα που βίωσαν αυτό για το οποίο θέλεις να γράψεις ή επαγγελματίες που εργάζονται με τα άτομα αυτά».
Συγγραφέας και εκπαιδευτικός η οποία έχει τιμηθεί τρεις φορές με το Κρατικό Βραβείο Λογοτεχνίας Κύπρου για Μεγάλα Παιδιά και Εφήβους, η Άντρη Αντωνίου μιλά στη HuffPost με αφορμή την πρόσφατη βράβευση της για το εξαιρετικό -από κάθε άποψη- βιβλίο της που απευθύνεται σε εφήβους, μία ιστορία που έχει αφιερώσει «σε κάθε Αμαλία… με την ευχή κάθε προσωπική κραυγή αγωνίας να μετουσιωθεί σε φωνή ανθρώπινης ελευθερίας».
-Κυρία Αντωνίου, υπήρξε κάποιο γεγονός της επικαιρότητας που πυροδότησε τις «Φωτογραφίες σε μαύρο φόντο»; Και εάν ναι, η υπόθεση που ήρθε στο φως και σας έδωσε το έναυσμα ήταν στο μοτίβο της σεξουαλικής κακοποίησης που έχει υποστεί η ηρωίδα σας -εννοώ, από πρόσωπο εντός της οικογενειακής εστίας;
Δεν ήταν ένα το περιστατικό, αλλά πολλά. Ήταν όλα τα περιστατικά σεξουαλικής κακοποίησης παιδιών που κατά καιρός βλέπουν το φως της δημοσιότητας. Για μεγάλο χρονικό διάστημα -μπορεί να ήταν και δύο χρόνια- έγραφα και έσβηνα ιστορίες στον υπολογιστή μου, προσπαθώντας να βρω τον τρόπο να μιλήσω για αυτό το θέμα που πάντοτε με συγκλονίζει. Είχα απογοητευτεί από το αποτέλεσμα των προσπαθειών μου και σκεφτόμουν να το παρατήσω για πάντα.
“Eρωτήσεις τύπου «Γιατί αποφάσισε να μιλήσει τώρα;» όχι μόνο είναι εντελώς αχρείαστες και δε βοηθούν, αλλά αποτελούν για το θύμα μια δεύτερη παραβίαση και έναν δεύτερο βιασμό.”
Μέχρι που ένα Σάββατο ξύπνησα με μεγάλη διάθεση να γράψω και λίγη ώρα μετά διάβασα στην εφημερίδα για μια έφηβη που είχε καταγγείλει τον πατριό της που την κακοποιούσε σεξουαλικά όσο εκείνη ήταν παιδί. Ένιωσα κάτι μέσα μου να σκιρτά και από κείνη τη μέρα αφοσιώθηκα στη συγγραφή του βιβλίου, μέχρι που το ολοκλήρωσα.
-Υποθέτω ότι η απόφαση να καταπιαστείτε με ένα τόσο σκοτεινό θέμα, και μάλιστα, σε μία ιστορία που απευθύνεται σε εφήβους -το θάρρος σας είναι που προκαλεί τη μεγαλύτερη εντύπωση- δεν ήταν εύκολη.
Ακούγοντας για τόσα περιστατικά σεξουαλικής κακοποίησης ένιωσα πως δεν πρέπει να μείνω άπραγη. Πως αν μπορώ να κάνω κάτι, να βάλω έστω και ένα μικρό, ελάχιστο λιθαράκι για να βγει αυτό το θέμα προς τα έξω, όφειλα να το κάνω. Στην πορεία αποδείχθηκε το δυσκολότερο βιβλίο της συγγραφικής μου -ως τότε- πορείας. Γράφοντάς το ένιωθα να ακροβατώ σε τεντωμένο σχοινί. Λεπτές οι ισορροπίες, γιατί ήθελα να μπορέσω να το δώσω τόσο με τόλμη όσο και με ευαισθησία. Είχα στο μυαλό μου πως η πρωταγωνίστριά μου έχει κακοποιηθεί σεξουαλικά ως παιδί και το βαθύ ψυχικό τραύμα της επηρεάζει κάθε πτυχή της ζωής της στην εφηβεία της. Οι προσπάθειες μου αποτύγχαναν, μέχρι που αποφάσισα να πω την ιστορία σε μη γραμμική πορεία κι όλα μπήκαν στη θέση τους.
-Ποιος ήταν ο στόχος σας δίνοντας φωνή στην Αμαλία;
Αυτός ακριβώς. Να της δώσω φωνή. Γιατί θεωρώ πως όταν ζεις τόσο τρομακτικές εμπειρίες, όπως η σεξουαλική κακοποίηση, χάνεις τη φωνή σου. Χάνεις τον εαυτό σου, χάνεις ό,τι ήξερες για σένα και τον κόσμο γύρω σου. Δε βρίσκεις τον τρόπο να μιλήσεις, δεν ξέρεις ποιον μπορείς πια να εμπιστευτείς. Έγραψα την ιστορία της Αμαλίας για να δείξω πόσο βαθύ είναι το ψυχικό τραύμα της σεξουαλικής κακοποίησης. Και πως μπορεί τα θύματα να χρειαστούν 5, 10, 20 ή και περισσότερα χρόνια για να βρουν τη δύναμη να μιλήσουν. Κι όταν αποφασίζουν να μιλήσουν, ερωτήσεις τύπου «Γιατί αποφάσισε να μιλήσει τώρα;» από τον περίγυρο και την κοινωνία γενικότερα, όχι μόνο είναι εντελώς αχρείαστες και δε βοηθούν πουθενά, αλλά αποτελούν για το θύμα μια δεύτερη παραβίαση και έναν δεύτερο βιασμό.
-Υπάρχει κάποιο σχόλιο, γονέα ή εφήβου, από τις παρουσιάσεις του βιβλίου, που θυμάστε;
Ότι η ιστορία τους συγκλόνισε. Και αυτό με κάνει να νιώθω πως πέτυχα το σκοπό μου: να κάνω τον αναγνώστη να συνειδητοποιήσει πως η σεξουαλική κακοποίηση είναι μια συγκλονιστική εμπειρία για όποιον την υφίσταται. Και ακόμα έχω ερωτηθεί γιατί έβαλα την Αμαλία να βρίσκει τον δρόμο προς το φως προς το τέλος του βιβλίου. Το έκανα γιατί πιστεύω πως πάντα υπάρχει ελπίδα και πως ακόμα και τα πιο βαθιά ψυχικά τραύματα με τη σωστή βοήθεια μπορούν ως ένα βαθμό να γιατρευτούν.
“Δεν πιστεύω πως σε προηγούμενα χρόνια ήταν λιγότερα τα περιστατικά. Λιγότερα ήταν αυτά που έβγαιναν στη φόρα. Hταν πιο κλειστή η κοινωνία και τα θύματα φιμώνονταν ευκολότερα.”
-Ζητήσατε τη συνδρομή παιδοψυχολόγου ή άλλου ειδικού για τη συγγραφή του βιβλίου;
Δεν αποτάθηκα σε παιδοψυχολόγο, αλλά μελέτησα βιβλία γραμμένα από ψυχοθεραπευτές που δούλεψαν με ενήλικες που ως παιδιά υπήρξαν θύματα σεξουαλικής κακοποίησης από άτομα του περίγυρού τους. Προσπάθησα να μπω στη θέση τους και να καταλάβω, αν και θεωρώ πως κανένας που δεν έχει βιώσει αυτή τη φριχτή εμπειρία δεν μπορεί να καταλάβει πραγματικά. Απολαμβάνω να μελετώ βιβλία Ψυχολογίας στον ελεύθερο μου χρόνο και νομίζω πως θα μπορούσα να έχω ασχοληθεί και επαγγελματικά με την επιστήμη αυτή.
-Στην Ελλάδα έχουμε τους τελευταίους μήνες ένα μπαράζ παρόμοιων υποθέσεων. Με αφορμή την υπόθεση Παπαθεοδώρου, θα ήθελα το σχόλιο σας σχετικά με το επιχείρημα που επικαλείται ο συγγραφέας για τα βίντεο που βρέθηκαν στην κατοχή του περί «έρευνας» για το επόμενο βιβλίο του. Αποτελεί το σκληρό πορνογραφικό υλικό μέρος της έρευνας ενός συγγραφέα ο οποίος ασχολείται με το θέμα της κακοποίησης παιδιών;
Προσωπικά δεν το πιστεύω ούτε στο ελάχιστο. Πώς μπορεί κάτι τόσο αποκρουστικό, κάτι τόσο φρικαλέο, κάτι τόσο απάνθρωπο να αποτελέσει πηγή έμπνευσης για να δημιουργήσεις τέχνη για παιδιά; Θεωρώ πως και μόνο να σκεφτείς πως υπάρχουν εκεί έξω τέτοια βίντεο αρρωσταίνεις. Αν ανάγκαζε εμένα κάποιος να παρακολουθήσω έστω και μερικά δευτερόλεπτα από ένα τέτοιο βίντεο, θα στοιχειωνόμουν για πάντα, θα κινδύνευα να χάσω τα λογικά μου. Μπορείς να γράψεις για οποιοδήποτε θέμα, όσο σκληρό και δύσκολο αν είναι, μελετώντας τη σχετική εγχώρια και διεθνή βιβλιογραφία και ρωτώντας άτομα που βίωσαν αυτό για το οποίο θέλεις να γράψεις ή επαγγελματίες που εργάζονται με τα άτομα αυτά.
-Ποιο είναι το εύφλεκτο μείγμα που κατά τη γνώμη σας έχει εκτοξεύσει τις υποθέσεις σεξουαλικής βίας σε βάρος παιδιών και εφήβων, όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες; Η πανδημία, το διαδίκτυο, το βιοτικό επίπεδο;
Δεν πιστεύω πως σε προηγούμενα χρόνια ήταν λιγότερα τα περιστατικά. Λιγότερα ήταν αυτά που έβγαιναν στη φόρα, λόγω του ότι ήταν πιο κλειστή η κοινωνία και τα θύματα φιμώνονταν ευκολότερα. Τώρα τα παιδιά και οι έφηβοι μιλούν σε αρκετό βαθμό και καταγγέλλουν τέτοια εγκλήματα εις βάρος τους. Επειδή μαθαίνουν στο σχολείο, από πολύ μικρά, τι εστί σεξουαλική παρενόχληση και ενθαρρύνονται αν πέσουν θύματα ενός τέτοιου εγκλήματος να το εκμυστηρευτούν σε ένα έμπιστο άτομο.
“Η λογοτεχνία είναι πολύτιμο εργαλείο στο να δώσει το έναυσμα σε δύσκολες συζητήσεις”
Επιπλέον, το κίνημα του MeToo, που έχει πάρει μεγάλες διαστάσεις στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης στα οποία κινούνται οι έφηβοι, ενθαρρύνει τα θύματα να βγάλουν τη δική τους ιστορία στο φως, ώστε να υπερασπιστούν τον εαυτό τους, να διαμαρτυρηθούν δημόσια και να προστατεύσουν και άλλους από συγκεκριμένα άτομα.
-Η εισαγωγή στο μάθημα της σεξουαλικής αγωγής στην Ελλάδα γίνεται αρχικά στην Γ΄ Δημοτικού. Στην Κύπρο;
Δε γνωρίζω τι συμβαίνει με την Προδημοτική και Μέση Εκπαίδευση. Στη Δημοτική Εκπαίδευση στην οποία εργάζομαι εγώ, από τις μικρές τάξεις, τα παιδιά έρχονται σε επαφή με θέματα όπως ο οικογενειακός προγραμματισμός, η σεξουαλική και αναπαραγωγική υγεία. Μαθαίνουν για τα διαφορετικά είδη οικογενειών, ονομάζουν τα εξωτερικά αναπαραγωγικά μέρη του σώματός τους, μαθαίνουν ποια μέρη τους σώματός τους είναι ιδιωτικά και δεν επιτρέπεται να τα αγγίζει κάποιος-εκτός αν υπάρχουν θέματα υγείας και γίνεται εξέταση από γιατρό με την παρουσία και άλλου ενήλικου ατόμου. Συζητούν για την ανάγκη για άμεση αναφορά κακών αγγιγμάτων σε πρόσωπο της εμπιστοσύνης, κατά προτίμηση σε κάποιον ενήλικα. Τα θέματα αυτά δουλεύονται κάθε φορά ανάλογα με το ηλικιακό επίπεδο των παιδιών. Αξιοποιώ λογοτεχνικά βιβλία για να μιλήσω στους μαθητές μου για το οτιδήποτε, γιατί η λογοτεχνία είναι πολύτιμο εργαλείο στο να δώσει το έναυσμα σε δύσκολες συζητήσεις.
-Η σχολική κοινότητα στην Κύπρο πώς αντιδρά στην υποψία ότι ένα παιδί είναι θύμα κακοποίησης ή κινδυνεύει να γίνει θύμα εκμετάλλευσης; Ποιες πρωτοβουλίες μπορεί να αναλάβει ο δάσκαλος, ο σύλλογος διδασκόντων, ο διευθυντής του σχολείου;
Με βάση τη νομοθεσία, σε περίπτωση που ο εκπαιδευτικός είναι το πρόσωπο που επέλεξε το παιδί για να καταγγείλει τη σεξουαλική κακοποίηση που υφίσταται, τότε υποχρεούται να κάνει γραπτή καταγγελία στον πλησιέστερο Αστυνομικό Σταθμό της περιοχής και παράλληλα να το κοινοποιήσει στο Αρμόδιο Τοπικό Γραφείο Κοινωνικής Ευημερίας. Πέρσι, η πρόεδρος του Συμβουλίου «Φωνή», Αναστασία Παπαδοπούλου, σε διάσκεψη του Υπουργείου Παιδείας για τη σεξουαλική διαπαιδαγώγηση στα σχολεία είχε επισημάνει ότι οι εκπαιδευτικοί είναι τα άτομα που εμπιστεύονται τα παιδιά σε μεγάλο βαθμό, ούτως ώστε να τους εκμυστηρευτούν ότι έχουν πέσει θύματα σεξουαλικής κακοποίησης. Εμένα αυτό με γεμίζει με αισιοδοξία, επειδή δείχνει πως στα σχολεία έχει αρχίσει να γίνεται δουλειά προς αυτή την κατεύθυνση, πως οι εκπαιδευτικοί είναι ευαισθητοποιημένοι και ενημερώνουν τους μαθητές τους, πως τους ενθαρρύνουν να μιλήσουν και πως δε φοβούνται να τους ακούσουν, δε φοβούνται να γίνουν το άτομο εμπιστοσύνης των θυμάτων σεξουαλικής κακοποίησης.
-Ποια είναι η πιο πολύτιμη εμπειρία που έχετε αποκομίσει ως δασκάλα; Τι σημαίνει να είσαι στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση και να διδάσκεις παιδιά που γεννήθηκαν σε έναν ψηφιακό κόσμο;
Τα παιδιά μάς δίνουν συνεχώς μαθήματα ζωής. Θαυμάζω τη συγχωρητικότητα τους και την αγνή τους καρδιά. Την ευκολία τους να γελάνε και να χαίρονται με τα απλά. Εργάζομαι για πέμπτο συνεχόμενο χρόνο στο Δημοτικό Σχολείο Κιτίου, στην επαρχία Λάρνακας. Οι μαθητές μου είναι 9-10 χρονών και υπήρξα και πέρσι δασκάλα τους, όταν φοιτούσαν στη Γ’ Δημοτικού. Αυτό μας έκανε να δεθούμε σε μεγάλο βαθμό. Λατρεύουν τη λογοτεχνία και αναμένουν κάθε Παρασκευή το δίωρο των Ελληνικών, το οποίο αφιερώνουμε στην ανάγνωση λογοτεχνικών βιβλίων και στη δημιουργική γραφή. Τα παιδιά της ψηφιακής εποχής έχουν πια αρκετή διάσπαση προσοχής και ο δάσκαλος καλείται να επιστρατεύσει όλη του τη δημιουργικότητα για να επινοήσει ενδιαφέροντες τρόπους να τραβήξει την προσοχή των παιδιών. Βοηθάει πολύ η αξιοποίηση της τεχνολογίας, η χρήση εξωσχολικών βιβλίων, τα μικρά συχνά διαλείμματα στην τάξη για να μπορούν τα παιδιά να ξεκουράζονται και συγκεντρώνονται ευκολότερα. Σωτήριο είναι επίσης το χιούμορ! Όποτε καταφέρνω να δω χιουμοριστικά τις μικρές αναποδιές της σχολικής καθημερινότητας, η μέρα εξελίσσεται ομαλότερα. Αλλά δεν τα καταφέρνω πάντα! Α, και βέβαια υπομονή! Ανεκτίμητη αρετή για όσους δουλεύουν με παιδιά!
Λίγα λόγια για την Άντρη Αντωνίου
Η Άντρη Αντωνίου γεννήθηκε στην Κύπρο το 1980. Αποφοίτησε από το Τμήμα Επιστημών της Αγωγής του Πανεπιστημίου Κύπρου και εργάζεται ως δασκάλα. Έχει τιμηθεί τρεις φορές με το Κρατικό Βραβείο Λογοτεχνίας Κύπρου για Μεγάλα Παιδιά και Εφήβους και έχει βραβευτεί τρεις φορές από τη Γυναικεία Λογοτεχνική Συντροφιά. Βιβλία της έχουν συμπεριληφθεί στη βραχεία λίστα των Κρατικών Βραβείων Παιδικού Βιβλίου Κύπρου και Ελλάδας, των Λογοτεχνικών Βραβείων του ηλεκτρονικού περιοδικού Ο Αναγνώστης και των Βραβείων του Κύκλου του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου. Το 2017 το όνομά της συμπεριελήφθη στη λίστα των «Aarhus39», μιας λίστας 39 νέων Ευρωπαίων υποσχόμενων συγγραφέων.
Κυκλοφορούν τα βιβλία της: Μπελαδομαγνήτης (Εκδόσεις Ψυχογιός, 2012), Πηνελόπη (Εκδόσεις Ψυχογιός, 2013), Καρδιά πάνω σε ρόδες (Εκδόσεις Ψυχογιός, 2016), Το καλοκαίρι που μεγάλωσα (Εκδόσεις Κέδρος, 2017), Από τους τέσσερις ο τέταρτος (Εκδόσεις Ψυχογιός, 2017), Βοήθεια! (Εκδόσεις Μεταίχμιο, 2017), Πού πήγε το γέλιο σου, Ορσαλία; (Εκδόσεις Πατάκη, 2018), Ζωή ανάποδα (Εκδόσεις Πατάκη, 2018), Εβδομηντάχρονη ετών 10 (Εκδόσεις Ψυχογιός, 2018) και Πώς να μη σας ερωτευτεί ο κολλητός σας (Εκδόσεις Πατάκη, 2019).