Η ψυχανάλυση, το δημιούργημα του Φρόιντ, εξακολουθεί να διχάζει μέχρι σήμερα. Οι υποστηρικτές της τη θεωρούν «τη σημαντικότερη θεωρητική εξέλιξη του 20ού αιώνα». Οι επικριτές της υποστηρίζουν ότι είναι περισσότερο θεωρία παρά επιστήμη. Γεγονός είναι ότι, όπως γράφει ο Γάλλος συγγραφέας και ψυχαναλυτής Μισέλ Πλον, «δεν μπορούμε πλέον να σκεφθούμε με τον ίδιο τρόπο μετά τον Φρόιντ. Αυτή η θεραπευτική μέθοδος άλλαξε τον κόσμο».
Αυτός ο διχασμός μας κίνησε την περιέργεια να ανοίξουμε μια συζήτηση με την Κλινική Ψυχολόγο Δέσποινα Ανδροπούλου, ανήμερα της γενέθλιας ημέρας του Φρόιντ, στις 6 Μαΐου 1856, 162 χρόνια μετά τη γέννησή του. Η Δέσποινα Ανδροπούλου έχει μεταφράσει το βιβλίο του Ζαν-Μισέλ Κινοντόζ «Πώς να διαβάσω τον Φρόιντ» και μας λύνει απορίες σχετικά με το πόσο επίκαιρος είναι σήμερα, ποια είναι η κληρονομιά που έχει αφήσει και ποιοι θα ήταν οι προβληματισμοί του τη σύγχρονη εποχή
- Ποια κατά τη γνώμη σας ήταν η αξία του φροϊδικού έργου;
Ο Φρόιντ συνέβαλε καθοριστικά στην αλλαγή του τρόπου σκέψης και αντίληψης της ανθρώπινης φύσης μέσω της διατύπωσης ρηξικέλευθων θεωριών τόσο για την εποχή του, την συντηρητική βικτωριανή εποχή, όσο και για τους νεωτερικούς χρόνους, λειτουργώντας ως θεμέλιος λίθος για τη δημιουργία ψυχαναλυτικών σχολών στις οποίες διαμορφώθηκαν γενιές ψυχαναλυτών.
Αν με τον Κοπέρνικο και τον Γαλιλαίο η Γη έπαψε να είναι το κέντρο του σύμπαντος και με τον Δαρβίνο ο άνθρωπος εξέπεσε σε απλώς ένα ακόμη είδος του ζωικού βασιλείου, με τον Φρόιντ επιτελέστηκε το τρίτο ναρκισσιστικό πλήγμα της ανθρωπότητας: ο άνθρωπος δεν είναι, όπως ίσως νομίζαμε ως τότε, κύριος στον οίκο του. Η ανακάλυψη του ασυνειδήτου από τον Πατέρα της Ψυχανάλυσης, αποδεικνύει ακριβώς ότι κάτι δρα πέραν της βούλησης του υποκειμένου με τρόπο μάλιστα επαναληπτικό που ξεπερνά το όριο της ευχαρίστησης.
- Ποια είναι η κληρονομιά που έχει αφήσει; Ποιες θεωρίες του παραμένουν κατά τη γνώμη σας επίκαιρες και σημαντικές;
Οι θεωρίες του Φρόιντ προκύπτουν από την κλινική παρατήρηση, την οποία ο ίδιος παρομοίασε με την αρχαιολογική ανασκαφή. Το ψυχικό όργανο είναι ένας τόπος που κρύβει θησαυρούς, ήτοι απωθημένες μνήμες, οι οποίες μέσω των ονείρων, των συμπτωμάτων και εν γένει των μορφωμάτων του ασυνειδήτου αναδύονται, γίνονται ομιλία που έχει επίπτωση σε αυτόν που την ακούει να την αρθρώνει σαν να ήταν άλλος. Όσο, λοιπόν, οι άνθρωποι θα ονειρεύονται, θα κάνουν lapsus και θα ψάχνουν τη σημασία τους εντός των ιδίων, τόσο ο Φρόιντ θα είναι το σημείο αναφοράς τους.
Παράλληλα, η κατεύθυνση της θεραπείας, έτσι όπως την δίδαξε ο Φρόιντ και την μετεξέλιξαν σημαντικοί μελετητές του, είναι μια βασική κληρονομιά. Αν και ζούμε στην εποχή που όλα μπορούν να ειπωθούν και κάθε στιγμή πρέπει να αποτυπωθεί σε μια εικόνα (που επιθυμητό θα ήταν να γίνει viral), το τραύμα που είναι μοναδικό για τον καθένα και σε πολλές περιπτώσεις μπορεί να ορίσει το πεπρωμένο ενός ανθρώπου, είναι περισσότερο από ποτέ πανταχού παρόν και ορθάνοιχτο.
- Ωστόσο πολλοί ειδικοί στον ευρύτερο χώρο της ψυχολογίας και της ψυχιατρικής θεωρούν τις φροϊδικές θεωρίες παρωχημένες. Ποια είναι η άποψή σας επ’ αυτού;
Οι μορφές των συμπτωμάτων αναμφίβολα αλλάζουν εφόσον οι αξίες, τα πρότυπα και οι κυρίαρχες ιδεολογίες τροποποιούνται με την πάροδο των ετών λόγω των κοινωνικοπολιτικών και επιστημονικών εξελίξεων. Τα ταμπού της βικτωριανής κοινωνίας αναμφίβολα δεν απαντώνται στις σύγχρονες κοινωνίες, τουλάχιστον του δυτικού κόσμου. Σήμερα ερχόμαστε αντιμέτωποι με συμπτώματα που πηγάζουν μάλλον από το αντίθετο της απαγόρευσης, ήτοι από την επιταγή για περισσότερο: περισσότερη κατανάλωση για περισσότερη απόλαυση.
Αυτό το μότο δεν αφορά μόνο προϊόντα αλλά κάθε είδους πρακτική εφήμερης ηδονής που μάλιστα πρέπει να ξεπερνά τα καθιερωμένα. Ως εκ τούτου, το φροϊδικό έργο πρέπει να διαβαστεί από αυτή τη σκοπιά και να εξακριβωθεί η ερμηνευτική του εγκυρότητα στο εδώ και τώρα. Και όντως, θεωρίες που αφορούν το πέραν της αρχής της ηδονής, την παιδική σεξουαλικότητα, τον τρόπο της διαμόρφωσης των συμπτωμάτων εξακολουθούν να αποτελούν ερμηνευτικά εργαλεία της συμπεριφοράς που απαντώνται στις σύγχρονες κοινωνίες.
- Έχοντας κάνει τη διατριβή “Ψυχοσωματικό φαινόμενο και συμβολικό έλλειμμα, όταν το άφατο εγγράφεται στο σώμα” και με αφορμή την όξυνση του φαινομένου του Body-shaming, ποια νομίζετε ότι θα ήταν η θεωρία του Φρόιντ για αυτό;
Πρώτος ο Φρόιντ κατάλαβε την ιδιαιτερότητα της διάκρισης του οργανικού από το σωματικό, όταν με την ιδιότητα του νευρολόγου, ασχολήθηκε με το αδύνατο αίτημα ορισμένων γυναικών να ιαθούν με τη βοήθεια της ιατρικής. Η γέννηση της ψυχανάλυσης οφείλεται ακριβώς στη συνάντηση αυτή της ιατρικής με το σύμπτωμα που έθεταν ως ερώτημα ορισμένες γυναίκες, οι λεγόμενες υστερικές, για αυτό που συνέβαινε στο σώμα τους - ένα ερώτημα που δεν μπορούσε να απαντήσει επιτυχώς ο γιατρός. Οι υστερικές «πάσχουν από αναμνήσεις» υποστήριξε ο Φρόιντ και το τεκμηρίωσε με τρόπο που δεν αφήνει καμία αμφιβολία για την ακρίβεια και την εγκυρότητα της ερμηνείας του.
Όσον αφορά το body shaming, είναι ένα φαινόμενο του σύγχρονου πολιτισμού που συνδέεται άρρηκτα με την ηγεμονία της εικόνας. Η διατύπωση επικριτικών, συχνά εξευτελιστικών, σχολίων για την εξωτερική εμφάνιση κάποιου, τις αναλογίες ή το βάρος του, είναι απόρροια της καθήλωσης στην εικόνα, της υπερενασχόλησης με αυτήν εις βάρος άλλων πτυχών της ανθρώπινης υπόστασης που θεωρούνταν σημαντικότερες σε προγενέστερες εποχές. Κάποτε καταξιωνόταν ο φιλόσοφος ή ο λογοτέχνης, σήμερα μάλλον η ομορφιά και δη η τεχνητή της διάσταση είναι στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος των πολλών.
Ψυχοσωματικό φαινόμενο και body shaming είναι δύο έννοιες εκ διαμέτρου αντίθετες δεδομένου ότι η πρώτη έννοια αφορά το ενορμητικό σώμα έτσι όπως πλήττεται από την σιωπή του τραυματικού, από την χωλότητα της συμβολοποίησης ενώ η δεύτερη αφορά αμιγώς την εικόνα που απορρίπτει οτιδήποτε το συμβολικό και το υποκειμενικό.
- Αν γυρνούσατε το χρόνο πίσω και συναντούσατε τον Φρόιντ, ποια ερώτηση θα επιλέγατε να του κάνετε;
Θα είχε πολύ ενδιαφέρον να γνωρίζαμε την άποψη του Φρόιντ για σύγχρονα κοινωνικά φαινόμενα όπως είναι η άνοδος των ακραίων συμπεριφορών βίας με έρεισμα το θρησκευτικό παραλήρημα, η συγκρότηση του ψυχισμού στην μετα-οιδιπόδεια εποχή που ζούμε, το περιεχόμενο της πατρότητας και της μητρότητας κ.α. αλλά και για την ψυχιατρική έτσι όπως ασκείται σήμερα.
Όπως ίσως γνωρίζετε, τρέλα ή ψύχωση είναι όροι που τείνουν να εξαλειφθούν στα διαγνωστικά στατιστικά εγχειρίδια της ψυχιατρικής και να υποκατασταθούν από σύνδρομα τα οποία προκύπτουν από την καταγραφή της συχνότητας της εμφάνισης συγκεκριμένων συμπεριφορών που συνιστούν νοσολογικά κριτήρια. Η στατιστική έρευνα, οι αριθμοί, με αυτό το τρόπο έχουν υποκαταστήσει την κλινική παρατήρηση της κλασικής ψυχιατρικής.
Το αποτέλεσμα ήταν την τελευταία 15ετία ο αριθμός των παιδιών με διπολική διαταραχή να αυξηθεί κατά 40%, των αυτιστικών κατά 30%, των υπερκινητικών με ελλειμματική προσοχή να τριπλασιαστεί και των διπολικών ενηλίκων να διπλασιαστεί. Το ερώτημά μου θα ήταν ακριβώς πώς θα όριζε ο Φρόιντ στην σύγχρονη εποχή την ψύχωση ή την τρέλα δεδομένης αυτής της έκρηξης των διαγνώσεων αλλά και συγχρόνως της αμηχανίας να οριστεί το κανονικό ένεκα της κρίσης των ιδανικών που χαρακτηρίζει την εποχή μας.