Όπως παρατηρεί ο καθηγητής του Διεθνούς Δικαίου και Ακαδημαϊκός Εμμανουήλ Ρούκουνας (Δημόσιο Διεθνές Δίκαιο, Γ΄ έκδοση, 2019, σελ. 279) από την εποχή της Συνθήκης του Κιουτσούκ Καϊναρτζή το 1774 τα Στενά των Δαρδανελλίων και του Βοσπόρου αποτέλεσαν αντικείμενο διεθνούς ενδιαφέροντος και διαμάχης. Η Ρωσία ήθελε την ελεύθερη διάβαση των πλοίων της από τα λιμάνια του Ευξείνου προς τη Μεσόγειο, οι δυτικές δυνάμεις ήθελαν να ελέγξουν τη διέλευση πολεμικών πλοίων από τα Στενά και η τότε Οθωμανική Αυτοκρατορία, και από το 1923 η Τουρκία, ήθελε πάντα να αποκομίζει κέρδη πολιτικά και οικονομικά από την προνομιούχο γεωγραφική θεση της εκατέρωθεν των Στενών.
Πολύ σωστή είναι η πρόσφατη επίσημη ελληνική απάντηση στο τουρκικό αίτημα για μετονομασία των Στενών. Επισήμως στο καθεστώς των Διεθνών Στενων υπάγονται τα Δαρδανέλλια και ο Βόσπορος. Αλλά την Τουρκία την ενοχλούν όλα τα ελληνικά ονόματα των θαλασσών, όπως πχ Ελλήσποντος και Θάλασσα του Μαρμαρά. Η Ελλάς δεν αποδέχεται την ονομασία “Τουρκικά Στενά” ούτε τη διπλή ονομασία. Πρέπει να παραμείνουμε σταθεροί στην άποψή μας και να μην δώσουμε την ευκαιρία στον Τούρκο Πρόεδρο Ερντογάν να αλλάξει τις ισορροπίες με βάση τη νεο-οθωμανική λογική του.
Φέτος, στις 24 Ιουλίου, συμπληρώθηκαν 100 χρόνια ακριβώς από την Συνθήκη Ειρήνης, η οποία υπεγράφη στην ελβετική πόλη Λωζάννη. Από τη μία πλευρά υπέγραψαν οι εκπρόσωποι της ηττημένης στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ή για να κυριολεκτήσουμε οι εκπρόσωποι της Μεγάλης Τουρκικής Εθνοσυνέλευσης που ίδρυσε στην Άγκυρα ο Μουσταφά Κεμάλ. Από την άλλη πλευρά οι υπογράφουσες είναι οι νικήτριες δυνάμεις του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, δηλαδή η τότε Βρετανική Αυτοκρατορία, η Γαλλία, η Ιταλία, η Ελλάς, η Ρουμανία, το Βασίλειο των Σέρβων, Κροατών και Σλοβένων (η μετέπειτα Γιουγκοσλαβία), και η Ιαπωνία. Οι ΗΠΑ μετείχαν στη διάσκεψη με καθεστώς παρατηρητή.
Η τελική Συνθήκη Ειρήνης, η οποία ορίζει τα σύνορα της νέας Τουρκίας (η Τουρκική Δημοκρατία ιδρύθηκε μετά από τρεις μήνες, στις 29 Οκτωβρίου 1923), ενοχλεί σήμερα τον επανεκλεγέντα Τούρκο Πρόεδρο, διότι τη θεωρεί άδικη. Δεν μας εξηγεί ποια κατά τη γνώμη του θα είναι τα δίκαια σύνορα, αλλά θυμίζω ότι σήμερα ο τουρκικός στρατός κατέχει το 37% της Κύπρου και μετέχει σε πολεμικές επιχειρήσεις στη Συρία, στη Λιβύη και αλλού. Στη Συνθήκη προσαρτήθηκαν 17 Πρωτόκολλα. Το πιο γνωστό στους Έλληνες είναι η Σύμβαση Ανταλλαγής των Πληθυσμών της 30ής Ιανουαρίου 1923 μεταξύ Ελλάδος και Τουρκίας. Ένα άλλο εξ ίσου ενδιαφέρον Πρωτόκολλο αφορούσε το καθεστώς των Στενών και ειδικά για το ζήτημα αυτό εκλήθησαν στη Διάσκεψη οι εκπρόσωποι της Βουλγαρίας και της Σοβιετικής Ένωσης.
Η αρχική πρόβλεψη της Λωζάννης για τα Στενά ήταν η πλήρης ουδετεροποίηση, δηλαδή αποστρατιωτικοποίηση. Για να μην ανησυχεί η Τουρκία υποχρεώθηκε και η Ελλάς να αποστρατιωτικοποιήσει τη Λήμνο και τη Σαμοθράκη, δηλαδή νησιά που θα μπορούσαν να απειλήσουν τα Στενά. Επίσης η Ελλάς υποχρεώθηκε, ως ηττημένη του 1922, να παραχωρήσει στην Τουρκία την Ίμβρο, την Τένεδο και τις Λαγούσες Νήσους, δηλαδή τα νησιά που βρίσκονται ακριβώς απέναντι από την είσοδο των Στενών. Το ενδιαφέρον των Άγγλων και των Γάλλων τότε ήταν να μην ελέγχονται τα Στενά από το κομμουνιστικό κράτος που είχε το όνομα ΕΣΣΔ, τη γνωστή μας Σοβιετική Ένωση.
Οι ρυθμίσεις για τα Στενά άλλαξαν τον Ιούλιο του 1936 με τη Συνθήκη του Μοντρέ, η οποία υπεγράφη πάλι σε μία ελβετική πόλη. Τότε δόθηκε το δικαίωμα στην Τουρκία να στρατιωτικοποιήσει και τις δύο πλευρές των Στενών και να ελεγχει τη διέλευση των ξένων πλοίων. Παραχωρήθηκαν κάποια προνόμια στα Παρευξείνια κράτη, αλλά τον τελικό λόγο έχει η Τουρκία.
Ως αντίβαρο η Ελλάς ανακοίνωσε ότι παύει να θεωρεί αποστρατιωτικοποιημένες τη Λήμνο και τη Σαμοθράκη. Ο Τούρκος Υπουργός Εξωτερικών δήλωσε τότε στην Εθνοσυνέλευση της Άγκυρας ότι αποδέχεται την ελληνική διακοίνωση. Σήμερα όμως ο Ερντογάν αμφισβητεί το καθεστώς της Λήμνου, της Σαμοθράκης και όχι μόνον αυτών.
Η Συνθήκη του Μοντρέ προβλέπει ότι τα πολεμικά πλοία μπορούν να περνούν ελεύθερα από τον Βόσπορο μόνον αν είναι μικρά ή ελαφρώς εξοπλισμένα. Για τα βαριά πολεμικά της πρώην ΕΣΣΔ και τώρα της Ρωσίας η Τουρκία κάνει εξυπηρετήσεις κατά καιρούς αναλόγως των συμφερόντων της. Πχ το καλοκαίρι του 1976, με την όξυνση στις ελληνοτουρκικές σχέσεις, η Τουρκία επέτρεψε τη διέλευση του σοβιετικού αεροπλανοφόρου «Κίεβ» κατά παράβαση της Συμβάσεως του Μοντρέ ως προς το εκτόπισμα.
Προ δύο ετών ο Ερντογάν ανακοίνωσε ένα σχέδιο, το οποίο θα μπορούσε να αμφισβητήσει σοβαρά τη Λωζάννη και το Μοντρέ. Πρόκειται για τη διώρυγα της Κωνσταντινούπολης, το γνωστό ως Kanal Istanbul. Το κανάλι θα έχει μήκος 45 χιλιομέτρων και θα ενώνει τον Εύξεινο Πόντο με τη θάλασσα του Μαρμαρά. Φαίνεται ότι θα καθυστερήσει λόγω τεχνικών και άλλων προβλημάτων. Αν υλοποιηθεί θα μπορεί η Τουρκία να κλείσει προσωρινά τον Βόσπορο με δικαιολογία πχ τη ρύπανση της θάλασσας και να αναγκάσει τα πλοία από και προς τον Εύξεινο να περνούν από το Κανάλι. Εκεί βεβαίως δεν θα ισχύει η Συνθήκη του Μοντρέ για τα δικαιώματα των Παρευξεινίων χωρών και η Τουρκία θα ζητεί ίσως και χρήματα ως διόδια.
Το καθεστώς των Στενών των Δαρδανελλίων και του Βοσπόρου απασχολεί εντόνως τον Ερντογάν και πρέπει να είμαστε έτοιμοι για τις επόμενες κινήσεις του.