Ζάκυνθος, παραμονές εθνικής επετείου 25ης Μαρτίου 1821. Η καμπάνα της απελευθέρωσης είχε σημάνει από τον Άγιο Γεώργιο των Φιλικών και το κουδούνι των σχολείων είχε χτυπήσει για την απελευθέρωση της μαθητιώσας νεολαίας από τη βάσανο της σχολικής τάξης. Η πιτσιρικαρία έκανε γιούργια και ξαμολύθηκε λεύτερη, στην ωραία και μόνη Ζάκυνθο.
Το πλάτωμα με τον ιστορικό ναό της ”Κυρίας των Αγγέλων’’ (Εισοδίων της Θεοτόκου, 1687) είχε την τιμητική του. Το καλάθι των απορριμάτων βρέθηκε αναποδογυρισμένο και οι σχολικές τσάντες πεταμένες πέριξ του μνημείου. Τα παγκάκια γέμισαν από χαρούμενους έφηβους που πρόλαβαν και στριμώχτηκαν με τα κινητά στο χέρι για την επικοινωνία του σήμερα.
Οι ακάθιστοι νεανίσκοι έβγαζαν το άχτι τους στο Μνημείο της Πλατείας γράφοντας τον πόθο και τον πόνο τους. Τα παιδιά, καθώς ήταν απορροφημένα δεν αντιλήφθηκαν την Κυρία που έμπαινε στην πλατεία από την οδό Αρχιεπισκόπου Κοκκίνη, με φωτοστέφανο και λευκό αιματοβαμμένο χιτώνα που ανέμιζε στη θαλάσσια αύρα. Στο δεξί χέρι έφερε σπαθί και στο αριστερό χέρι δάφνινο στέφανο.
Ακριβώς την ώρα που αμαύρωναν την αναθηματική στήλη με την επιγραφή :
ΙΔΡΥΘΗ ΕΠΙ ΤΗ ι 150ΕΤΗΡΙΔΙ ΤΗΣ ΘΥΣΙΑΣ ΤΟΥ ΜΑΡΚΟΥ ΜΠΟΤΣΑΡΗ 1790 – 9.8.1823 ’’- η Ιστορία στάθηκε μπροστά τους.
Τα παιδιά έκαναν πίσω τρομαγμένα. Εκείνη, προσκύνησε καθώς ακουμπούσε ευλαβικά το στεφάνι στη μνήμη του Μάρκου Μπότσαρη. Το σκηνικό φάνταζε αλλόκοτο. Μόνο το θρόισμα από τα φύλλα του ευκάλυπτου ακουγόταν.
Σιωπή απόλυτη...Τα κινητά έπεσαν απ` τα χέρια, οι μαρκαδόροι πετάχτηκαν και οπισθοχώρησαν. Η Κυρία έκανε τον κύκλο του μνημείου διαβάζοντας αργά και δυνατά τις σμιλευμένες λέξεις…
Στο άκουσμα της λέξης Μπότσαρης ένα αγόρι ταραγμένο, αναφώνησε :
‘’Αυτός, αυτός φταίει...’’ αλλά ο νους του φάνηκε ότι δεν πήγε στο γένος των Μποτσαραίων αλλά στον ”ηρωικό’’ τερματοφύλακα Γιάννη Μπότσαρη του ‘’Ατρόμητου Παλαμά’’, που απέκρουσε τρεις φορές σίγουρο γκολ του ‘’ΑΠΣ Ζάκυνθος’’, στην Καρδίτσα (12-2-2025) με αποτέλεσμα την ισοπαλία (0-0) των δύο ομάδων.
Ωστόσο, η Ιστορία γνώριζε και επέμενε, διαφορετικά δεν θα μπορούσε να συνεχίσει την ανάγνωση, καθώς τα αναγραφόμενα επί του μνημείου είχαν προ πολλού παραποιηθεί.
Το Σούλι είχε γίνει Σούλα, με καρδούλες, βωμολοχίες, κακόγουστα graffiti και απωθημένες ορμές που αποτύπωναν στο μάρμαρο τις σύγχρονες εφηβικές σκέψεις και σχέσεις. Πικρό μειδίαμα ζωγραφίστηκε στα χείλη της Ιστορίας για την εγκατάλειψη του μνημείου από την Πολιτεία αλλά και την εγκατάλειψη των παιδιών στη μοίρα τους όπως και η στήλη.
Η βεβήλωση και παραχάραξη της Ιστορίας ήταν προφανής σε τούτο το χώρο. Τότε εκείνη έπραξε το μόνο που μπορούσε και γνώριζε να κάνει ΄΄εις τους αιώνας’’ : Να ιστορήσει τον ιερό αγώνα των Σουλιωτών ανδρών και γυναικών. Άνοιξε την αγκαλιά και την καρδιά της στα παιδιά που εναπόθετε τις ελπίδες της.
Στο ομιχλώδες τοπίο της λήθης των καιρών κρίνεται αναγκαίος ο επαναπροσδιορισμός των εννοιών και των αξιών καθώς και ο αποκαθαρισμός της στήλης για να λάμψει η ιστορική αλήθεια. Με την επικράτηση της σύγχυσης το Σούλι γίνεται Σούλα, όχι από ετυμολογική αναζήτηση αλλά από το έλλειμμα της ιστορικής γνώσης. Ή μήπως τα παιδιά γνώριζαν ότι το shula (Σούλα) σημαίνει βίγλα- από το λατινικό vigilia ( Παρατηρητήριο,Φυλάκιο υψώματος) οπότε αντιστοιχεί απόλυτα στη ζωή των Σουλιωτών; (1)
Με το μυαλό τής νεολαίας στα πόδια, ο Σουλιώτης ήρωας Μάρκος Μπότσαρης περνιέται για τον τερματοφύλακα του Ατρόμητου Παλαμά…
Ωστόσο, την προσπάθεια αποκατάστασης της ιστορικής αλήθειας έξοχα συντρέχει η Ποίηση. Επί του προκειμένου, ο Διονύσιος Σολωμός προσφέρει απλόχερα το έργο του, άρρηκτα δεμένο με την ελληνική επανάσταση για να συντρίψει την αμάθεια. Με την παρουσία του στην πρόσθια όψη της στήλης, ψηλά, καθώς οφείλουν να είναι οι ανθρώπινες αξίες, ο λαξευμένος στίχος του χαιρετίζει την ελευθερία δίνοντας ψυχή στο μάρμαρο.
Στο άνω ημικύκλιο της πρόσοψης αναγράφεται ο στίχος από τον Εθνικό Ύμνο: ‘’Χαίρε, ω χαίρε, Ελευθεριά !’’. Σε συνέχεια του νοήματος εικονογραφείται ακτινοβόλο σταυρικό σύμπλεγμα με τις λέξεις Ζάκυνθος (κάθετα) και Σούλι (οριζόντια) στηριζόμενο στο 1821, που αποκαλύπτει τους δεσμούς φιλίας των Σουλιωτών αγωνιστών με την φιλόξενον’’υπερελληνικήν’’ νήσον. (2)
Στο κέντρο της στήλης υπάρχει εγχάρακτη επιγραφή για την προσφορά της Ζακύνθου στον ιερό αγώνα των Σουλιωτών:
‘’ ΖΑΚΥΝΘΩ ι ΤΗ ι ΚΑΛΛΙΣΤΗ ι
ΑΝΘ ΩΝ ΕΠΡΑΞΕΝ ΥΠΕΡ
ΤΟΥ Ι. ΑΓΩΝΟΣ ΚΑΙ ΤΩΝ
ΗΡΩΟΜΑΡΤΥΡΩΝ ΣΟΥΛΙΟΥ’’
Ακολουθεί ανάγλυφη σφραγίδα με παράσταση του θεού Απόλλωνα να κρατάει λύρα και περιμετρικά αναγράφονται οι στίχοι του Ανδρέα Κάλβου από την ποιητική συλλογή ‘’Η Λύρα’’ (Ωδή πρώτη, ‘’Ο Φιλόπατρις’’)
‘’ Ω ΦΙΛΤΑΤΗ ΠΑΤΡΙΣ Ω ΘΑΥΜΑΣΙΑ ΝΗΣΟΣ’’
Ενώ στην πίσω πλευρά της στήλης αναγράφεται:
‘’ 1973. Προσφορά του Στρατηγού Δημητρίου Τ. Νότη Μπότσαρη’’.
Η αναθηματική αυτή στήλη αμφίπλευρα υποστηρίζεται από μαρμάρινα περίτεχνα ελικοειδή μοτίβα (φουρούσια) ενώ κοσμείται με τον ποιητικό λόγο του Διονυσίου Σολωμού και του Ανδρέα Κάλβου.
Στους ‘’Ελεύθερους Πολιορκημένους’’(Β΄ Σχεδίασμα ) ο Διονύσιος Σολωμός απεικονίζει τους Σουλιώτες πολεμιστές, αποδιωγμένους από τον τόπο τους (όταν το Σούλι πέφτει στα χέρια του Αλή Πασά το 1803) και βρίσκονται
διασκορπισμένοι στα Επτάνησα και την Στερεά Ελλάδα, μαχόμενοι για την ελευθερία.
Ο Σουλιώτης πολεμιστής θα βρεθεί συνειδητά να υπερασπίζεται τούτο το ‘’αλωνάκι’’(Μεσολόγγι). Πεινασμένος και αδύναμος διαλέγεται με το τουφέκι του που κάποτε ήταν προέκταση του χεριού του ενώ τώρα δυσκολεύεται ακόμα και να το κρατήσει πολιορκημένος από τον εχθρό.
Οι Ελεύθεροι Πολιορκημένοι
Σχεδίασμα Β΄
1
‘’ Άκρα του τάφου σιωπή στον κάμπο βασιλεύει
λαλεί πουλί, παίρνει σπυρί, κι η μάνα το ζηλεύει.
Τα μάτια η πείνα εμαύρισε στα μάτια η μάνα μνέει
στέκει ο Σουλιώτης ο καλός παράμερα και κλαίει:
‘’Έρμο τουφέκι σκοτεινό, τί σ` ’έχω γώ στό χέρι;
Οπού σύ μού `γινες βαρύ κι ο Αγαρηνός το ξέρει’’.
Επιπρόσθετα, ο εθνικός ποιητής εξαίρει τη θυσία του Σουλιώτη ήρωα Μάρκου Μπότσαρη
‘’ Στην πλάκα του Μάρκου καθίζει
Η Δόξα λαμπράδες γιομάτη
κλεισμένο για πάντα το μάτι,
οπού `χε πολέμου φωτιά -
ελάτε ν` ακούστε, παιδιά! ’’ (Ωδή ‘’Εις Μάρκο Μπότσαρη’’)
Για την ευγνωμοσύνη των διωκόμενων Σουλιωτών και άλλων προσφύγων
‘’ ΖΑΚΥΝΘΩ ι ΤΗ ι ΚΑΛΛΙΣΤΗ ι ‘’, όπως αναγράφεται στη στήλη, η Ιστορία θύμισε στα παιδιά την προσφορά της Ζακύνθου στην ελληνική επανάσταση του 1821 καθώς
‘’ Και δεν έμεινε μήτε διακονάρης πού να μή μάς έδωσε, γιατί εδώ στή Ζάκυνθο είναι καλόκαρδα και τα σκυλιά’’. (3)
Και συνέχισε λέγοντας :
‘’ Αμέσως μετά την κήρυξιν της επαναστάσεως συνέρρευσαν εις την Ζάκυνθον πρόσφυγες από τας Πάτρας και εν γένει την Ηλείαν. Δεύτερον μέγα κύμα κατέκλυσε την Ζάκυνθον κατά την πτώσιν του Μεσολογγίου. Τότε πλέον οι Ζακύνθιοι ήνοιξαν και τα σπίτια όπου κατώκουν, εστενοχωρήθησαν όσον ηδύναντο και επήραν μαζί με τους οικείους των όσους πρόσφυγας ηδυνήθησαν. Ο Δ. Ρώμας επήρε εις το σπίτι του την χήραν του Μάρκου Μπότσαρη με τα παιδιά της.’’ (4)
Αλλά και ο Ανδρέας Κάλβος ύμνησε με τις Ωδές του (Λυρικά) τα ‘’τέκνα της Σελλαιίδος’’(Σουλιώτες, απόγονοι των αρχαίων Σελλών,κατά την ποιητική προσέγγιση).
στροφή Α
‘’ Φυσάει σφοδρός ο αέρας,
και το δάσος κυμαίνεται
της Σελλαιΐδος φθάνουσι
μακράν εδώ, όπου κάθομαι,
Μουσικά μέτρα
…
Δ
Βράχοι υψηλοί διαβόητοι,
βουνά του τετραχώρου,
από σας καταβαίνουσι
πολλοί και δυνατοί
Αδάμαστοι άνδρες
…
ΚΕ
Ω άγγελοι, οπού ετάχθητε
φύλακες των δικαίων,
της Σελλαιΐδος σώσατε
τα τέκνα και τον Μπότσαρην
Δια την Ελλάδα.
Τον λόγο του Κάλβου διέκοψε χιπ- χοπ άκουσμα από το διπλανό παγκάκι της Κυρίας των Αγγέλων. Τότε η Ιστορία άδραξε την ευκαιρία να μιλήσει στους νέους για μια άλλη μουσική που ανέδειξε την ελληνική επανάσταση μέσα από το έργο του Ζακυνθινού συνθέτη Παύλου Καρρέρ (1829-1896) με το μελόδραμα σε τέσσερις πράξεις ‘’ Marco Bozzari (Μάρκος Βότζαρης), 1858-1860’’. (5)
Εξάλλου,η πρώτη εθνικού περιεχομένου όπερα -με πρώτη παράσταση (19-12-1864) στη Ζάκυνθο- συνδέθηκε άμεσα με το Μνημείο, καθώς ακούστηκε μετά τα αποκαλυπτήρια στις εκδηλώσεις που ακολούθησαν (1973).
Μοναδικό ιστορικό τεκμήριο αποτελεί το δημοσίευμα (δίστηλο), της εβδομαδιαίας κοινωνικής εφημερίδας ‘’Πρόοδος’’ της Ζακύνθου, πρώην ‘’Προοδευτική’’ (Ιδιοκτήτης- Εκδότης-Διευθυντής Ανδρέας Πλατυμέσης) με τίτλο : ”Εορταστικαί Εκδηλώσεις διά τόν Μάρκον Μπότσαρην’’, όπου μεταξύ άλλων αναφέρονται τα εξής:
″Τήν Κυριακήν 4ην Νοεμβρίου ετελέσθησαν με μεγάλην επιτυχίαν εις Ζάκυνθον αι εορταστικαί εκδηλώσεις αι οργανωθείσαι τή πρωτοβουλία τού Δήμου Ζακυνθίων, δια να τιμηθή ο ήρως τής επαναστάσεως 1821 Μάρκος Μπότσαρης, επί τή συμπληρώσει 150 ετών από του θανάτου του.
Τήν 11 π.μ. ο Δήμαρχος κ.Νικ. Μάργαρης, παρουσία τών τοπικών αρχών τού απογόνου τού ήρωος Στρατηγού Δημ.Νότη Μπότσαρη, εκλεκτού φίλου τής Ζακύνθου, εις σεμνήν τελετήν απεκάλυψεν τήν πλάκαν τής Πλατείας Μ. Μπότσαρη ( Γωνία οδών Μποτσαραίων – Δ. Ρώμα) ωμιλήσας καταλλήλως διά τό γεγονός…
Τίς 7μ.μ. εις το Πνευματικόν Κέντρον παρουσία όλων τών αρχών της νήσου και πολυπληθούς ακροατηρίου… ωμίλησεν κατά τρόπον εξαίρετον ο έγκριτος φίλος της Ζακύνθου Στρατηγός Δημ.Νότη Μπότσαρης δια το μέγα έργον και το θάνατο του Μάρκου Μπότσαρη...Εν συνεχεία η εκλεκτή Ζακυνθία φιλόλογος καί ποιήτρια δίς Ρούλα Μελίτα απήγγειλε και ανέλυσε κατά τρόπον εξαίρετον αποσπάσματα από το ποίημα του Διονυσίου Σολωμού ‘’Μάρκος Μπότσαρης’’καί τό ποίημα τού Ανδρέα Κάλβου ‘’Εις Σούλι’’. Ακολούθως ο καλλιτέχνης- βαθύφωνος κ. Ευστ. Μπετίνης συνοδεία τής Δημ.Φιλαρμονικής ετραγούδησε λίαν επιτυχώς τεμάχια από το εθνικόν μελόδραμα του Ζακυνθίου μουσουργού Π.Καρρέρη ‘’Μάρκος Μπότσαρης’’ ενώ μικτή χορωδία τών Γυμνασίων μας ετραγούδησε θούριον τού ανωτέρω μελοδράματος.’’ (6)
Ομολογουμένως, εκείνη η εποχή φαντάζει μακρινή για μικρούς και μεγάλους. Ωστόσο, η απομάκρυνση αυτή δεν έχει σχέση μόνο με τον χρόνο αλλά και με τη σχετικότητα των αξιών σ` ένα ρευστό παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον.
Μισό και πλέον αιώνα μετά την τοποθέτηση της στήλης τίθεται το ερώτημα για το νόημα και την πρόσληψη της σημασίας των αγώνων της ελληνικής επανάστασης, των Σουλιωτών και του Μάρκου Μπότσαρη, στη σύγχρονη Ελλάδα και ειδικότερα στη Ζάκυνθο του πολιτισμού. Σε κάθε περίπτωση η πλατεία της Κυρίας των Αγγέλων και το Μνημείο χρήζουν προστασίας και προβολής από τους τοπικούς φορείς και την Πολιτεία.
Μετά το μάθημα της Ιστορίας, τα παιδιά εγκατέλειψαν το μνημείο προσωρινά βάζοντας τους μαρκαδόρους και τα κινητά στο ζωνάρι. Άραγε, οι μεγάλοι του τόπου τι θα πράξουν, θ` αφήσουν το μνημείο στη μοίρα του ;
Ή μήπως λόγω έλλειψης Σουλιωτών τουριστών πάμε ολοταχώς από το Σούλι στη Σούλα, τη βίγλα του ‘’Ναυαγίου’’ και της τουριστικής ανάπτυξης ;
Σημειώσεις -Παραπομπές
Για την ετυμολογία της λέξης Σούλι υπάρχουν διάφορες εκδοχές μεταξύ των οποίων η επικρατέστερη του Πέτρου Φουρίκη που ετυμολογεί από το shul,i =ξύλο, κορμός δένδρου και κατ` επέκταση shula= άκρη σκοπιάς, βίγλα.( βλέπε Πέτρος Φουρίκης, ‘’Πόθεν το όνομα Σούλι’’,Ημερολόγιον Μεγάλης Ελλάδος,Αθήνα 1922, σελ.416-417).
Ενώ η ετυμολογία της λέξης βίγλα από το λατινικό vigilia και vigillarium =φυλάκιο.
Επιστολή Γ. Κουντουριώτη προς Δ. Ρώμα, βλ. Κώστα Καιροφύλα, Η Ζάκυνθος και η Ελληνική Επανάστασις,Ζάκυνθος 1972,σελ.81και το Κεφ. Ε Πρόσφυγες εις την Ζάκυνθον. Βοηθήματα προς τους Επαναστάτας,σελ.81-94.
Βλέπε ό.π,σελ.83.
Π. Χιώτη. Φωνή Ιονίου και Ρήγας,Εφημερίς εκδιδομένη εν Ζακύνθω, φύλλον77(1862). - [ Κώστα Καιροφύλλα,Ανέκδοτα Έργα Σολωμού, 1927, σελ.40 κ.ε. ]
Αύρα Ξεπαπαδάκου, Ο Μάρκος Μπότσαρης του Παύλου Καρρέρ: Μια ‘’εθνική’’ όπερα. Εισήγηση στο συνέδριο με θέμα: ‘’Ζητήματα Νεοελληνικής Μουσικής Ιστορίας Ι’’(Τμήμα Μουσικών Σπουδών Ιονίου Πανεπιστημίου),26-28 Νοεμβρίου 1999.
Βλ. Αρχείο τοπικών εφημερίδων (‘’Πρόοδος’’, στον τόμο με τα φύλλα ετών 1971-1973) στην Δημόσια Ιστορική Βιβλιοθήκη Ζακύνθου.
Ανδριανή Στράνη