Από την εποχή του Παπαρρηγόπουλου ώς τις μέρες μας, μια από τις σταθερές επισημάνσεις της πολιτικής σκέψης είναι ότι ο ελληνισμός αδυνατεί να ”συνταχθεί”, με την θεσμική έννοια του όρου, να οργανωθεί δηλαδή σε ενιαίο και αποτελεσματικό κράτος. Αυτή την έκφραση χρησιμοποιεί λ.χ. ο Κωνσταντίνος Καραμανλής το 1944.
Όμως το πρόβλημα υπερβαίνει τον νέο ελληνισμό. Στην πραγματικότητα ο ίδιος ο όρος ”ελληνικό κράτος” είναι οξύμωρος. Η Αρχαιότητα δεν γνώρισε παρά μια πανσπερμία πόλεων, που σπατάλησαν τις δυνάμεις τους σε εμφυλιοπολεμικές συρράξεις μεταξύ τους προτού υποταχθούν στους Μακεδόνες. Όπως το κράτος ήδη του Φίλιππου, έτσι και τα κράτη του Αλέξανδρου και των Διαδόχων δεν ήταν κράτη καθ′ αυτό ελληνικά. Ήταν πολυεθνικές, ελληνίζουσες παραλλαγές της ανατολικού τύπου δεσποτείας. Ως τέτοια επιβίωσαν επί αιώνες μέχρι να δώσουν τη θέση τους σε ένα κατά πολύ ανώτερο οργανωτικά κρατικό σύστημα, το ρωμαϊκό.
Το Βυζάντιο τους αιώνες της ακμής του είναι και παραμένει κράτος ρωμαϊκό, όχι ελληνικό. Πολίτευμα, δίκαιο, στρατός, εκκλησία είναι όλα ρωμαϊκά θέσμια, αντικατοπτρίζουν την καισαρική raison d’etat, δηλαδή τη βούληση του θρόνου. Ελληνική αρχίζει να γίνεται η Ρωμανία, στους τελευταίους αιώνες όταν αρχίζει και καταρρέει ‒ ενδεχομένως μάλιστα καταρρέει ακριβώς επειδή αρχίζει να γίνεται ”ελληνική”, όταν δηλαδή οι φυγόκεντρες τάσεις (οι δυνατοί, ο μοναχισμός, το πατριαρχείο, οι ανθενωτικοί) αρχίζουν και παίρνουν το πάνω χέρι υπαγορεύοντας εκείνες τη βούλησή τους στο κράτος και όχι το αντίστροφο.
Όσο για το νέο ελληνικό κράτος θεσμικά είναι δημιούργημα βεβαίως όχι ιθαγενές, αλλά βαυαρικό, με κάποιες άλλες συμβολές, κυρίως γαλλικές. Ακόμη και σήμερα, η σφραγίδα της γερμανικής νομικής και διοικητικής σκέψης είναι πασιφανής στα θέσμιά μας. Το σημερινό κυπριακό κράτος πάλι είναι γέννημα βρετανικό και η Ιόνιος Πολιτεία ώς το 1863 είχε σφραγίδα σαφέστατα αγγλοβενετική. (Ενδιαφέρουσα περίπτωση αποτελεί η Κρητική Πολιτεία της οποίας τους βασικούς νόμους είχε συντάξει ο Ελευθέριος Βενιζέλος, επειδή όμως είχε καθαρά μεταβατικό χαρακτήρα, δεν μπορεί να κριθεί.)
Τα αίτια που απέτρεψαν τη δημιουργία ενός κράτους ιθαγενούς στις θεμελιώδεις αρχές και σκοπεύσεις του έχουν εκτεθεί πολλές φορές. Τοπικισμός, οικογενειοκρατία, συντεχνιασμός, πελατοκρατία, κομματισμός κ.ο.κ. Στην κλίμακα των αξιών του Έλληνα, το γενικό, δημόσιο συμφέρον έρχεται τελευταίο. Και όταν οι προτεραιότητες των συνιστώντων μερών είναι τέτοιες, η συνιστώσα που ”συγκροτούν” δεν μπορεί να είναι παρά κρατικοφανής πρόφαση. Οι ξενόφερτοι θεσμοί και νόμοι εδώ εξυπηρετούν τα συμφέροντα των αλληλομαχόμενων φατριών. Καθώς δεν έχουν ρίζες ιστορικές στον ελληνικό χώρο, άρα και ουσιαστική νομιμοποίηση, εύκολα εξουδετερώνονται και ευτελίζονται στην πράξη.
Το αποτέλεσμα είναι αυτή η ”τυραννία του μικρού” που βιώνουμε. Γιατί δεν είναι μόνο το κράτος που ατροφεί. Οι ίδιες φυγόκεντρες τάσεις υπονομεύουν κάθε φιλόδοξο και μεγαλεπήβολο εγχείρημα, κατακερματίζουν κάθε οργανισμό. Παράδειγμα οι ιδιωτικές επιχειρήσεις: στην Ελλάδα είναι σχεδόν αποκλειστικά μικρές και ολιγάνθρωπες με αποτέλεσμα να μην μπορούν να σταθούν στον διεθνή ανταγωνισμό. (Η ναυτιλία είναι η εξαίρεση που επιβεβαιώνει τον κανόνα).
Άλλο παράδειγμα: η εκκλησία. Δύο αιώνες από την ίδρυση του ελληνικού κράτους, έχουμε στην εθνική επικράτεια τέσσερα διαφορετικά εκκλησιαστικά καθεστώτα, εκατό (!) επισκόπους, απουσία ενιαίας έκφρασης και γραμμής. Χαρακτηριστικός εκπρόσωπος της ελληνικής στάσης που αντιστρατεύεται τη δημιουργία ενιαίων και ισχυρών θεσμών, οι ορθόδοξες εκκλησίες συγκρινόμενες με τον καθολικισμό είναι η ιστορία μιας εντυπωσιακής αποτυχίας. Από το 1054 και εντεύθεν το ισλάμ στην ουσία εξάλειψε την ορθοδοξία της Ανατολής, ενώ ο καθολικισμός, χάρη στην ρωμαϊκής στιβαρότητας οργάνωσή του , όχι μόνο κατόρθωσε να ανακόψει την επέλασή του στη Δύση αλλά ανέκτησε και την Ιβηρική Χερσόνησο. Μετά το 1945, ο κομμουνισμός καθυπέταξε πλήρως τις ορθόδοξες εκκλησίες της Ανατολικής Ευρώπης, ενώ ο καθολικισμός με τον Ιωάννη-Παύλο Β΄ όχι μόνο αντιστάθηκε επιτυχώς αλλά συνέβαλε αποφασιστικά στην ανατροπή του. Παρά το πλήγμα που του κατάφερε ο προτεσταντισμός, ο καθολικισμός εξαπλώθηκε και συνεχίζει να το κάνει με ταχείς ρυθμούς, ιδιαίτερα στην Αφρική. Αντίθετα, η ορθοδοξία συρρικνώνεται διαρκώς. Μέσα σε έναν αιώνα το ποσοστό των ορθοδόξων στον γενικό χριστιανικό πληθυσμό σχεδόν υποδιπλασιάστηκε, πέφτοντας από το 20 στο 12%.
Τρίτο και τελευταίο παράδειγμα: το... έγκλημα. Είναι εντυπωσιακό αλλά σε αντίθεση με περιοχές στενά συγγενεύουσες μαζί μας, όπως η Σικελία ή η Καλαβρία, στην Ελλάδα δεν υπάρχουν καν μεγάλες εγκληματικές οργανώσεις! Μαφία ή Ντράνγκετα ή Καμόρα δεν υπήρξε ποτέ εδώ σε μας, για τον ίδιο λόγο που δεν υπήρξε ποτέ ισχυρό κράτος, ισχυρή εκκλησία ή ισχυρές ιδιωτικές επιχειρήσεις. Η ελληνική κουλτούρα του κατακερματισμού, η εθνική μας καθήλωση στη μικρή κλίμακα δεν το επιτρέπει.